Баатарууд-4

Гонгор Шагдарын-

Монгол Улсын анхны баатар .

1936 оны 1 сарын 28-ны шөнө 6-р дивизийн харьяа Булан дэрсний харуулаас зүүн хойшоо 7км-т орших Цагаан-Ухаа дээр гарч байсан манаанд салааны туслах дарга Ш.Гонгор хоёр цэргийн хамт үүрэг гүйцэтгэж байв. 21 цаг 40 минутын үед Японы зэвсэгт арван морьтой хүн явгалан манаа руу давшин буудахад Гонгор цаг алдалгүй нэг цэргийг мэдээ хүргүүлэхээр илгээж нөгөө цэргээрээ морьдоо бариулж өөрөө дайсны эсрэг явав.

Ингэхдээ тэрээр байлдааны мэргэн ухаан гаргажээ. Өөрсдийн нуувчны далд байдлыг ашиглан олон талаас буудаж байлаа. Ингэж байрлалаа олон дахин сольж буудахдаа хоосон дах өргөн тогтоосон ба энэ нь нэг биш олон цэрэг байгаа мэтээр Япончуудад ойлгуулжээ. Ингэж тэднийг хуурсны дараа, дайсанд өгөөш тавьж сэмхэн ард талд нь гараад ухрах замыг хаав. Айж сандарсан Япончууд морьны хурдаар зугтах гэсэн боловч зөвхөн нэг нь л амьд мултран гарчээ. Ингэж дайсны олон цэргийн довтолгоог ганцаараа эрэлхэгээр тулалдан буцаасан нь үнэнхүү чин зориг байв. Гонгор харин амиа алдсан цэргүүдийн цүнхнээс онц чухал баримт бичиг олсон нь дайны нууцлалтай Япон цэргийн байлдааны төлөвлөгөө байжээ. Энэ нь Халх голын дайны үйл явцад эргэлт авчирсан ба энэ үнэ бүхий мэдээллийг олж авсан нь түүний туйлын гавьяа байв. Сүүлд өөрөө ч гэсэн дайчин андууддаа ярихдаа “Олон Японыг алсандаа биш, тэр цүнхийг олж авсан учир л би баатар болсон” гэж ярьдаг байжээ.

1936 оны 1-р сарын 29-ны өдөр боллоо. Булан Дэрсийн харуулын цэгийн тулалдааны дараа дайчин Гонгорын эрэлхэг гавьяаг өндрөөр үнэлж Улсын Бага Хурлын тогтоолоор “... нөхөр Гонгор нь бидний Монголчуудын баатар идэрхэг явсан түүхт алдрыг сэргээн... манай хувьсгалт цэргийг баатар зоригтойг гадаадын эзэрхэг түрэмгий дайсан этгээдүүдэд... үзүүлж чадсан учир ” Цэргийн гавъаны 1 дүгээр зэргийн одон тэмдэг мөн БНМАУ-ын баатар цолоор шагнав. Энэ нь Монгол улсын түүхэн дэх анхны баатар цол байсан ба ингэж Ш. Гонгор улсын ууган баатар болжээ. Анхны баатар болсноороо тэрээр Монгол улсын батлан хамгаалах их түүхийн нэгэн хүндтэй эрхэм болов.

Энэхүү тулгаралтын дараа удирдлага Ш. Гонгорыг дэслэгч болгож салаан даргаар томиллоо. 1936 оны 2-р сард Японы 500 орчим цэрэг, 20 машин, 40 хөнгөн пулемет, 4 их буу бүхий хүчээр халдав. Манай хилчид 3 дахин бага хүчтэй байсан ч гэсэн эрэлхэгээр тулалдаж байлаа. Энэхүү тулалдаанд Гонгорын командалсан салаа зүүн жигүүрийг амжилттай хамгаалж байсан учраас дайсан манай хилчдийг бүслэн устгах оролдлогууд нь талаар болж байв. Дайсны гол хүч Гонгорын салаан дээр төвлөрч, ширүүн галлаж байсан ч Гонгорын салаа дайсны 2 машиныг устгаж орхилоо. Энэ үед нэмэлт хүч ирж дайсныг бүслэн устгав. Энэ тулалдааны дараа Ш. Гонгор танкийн Баянтүмэнгийн танкийн салаан дарга, тагнуулын ангийн даргаар ажиллажээ.

---------------------------------------------------

Лувсандоржийн Гэлэгбаатар /1914-1939/. 

Л.Гэлэгбаатар Японы самурай нарын эсрэг 1939 оны тавдугаар сард болсон удаа дараагийн  тулалдаанд дайчдыг зоригжуулан манлайлж чадамгай удирдан зохион байгуулж явсаар 28-ны өдөр дайсны их хүчийг пулемётчин есөн нөхдийн хамт 10-уулхнаа тогтоон барьж эрэлхэг тулалдаж байгаад амь үрэгджээ. Түүнийг 1964-оны 09 дүгээр сарын 29-нд МУ-ын Баатар цолоор нэхэн шагнасан. Оросын Түнхэны аймагт 1914 онд төрсөн, Хөвсгөл аймгийн Ханх сумын хаьяат, хонгоодор овгын буриад хүү Лувсандоржийн Гэлэгбаатарын хамаатнууд одоо ч Буриадад ч буй. Гэлэгбаатарын хүү нь багадаа нас барсан гэдэг.

------------------------------------------------------------

...Түүнийг дайчин баатрууд­тай найз нөхөд явсан талаар нь сонирхвол “Баатруудыг шүтдэг. Бүх л баатруудыг мэднэ л дээ. Халх голын байлдаанд баатарлагаар байлдаж байгаад нас барсан Лувсандоржийн Гэлэгбаатар гэж байсан юм. Зургадугар дивизийн автомеханикийн салааны улс төрийн орлогч байлаа. Халх голын ойгоор тэр хүний намтрыг судлаад, Ж.Лхагвасүрэн генералд “Л.Гэлэгбаатар гэдэг хүнийг би өргөж гаргая. Хөвсгөл аймгийн Ханх сумын хүн юм билээ. Унаа явдаггүй газар юм байна. Онгоц хэрэгтэй” гэсэн. АН-2 онгоц суманд шуудан хүргэдэг байлаа. Хөвсгөлд очоод айлд өргөгдсөн эгчтэй нь уулзав. Эцэг, эх нь аль эрт нас баржээ.

-Манай аав ээж хоёр ядуу байсан учраас намайг айлд өргүүлсэн. “Эгчдээ хань бол” гээд Гэлэгбаатарыг явуулдаг байлаа. Гэлэгбаатарын авгай О.Лонжид гэж хүүхэн цэргийн госпитальд байдаг” хэмээн эгч нь ярьжээ. Гэргийг нь олж уулзахад гунигтай түүх хүүрнэсэн байна. Амаржих дөхсөн гэргий нь Матадад нөхрийнхөө дэргэд байжээ. Дайн эхлэхэд Гэлэгбаатар Халх гол руу хөвөрсөн цэргийн цуваанд нэгдэв. Хүү төрсөн тухай аавд нь хэл хүргүүлж амжжээ. Гэлэгбаатараас ирүүлсэн захианд “Би эх орны төлөө явж байгаад амь үрэгдвэл хүүгээ том болгоно шүү” гэж захисан байлаа. Гэтэл хэд хоногийн дараа “Зургадугаар дивиз баларсан гэнэ” хэмээн сувилагч нар ярьцгааж байхыг бүсгүй сонсчээ. Цэргийн ар гэрийнхнийг ачааны машинд суулгаад нутгийн гүн рүү буцаав. Замд нярай хүү нь салхи цохиулж, өөд болсон гэнэ. https://dnn.mn/%D3%A9%D0%B2%D0%B3%D3%A9%D0%BD-%D0%B1%D2%AF%D1%80%D0%B3%D1%8D%D0%B4-%D0%B8%D0%B9%D0%BD-%D1%8F%D1%80%D0%B8%D0%B0/

Ханх сумын Баян-Уулын бэлд нутаглаж байсан бөгөөд амьдарч байсан байшин, морины уяа нь одоо хүртэл байдаг. Сум нэгдлийн удирдлага Хороо багийн төвд байшинг нь нүүлгэн шилжүүлж, хараа хамгаалалтанд байлгадаг болсон. Дээр үеийн 2-3 модон байшин бий

********Гэлэгбаатарын шарилыг хожим олоход 8 японыг алаад өөрөө алагдсан байж билээ ..\Дивизийн комиссар Д.Пэлжээ \

--------------------------------------------------------------------------

Дандар Лодоны/1914.5.28-1986/

1914 онд одоогийн Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын нутаг "Рашаант" гэдэг газар Ховд нутгаасаа дүрвэн очсон ядуу эмэгтэй Чойдогийн Аюушийн ууган хүү болон мэндэлжээ. Найман нас хүртлээ төрсөн эхийнхээ гар дээр хүмүүжиж байгаад Лодонгийн Лувсан гэгчид үрчлэгджээ. Лувсан бол эхнэр хүүхэдтэй байхыг эгнэгт цээрлэн үздэг, угийн гэлэн санваартан тул Дандарыг өөрийнхөө эцэг Лодонгоороо овоглуулсан байна.

Дандарын бага хүү Д.Дашдэндэв:

-Аав маань Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын Рашаант гэдэг газар төрж, өссөн. Аав, ээж нь Ховд аймгийн Цэцэг сумын гаралтай хүмүүс. Нутаг орондоо гадуурхагдан ээж нь Хүрээ орохоор явах замдаа аавыг Булган аймгийн Бүрэгхангай суманд төрүүлж, тэндээ суурьшин, айлын мал хариулдаг байсан Бүрэгхангай суманд төрүүлж, тэндээ суурьшин, айлын мал хариулдаг байсан гэсэн. Олон хүүхэдтэй ганц бие эмэгтэй учраас манай аавыг овоглодог Лодонд биш Лувсан гэж хүнд өргүүлсэн юм билээ. Тэр хүн нь төвд ном мэддэг, тухайн үеийн ёсонд таарахгүй учраас Лодон гэж ааваараа овоглуулсан байгаа юм. Гамингууд буцахдаа нутгийн иргэдтэй тулалдахад аавын ах нас барсан. Энэ үед өргөж авсан аав нь “Харийн дайсан эх орон руу минь халдаж, ах чинь нас барлаа. Хүн араатан хамгийн аюултай” гэж хэлсэн гэдэг. Тэгэхэд аав таван настай байж. Ийм л бага насандаа аав хамгийн аюултай хүн бол харийн дайсан гэдгийг мэдэрч, жигшсэн гэдэг. Аавыг уг нь хийдэд суулгасан юм билээ. Гэвч найзуудтайгаа оргосон. Намтарт нь ном сурахдаа муу байсан гэдэг ч би бодохдоо тухайн үеийн нийгмийн шаардлагаар тэгж бичсэн гэж боддог. Тэрнээс аав маань сийрэг толгойтой хүн байсан. Лам дээлэн дээрээ буу үүрэн тарваганд явж байгаад нэг айлд ортол багш нартайгаа таарч. Багш нар нь “Энэ бол босоо ороолон” гэсэн гэдэг. “Их л муухай юм болсон” хэмээн аав хожим ярьсан.

-------------------------------------------------------------------------------------------

Бадам Баясгаланы/1888-1947.6.03/

Баясгаланы Бадам нь Байтаг Богдын тулалдаанаас төрсөн Монгол улсын баатар юм.Тэрээр 1898 онд Шинжианы Торгуудуудын Ачит бэйсийн хошуунд төржээ. 1939 онд төрсөн дүү Очирын хамтаар БНМАУ-д ирж, бүрэн эрхт иргэн болжээ. Тэрээр Монголд гэр бүл, мал хөрөнгөтэй болж, Налайхын нүүрсний уурхайд ажиллаж байгаад Ховд аймгийн Булган суманд нутаглан амьдрах болжээ.

Б.Бадам нь 1940-1947 оны хооронд БНМАУ-ын баруун хилээр цөмрөн, дээрэм тонуул хийж байсан Гоминданы хятад, Хасаг дээрэмчидтэй удаа дараа баатарлагаар амжилттай тулалдаж байв. 1947 оны 3-р сард Ж. Нэхийтийн удирдлагад явж дайсны гүнд орж амьд хэл олзлон авч ирсэн. 1947 оны 4-р сард Гоминданы цэргийн 200 гаруй хүнтэй анги хил цөмрөн байрласныг илрүүлэн мэдээлсэн зэрэг түүний гүйцэтгэсэн олон үүргийг дурдаж болно. Б.Бадам нь Хятадын Гоминданы армид цэргийн алба хаасан, хасаг хүмүүстэй хаяа дэрлэн нутагладаг байсан казах, хятад хэлийг сайн мэддэг байв.

1947 оны 6 сарын 3-нд Байтаг Богдын Хужиртын эхэнд байрласан Гоминданы цэргийн ангийг өөрийн нутгаас 48 цагийн дотор үтэр түргэн гарахыг шаардсан тулган шаардах бичгийг БНМАУ-ын нэрийн өмнөөс хүргэн өгөхөөр Б.Чулуундайн хамтаар очиход нь баривчлан авчээ. Б.Чулуундайг буцаан явуулж, Б.Бадамыг Гоминданы цэргүүд олон улсын харилцааны хэм хэмжээг үл хэрэгсэн, манай улсын бүрэн эрхт элчийг элдвээр тамлан, эцэст нь үсийг нь гал дээр хуйхлан, биеийг нь улайссан төмрөөр хайрч, нэвт сүлбэн цоргих зэргээр зэрлэгээр тамлан алсан байна.

Б.Бадамын цогцсыг нь зургадугаар сарын 5-ны өдрийн байлдаанаар дайсныг хилээс үлдэн хөөж гаргасны дараа олж, өөрийнх нь захисан газар Уушигийн эхэн усанд оршуулжээ. БНМАУ-ын Ардын их хурлын тэргүүлэгчдийн 1968 оны 6-р сарын 14-ний 146-р зарлигаар Монгол улсын баатар цол нэхэн олгож, АИХТ-ийн 1983 оны 7-р сарын 9-ний 140-р зарлигаар хилийн 0214 дүгээр ангийн Өргөстэйн заставыг эрэлхэг хүү Б.Бадамын нэрэмжит болгон мөнхжүүлжээ. Түүний хөшөөг Ховд аймгийн Булган сумын төвд байгуулсан байдаг ба дурсгалын самбарыг 1988 онд оршуулсан газар нь босгожээ.

-----------------------------------------------------------------------

Халхын Голын Дайнд амь үрэгдсэн цэргүүдийн нэрс\дутуу\:
...
106. Маньбадрахын Чойжинжав. 23 нас. Цэрэг. Өвөрхангай Өндөр Өнц. 2 - р баг.:
107. Сүрэнгийн Чойсүрэн. 21 нас. Цэрэг. Архангай Тариат. 8 - р баг.
108. Бахын Лувсан. 21 нас. Тасгийн дарга. Өвөрхангай Баруун Баян Улаан. 2 - р баг.
109. Лувсандашийн Даш. 31 нас. Цэрэг. Хэнтий Дархан. 7 - р баг.
110. Цэрэнгийн Чулуун. 20 нас. Цэрэг. Хөвсгөл Ханх. 1 - р баг.
111. Лхагважавын Анударь. Цэрэг. Архангай Бөмбөгөр. 5 - р баг.
112. Цэдэнсамбуугийн Жанчив - Ёндон. 26 нас. Цэрэг. Өвөрхангай Тарагт. 2 - р баг.
113. Гэндэнгийн Шийлэг. 23 нас. Цэрэг. Увс Өмнөговь. 6 - р баг.
114. Сэнгийн Шарав. 22 нас. Цэрэг. Өвөрхангай Дэлгэрэх. 6 - р баг.
115. Увшийн Пүрэв. 24 нас. Цэрэг. Увс Өмнөговь. 4 - р баг.
116. Нямгарын Үрчээ. 23 нас. Увс Тариалан. 4 - р баг.
117. Ванчигжавын Шарав. 26 нас. Салааны дарга. Завхан Эрдэнэ. 7 - р баг.
118. Гомбожавын Гүндсамбуу. 23 нас. Салааны дарга. Өвөрхангай Баруун - Өлзитй. 5 - р баг.
119. Рэнцэнгийн Жамбаа. Наводчик. Хэнтий Баянтэрэм.
5 - р морьт дивизээс амь үрэгдэгсэд:
120. Далхаагийн Биндэръяа. 19 нас. Жолооч. Завхан Дөрвөлжин. 1 - р Авто дивизон.
121. Чойнямын Данзан. Жолооч. Ховд Мянгад. 5 - р морьт дивизон.
122. Чойжинжавын Дагва. Жолооч Архангай.
123. Хүрэнгийн Лхамсүрэн. 24 нас. Цэрэг. Архангай Бүрд. 14 -р мх.
124. Ламжавын Лувсандагва. Хянагч. Булган Бүрэгхангай. Нисэх хороо.
125. Уртнасангийн Найдан. 23 нас. Цэрэг. Ховд. 14 - р мх.
126. Раднаагийн Цэрэн. Цэрэг.
127. Лувсаншаравын Рэнцэн. Төв Галбадрах.
128. Сэр - Одын Лувсанцэрэн. 19 нас. Жолооч. Завхан Завханмандал. 1 - равто дивизон.
129. Дорж Салааны туслах.
6 - р морьт дивизээс амь үрэгдэгсэд :
130. Чойжинжавын Аюушжав. Хуягт дивизон. Архангай Өндөрсант. 1 - р баг.
131. Адъяа. 24 нас. Дивизийн Командлагч.
132. Дамбын Аюуш. Суртал суман. Өвөрхангай Дэлгэрбулаг. 2 - р баг.
133. Бямбасрэнгийн Гэнэн. Архангай Баянхонгор.
134. Сономпилийн Галсантогтох. 21 нас. Ахлах галч. Өвөрхангай Гүнннаран. 9 - р баг. Холбоо.
135. Дагвын Гунгаажав. Суртал сумангийн тасгийн дарга. Хөвсгөл Мөрөн.
136. Данзанням. Цэрэг.
137 Нояагийн Ернэн. 22 нас. Наводчик. Увс сагил. 2 - р баг. Хуягт.
138.Чимидийн Жамъян. Цэрэг. Өвөрхангай Богд. 2 - р баг.
139. Сандагийн Зандраа. Цэрэг. Өвөрхангай Богд. 6 - р баг.
140. Авирын Лхагва. Бага дарга. Булган Сайхан. 8 - р баг. Сургалт суман.
141. Даргиагийн Лхагва. 24 нас. Эх зохиогч. Өвөрхангай Уянга. 1 - р баг. Холбооны суман.
142. Гончигдоржийн Нямдорж. 23 нас. Жолооч. Өвөрхангай Нарийнтээл. 2 - р баг. Хуягт.
143. Жамъяангийн Самбуу. 20 нас. Наводчик. Архангай Баян - Улаан. 7 - р баг. Хуягт.
144. Сономын Түмэн - Өлзий. 22 нас. Наводчик. Архангай Хотонт. 2 - р баг. Хуягт.
145. Шаравын Хонгор. 24 нас. Машины дарга. Сэлэнгэ Дархан - Овоо. 1 - р баг. Хуягт.
146. Бадарчийн Шагдар. 22 нас. Улс төрийн удирдагч. Өвөрхангай Баруун  Баян - Улаан. 3 - р баг. Хуягт.
147. Жигжиджавын Шаравдорж. 23 нас. Цэрэг. Архангай Булган. 4 - р баг.
148. Чимидийн Шаарийбуу. Дивизийн дарга. Хэнтий Буянт. Дивиз.
6 - р морьт дивизийн Их бууны дивизоноос амь үрэгдэгсэд ;
149. Лувсандоржийн Гэлэгбаатар. 28 нас. Их бууны улс төрийн удирдагч. Хөвсгөл Ханх. 2 - р баг.
150. Лувсангийн Гүлд. 22 нас. Цэрэг. Завхан Жавхлан. 10 - р баг.
151 Дэжидийн Дэмбэрэл. 21 нас. Цэрэг. Завхан Алдархаан. 10 - р баг.
152. Рэнцэнгийн Дамбийням. 21 нас. Цэрэг. Сэлэнгэ Хангай. 9 - р баг.
153. Мижидийн Даваажав. 24 нас. Салааны дарга. Ховд Мянгад. 4 - р баг.
154. Данзангийн Жамъяан. 21 нас. Цэрэг. Өмнөговь Зүүн Гурван - Сайхан. 3 - р баг.
155. Намсрайн Жамбал. 21 нас. Тасгийн дарга. ховд Эрдэнэбулган. 1 - р баг.
156. Жамбын Жамсран. Бага дарга. Булган Эрдэнэбулган. 2 - р баг.
157. Лувсангийн Мажиг. Салааны туслах. Архангай Жаргалант. 6 - р баг.
158. Тогтохын Ойдов.21 нас. Их бууны дарга. Өвөрхангай Уянга. 4 - р баг.
159. Гэндэнжамцын Содов. 20 нас. Цэрэг. Архангай Их Тамир. 3 - р баг.
160. Дэмидийн Төмөр. Цэрэг. Завхан.
161. Лувсангийн Түдэв. Цэрэг. Завхан.
162. Оригийн Цоодол. 23 нас. Тасгийн дарга. Өвөрхангай Төгрөг. 4 - р баг.
163. Ядамсүрэнгийн Шарав. 20 нас. Номын багш. Увс Хяргас. 10 - р баг.
6 - р морьт дивизийн 17 - р морьт хорооноос амь үрэгдэгсэд;
164. Сүхийн Баатар. 24 нас. Гал ангийн дарга. Завхан Чандмань Өлзийт, 5 - р баг.
165. Мөнхийн Базарсүрэн. 22 нас. Архангай Баянзүрх. 3 - р баг.
166. Чүлтэмийн Баримэд. 22 нас. Хэнтий Хэнтий. 1 - р баг.
167. Чимэдийн Бат - Очир. Цэрэг. Өвөрхангай.
168. Балжиннямын Гуравтогтох. 23 нас Наводчик. Өвөрхангай Тарагт. 4 - р баг.
169. Мийжилийн Дашноров. Цэрэг. Өвөрхангай.
170. Жүгдэрийн Жамбалжамц. 22 нас. Цэрэг. Улс төрийн удирдагч. Хэнтий Баянхутаг. 5 - р баг.
171. Буянгийн Лхаасүрэн. 21 нас. Цэрэг. Дорнод Дарьганга. 4 - р баг.
172. Доржготовын Намдаг. 20 нас. Цэрэг. Архангай Өндөрсант. 2 - р баг.
173. Түдэвийн Наваан. 22 нас. Улс төрийн удирдагч. Хэнтий Норовлин. 2 - р баг.
174. Гомбын Сүлэнгээ. 24 нас. Ахлах номын багш. Увс Малчин. 4 - р баг.
175. Дондогдаагийн Санжмятав. 24 нас. Цэрэг. Өмнөговь Сэврэй. 6 - р баг.
176. Дамдины Самбуу 24 нас. Жолооч. Архангай Хотонт.
177. Дамбын Төмөр. 22 нас. Салааны туслах. Архангай Их Жаргалант 4 - р баг.
178. Жамбалданзангийн Хайдав. 21 нас. Тасгийн дарга. Архангай Дэлгэрбулаг. 3 - р баг.
179. Зундуй - Оргийн Цоодол. 22 нас. Цэрэг. Өвөрхангай Дэлгэрэх. 4 - р баг.
180. Чойжилжавын Цэрэнбат. 21 нас. Цэрэг. Архангай Их - Уул. 8 - р баг.
181. Раднаагийн Цэрэн.
182. Надингийн Чойжил. 23 нас. Химийн мэргэжилтэн. Архангай Мөрөн. 6 - р баг.
183. Шагдарын Чулуун. 25 нас. Цэрэг. Өвөрхангай. Дэлгэрхангай. 5 - р баг.
184. Санжаагийн Чулуунбат. 20 нас. Цэрэг. Өвөрхангай Сант. 1 - р баг.
185. Дамбын Шарав. 23 нас. Цэрэг. Увс Тариалан. 1 - р баг.
186. Өлзийн Шагдарсүрэн. Цэрэг. Архангай Хангай. 1 - р баг.
187. Маземын Экей. 24 нас. 4 - р сумангийн дарга. Ховд Алтай.  
6 - р морьт дивизийн 15 - р морьт хорооноос амь үрэгдэгсэд ;
188. Алтангэрэлийн Адъяа. 26 нас. Салааны дарга. Завхан Сант - Маргац . 10 - р баг.
189. Жамъяандоржийн Агваан. 21 нас. Суртал сумангийн дарга. Өмнөговь Хонгор. 2 - р баг.
190. Сэнгийн Аюур.Цэрэг. Өмнөговь Луус.
191. Балдан. Цэрэг.
192. Чүлтэмийн Буниасэд. 21 нас. Их бууны дарга. Өвөрхангай Баруун Баян - Улаан. 4 - р баг.
193. Шүхэрийн Батцэнгэл. 21 нас. Наводчик.Өвөрхангай Хайрхандулаан. 3 - р баг.
194. Дашзэвэгийн Готов. 25 нас. Цэрэг. Өмнөговь Луус.
195. Пунцагийн Дамдин. 23 нас. Цэрэг. Завхан Тонхил. 5 - р баг.
196. Осорын Дамдинтулга. 23 нас. Цэрэг. Өвөрхангай Дөлгөөн. 1 - р баг.
197. Лаглийн Даючинжав. 20 нас. Цэрэг. Өвөрхангай Зүчи - Өлзийт. 1 - р баг.
198. Насангийн Дорж. 21 нас. Цэрэг. Өмнөговь Өлзийт.
199. Цэндийн Дэмбэрэл. 21 нас. Цэрэг. Архангай Наран. 6 - р баг.
200. Дандгайн Догсом. Цэрэг. Ховд. Мянгад.
201. Гэндэнгийн Ёндонжамц. 22 нас. Тасгийн дарга. Архангай Цэнхэр.
202. Дэндэвийн Ёндон. 23 нас. 23 нас. Тасгийн дарга. Булган Ивцэг. 4 - р баг.
203. Жаргалын Жарантай. 21 нас. Тасгийн дарга. Төв Мөнгөнморьт. 5 - р баг.
204. Будын Жанчив. 24 нас. Цэрэг. Өмнөговь Мандал.
205. Жанцангийн Лувсандаш. 24 нас. Цэрэг. Өвөрхангай Хужирт.
206. Буджидын Махмал. 26 нас. Цэрэг. Архангай Батцэнгэл. 6 - р баг.
207. Жамсранжавын Мандал. 22 нас. Их бууны дарга. Завхан Сантмаргац. 8 - р баг.
208. Цэрмаагийн Нацагдорж. 23 нас. Өвөрхангай Зүчи - Өлзийт. 5 - р баг.
209. Цэвэгийн Нацаг. 21 нас. Химийн мэргэжилтэн. Өмнөговь Баян - Овоо. 5 - р баг.
210. Дамбын Нямдагва. 28 нас. Цэрэг. Ховд Дарви.
211. Дуламын Норов. 24 нас. Цэрэг. Өвөрхангай Тарагт.
212. Мандалын Ойдов. 21 нас. Наводчик. Архангай Баянхонгор. 6 - р баг.
213. Бизъяагийн Очир. 33 нас. Салааны дарга. Булган Хангай.
214. Лувсангийн Өвгөн. 21 нас. Цэрэг. Хөвсгөл. Ренчинлхүмбэ. 5 - р баг.
215. Балингийн Пүрэвжав. 21 нас. Их бууны дарга. Завхан Сонгино.
216. Батаагийн Пүрэв. 21 нас. Цэрэг. Архангай Баянхонгор.
217. Даваагийн Раднаа. 23 нас. Цэрэг. Булган Булган. 2 - р баг.
218. Сангидорж. Малын эмч. Завхан.
219. Пунцагийн Санжмятав. 20 нас. Цэрэг. Өвөрхангай Зүчи - Өлзийт.
220. Долгорын Түмэнбаяр. 22 нас. Цэрэг. Өвөрхангай Уянга. 5 - р баг.
221. Жүгдэрийн Түдэв. 19 нас. Цэрэг. Архангай Тамир. 2 - р баг.
222. Баавайн Түндэв. Бага дарга. Завхан Нөмрөг.
223. Дашийн Хаваг. 26 нас. Наводчик. Увс Тариалан. 1 - р баг.
224. Баянхүүгийн Чойжоо. 20 нас. Цэрэг. Өмнөговь Хонгор. 4 - р баг.
226. Буяндэлгэрийн Шар. 20 нас. Цэрэг. Өвөрхангай Гучин - Ус. 4 - р баг.
/ Монгол цэргийн музейгээс авав.  / Бидний ажилд туслалсан Халхын голын дайны түүх судлаач дэд хурандаа Д. Ганболдод  Танд талархал илэрхийльеэ. МАХЦ - ийн хувьд эдгээрээс гадна өөр шалтгаануудаар нас барсан 27 хүний бүртгэл музейд байна.

Халхын голын дайнд амь үрэгдсэн баатарлаг хилчид.
227. Хайдавын Галсандорж. 24 - р отряд. 1939 оны 1 сарын 26 - нд амь эрсэдсэн.  Чойрын хийдийн орчмоос ирсэн. Өнөөгийн Говьсүмбэр аймгийн Чойр сум.
228. Товуугийн Бэх - Очир. 5 сарын 14 - нд бөмбөгдөлтөнд өртөн амь үрэгджээ.
229. Цэнд. 5 сарын 15 - нд бөмбөгдөлтөнд өртөн, амь эрсэджээ.  / Дивиз, Хилийн заставын аль нь болох нь маргаантай /.
230. Цэвээний Бадам. Хүний бага эмч. Увс. 5 сарын 15 - нд амь эрсэдсэн.
231. Бямбын Цэдэв. Заставын улс төрийн орлогч : 5 сарын 21 нд бөмбөгдөлтөнд өртөн нас барсан.
232. Дарьзавын Лувсандамбаа. 6 сарын 10 - нд Хулд уулын орчим амь үрэгдсэн.
233. Шагдарын Лхамсүрэн. Тамсагийн Отряд. 6 сарын 19 - нд Улаанхад хэмээх газар амь үрэгдсэн.
234. Маламын Гаасүрэн. Цэрэг. Хэнтий Өмнөдэлгэр :
235. Нямсүрэн . Өвөрхангай : нар 9 сарын 3 - нд амь үрэгджээ.
236. Ламгансүрэнгийн Гомбосүрэн. Булган Хангал. 9 сарын 7 - нд амь үрэгджээ.
237. Батын Дашноров. Сүмбэрийн застав. Нас барсан огноо нь тодорхойгүй....

 Амь эрсэдсэн Хилчин баатруудын нэрсийг гаргаж өгч туслалсан " Хилийн цэргийн музейн захирал, хурандаа С. Хүүжий гуайд талархал илэрхийльеэ.  
Сураггүй алга болсон хүмүүсийг жагсаалтанд оруулдаггүй бөгөөд эмнэлэгт шархаа даалгүй нас барсан хүмүүсийн нэрс олддоггүй юм байна.    

---------------------------------------------

БНМАУ-ын Баатар Аюуш Лувсанцэрэний (1922 - 1945)

Лувсанцэрэнгийн Аюуш 1922 онд Өвөрхангай аймгийн Төгрөг суманд төрсөн. 1945 оны чөлөөлөх дайнд оролцож Жанчхүүгийн давааны их бэхлэлтийг тагнах үүргийг наймдугаар сарын 19-нд авч их хүчээсээ түрүүлж дайсны пулемётын галын цэгүүдийг устгасаар 11 удаа шархадсан ч дайсантай баатарлагаар тулалдсаар амь үрэгджээ. Түүнд 1945 оны 09 дүгээр сарын 26-нд Монгол Улсын баатар цол хүртээсэн.

-----------------------------------------

Манай цэрэг Чуулалт хаалгын даваанд байгуулсан японы бэхлэлтэнд ойртож ирлээ. Олон жилийн турш маш нарийн зохион байгуулалттай бат бэх барьсан дайсны асар том бэхлэлтийг эзлэн авах нь байлдааны цаашдын амжилтад онцгой чухал байв. Дайсаны сум толгой өндийлгөхгүй шүршиж байлаа. Пулемётчин Л. Аюуш 400м зайтай гүүрийн цаанаас галлаж байгаа дайсны хөнгөн Пулемётыг устгах тушаал авчээ тэр богино ээлжээр галлаж дайсны галын цэгийг дорно устгалаа. Салаа нь давшиж шишнэ байр эзлэв. Гэтэл танкын саадны цаад ирмэгээс дайсан галлаж манайхны давшилтыг саатуулж гарлаа. Л. Аюуш пулемётынхоо галаар халхлаж нөхөж танкийн сааданд тулж очив. Саад давах гэтэл дайсан гранат шидэж өндийх бололцоо өгөхгүй байв. Л. Аюуш давшин гранатаа шидэж хэд хэдэн самуурайг устгаад пулемётоо яаравчлан онилж дайсанруу галлан тэдний тасаг орчим цэргийг сөнөөв. Л. Аюуш, Д. Дашдондог хоёр мөлхсөөр танкийн 3м гүн ухсан саадыг чадамгай гаталж дайсны галын цэгийг устган салаагаа танкийн сааданд хохьролгүй мод шороогоор далдалсан дайсны хэд хэдэн галын цэг гэнэт илрэв. Гранат шидэж хоёры нь устгаж амжив. Тэднийг цааш давшихад дайсан улам хүчтэй галлсаар байв. Д. Дашдондгийнхоо шархыг боож байтал Л. Аюушийн гар шархдав. Пулемётоо эргүүлж тавих гэтэл Аюушийн баруун гар нь бас суманд оногдов зүүн гараараа пулемётоо эргүүлж галлалтал дахин шархдав. Нөхөд нь Аюуш яагаад галлахгүй байна вэ? Гэж тэр зүг гэтэл түгшин ширтэнэ. Дайсан улам ойртож зарим нь босож гүйнэ. Бүр гучаад метр ойртлоо Л. Аюушийн зүүн эгэмийг сум нэвт цохиж, халуун цус бургилан урсана. Тэр шүдээ зуун гохоо дарж эхэллээ дайсны салаа цэргийг устгав шарх нь тун хүнд байсан боловч Л. Аюуш, Д. Дашдондог хоёр урагш улам давшиж шинэ байр эзлэв. Дайсан бүх галаа тэр хоёр дээр чиглүүлж амс хийх чөлөөгүй галлаж байлаа. Аюуш сумаа дуусаж 11 удаа шархдсан боловч урагшаа давшин устгагдсан дайсны зэвсгийг авч самуурайнуудад үхлийн цохилт өгсөөр амин газраараа гархдаж уналаа. Эх орон эрх чөлөөнийхөө төлөө шантралгүй тэмцэж цэл залуу 23 хан насандаа алтан амиа алдсан Өвөрхангай аймгийн төгрөг сумын харьяат Лувсанцэрэнгийн Аюушид БНМАУ- ын баатар цол олгож түүний хөшөөг шарилынх нь өмнө оршуулсан чуулалт хаалганы давааны арын дэнж болон төрсөн нутагт нь босгожээ. Эх орныхоо төлөө амь хайргүй зүтгэн алтан амиа алдсан түүний баатарлаг гавъяааг хойч үе бид үеийн үед дурсан санах ёстой билээ.