Баатарууд-3

Зураг дээр: Монголыг аварсан хүн буюу Унгерн.

Tөв Монгол буюу Монгол Улсыг түүхийн сүүлийн мөчид аварсан Унгерныг буудан алахаар авч явахын өмнө. Хэрвээ Унгерн,  түүний Азийн Морьт Дивиз 1920.10.1-1921.4.01- ний хооронд буюу 6 сарын турш Хятадын 15000 цэрэгтэй байлдаж Монгол Улсыг чөлөөлөөгүй бол өнөөдөр Сүхбаатарын Талбай дээр Монголыг Хятадад "дахин нэгтгэсэн" Сюй-шүжан генералын хөшөө сүндэрлэж  байхсан билээ.

Унгерн яагаад улаантнуудад ялагдсан бэ? Учир нь, Унгерны ихэнхи цэргүүдэд ар Монголыг Хятадаас колоничлолоос аварсан нь хангалттай байсан юм. 

**********************1921.8.21:

-Очиров, чи хаашаа явах гэж байна? Би чамд, хорооны хуаран руугаа буцахыг тушааж байна!-гэж Унгерн хашгирахад,

-Би, миний хүмүүс одоо зүүн тийш, өөрсдийн билчээрээ хамгаалахаар явах болно. Тэр Түвдэд бидэнд хийх юм байхгүй- гэж Буриадын хорооны дарга Очиров  хариулав.   /-Очиров,  куда ты идёшь? Приказываю тебе вернуть полк в лагерь!-Наконец Унгерн узнав Очирова, командира Бурятского полка, Унгерн крикнул.

-Я и мои люди не пойдем назад! Мы хотим идти на восток и защищать наши кочевья. Нам нечего делать в Тибете!-сказал Очиров/.

************1918.9.17: Даурия

Многоуважаемый Павел Петрович!

Благодарю Вас за Ваши два письма. Дышат они непоколебимою верою в успех. В последней моей поездке в Читу я эту веру потерял. Стыдно сознаться, но будьте уверены, что когда мы сговаривались, я не думал, что возврата к наклонной плоскости не будет. Пока время есть, меняйте краску. Пассивность и апатия некоторых лиц губят всё. Может спасти неожиданная внешняя встряска. Просить извинения, что затянул Вас в это дело, не стану всё равно. Вам легче не станет. Если хотите, действуйте дальше, буду пока здесь всячески содействовать.

Здешнему князю нечего ехать; домашнего дипломата пошлю верхом туда. Надо мне Оглоблина видеть и поклон ему.

Преданный Вам Полковник Барон Унгерн.

/Письма Р. Ф. Унгерн-Штернберга П. П. Малиновскому/

******1921.4.27: Урга

Ваше Сиятельство!

Дальность расстояния и обстоятельства не позволяют увидеться с Вами, обменяться мыслями и позаимствовать мудрые советы Вашего Сиятельства. Приходится ограничиться лишь письмами, в которых трудно, конечно, охватить все вопросы, выдвигаемые жизнью. Ярче всех стоит вопрос о красной опасности.

Революционное учение начинает проникать в верный своим традициям Восток. Ваше Сиятельство своим глубоким умом понимает всю опасность этого разрушающего устои человечества учения и сознает, что путь к охранению от этого зла один — восстановление царей. Единственно, кто может сохранить правду, добро, честь и обычаи, так жестоко попираемые нечестивыми людьми —революционерами, это цари. Только они могут охранить религию и возвысить веру на земле. Но люди стали корыстны, наглы, лживы, утратили веру и потеряли истину, и не стало царей. А с ними не стало и счастья, и даже люди, ищущие смерти, не могут найти ее2. Но истина верна и непреложна, а правда всегда торжествует; и если начальники будут стремиться к истине ради нее, а не ради каких-либо своих личных интересов, то, действуя, они достигнут полного успеха, и Небо ниспошлет на землю царей. Самое наивысшее воплощение идеи царизма, это соединение божества с человеческой властью, как был Богдыхан в Китае, Богдо-хан в Халхе и в старые времена русские цари. За последние годы оставалось во всем мире условно два царя, это в Англии и в Японии. Теперь Небо как будто смилостивилось над грешными людьми, и вновь возродились цари в Греции, Болгарии и Венгрии, и 3-го февраля 1921 года восстановлен Его Святейшество Богдо-хан. Это последнее событие быстро разнеслось во все концы Срединного Царства и заставило радостно затрепетать сердца всех честных его людей и видеть в нем новое проявление Небесной благодати. Начало в Срединном Царстве сделано, не надо останавливаться на полдороге. Нужно трудиться и, путем объединения автономных Внутренней Монголии, Синьцзяна и Тибета в один крепкий федеративный союз, провести великое святое дело до конца и восстановить Цинскую династию.

По некоторым, хотя еще не вполне проверенным сведениям, я знаю, к тому же стремятся все монголы от Тарбагатайского и Илийского краев до Внутренней Монголии и Барги.

Вас не должно удивлять, что я ратую о деле восстановления царя в Срединном Царстве. По моему мнению, каждый честный воин должен стоять за честь и добро, а носители этой чести — цари. Кроме того, ежели у соседних государств не будет царей, то они будут взаимно подтачивать и приносить вред одно другому.

Я уже обо всем этом писал Югадзыр-хутухте3, но Вас, опытного и выдающегося дипломата, прошу снестись с Большой Узумчей и внутренними монголами, дав понять им, что теперь нельзя упускать время, а пришла пора действовать, и действовать решительно, ибо начало положено, Богдо-хан восстановлен и надо присоединяться4. Я был бы чрезвычайно счастлив, если бы Вы приехали и взяли на себя дипломатическую сторону всего этого дела. Тогда я заранее предчувствую успех.

Китай идет на уступки, ибо он поставлен в такое положение внутренними смутами и затруднениями в деньгах. Нельзя упустить время, так как второго такого случая не будет. Я знаю, что Вы помогаете в этом деле не из-за честолюбия, что такое чувство не может Вами руководить, что Вы —монархист. Я знаю, что Вы стоите и будете стоять за вечную правду, добро и благо людям, и верю, что само Небо с высоты смотрит на Вас, ждет от Вас борьбы за честь и святую религию, дабы ниспослать на Вас и Ваше потомство свои неисчислимые благодеяния на вечные времена.

Шлю Вашему Сиятельству мои наилучшие пожелания успеха в делах и льщу себя надеждою скоро повидаться с Вами.

Начальник Азиатской Конной Дивизии Генерал-Майор Барон Унгерн.

/Князю Цэндэ-гуну/

******1921.5.18: "г. Урга. № 957.

генералу Молчанову.

Ваше Превосходительство.

С восторгом и глубоким удивлением следил я за Вашей деятельностью и всегда вполне сочувствовал и сочувствую вашей идеологии в вопросе о страшном зле, каковым является еврейство, этот разлагающийся мировой паразит. Вы вспомните беседу, которую мы вели с Вами под дождем, касаясь очень близко этого важного предмета. Потом времена изменились, и с тревогою и болью в сердце получал известия о Вас и болел душою за Вас.

Теперь с восхищением узнаю, что Вы вновь в деле с нашим врагом и что красные имеют перед собою такого испытанного и бесстрашного противника. В настоящее время Вам удастся осуществить свой план действий в отношении евреев, от которых даже на семя не должно остаться ни мужчин, ни женщин.

Я выступаю на север и, таким образом, мы с Вами опять будем рука об руку бороться против ваших общих ненавистных врагов. В добрый час.

Примите уверения в моем глубоком и искреннем к Вам уважении и преданности.

Генерал-лейтенант Унгерн.

/Письмо генерал-лейтенанта Р. Ф. Унгерна генералу В. М. Молчанову

о совместном выступлении против большевиков и «еврейства»/.

************

/"...Түүнтэй шөнөжин, герман хэл дээр хийсэн ярианаас, Унгерн эцсийн амьсгалаа хүртэл большевикуудтай тулалдах нь, Байгалийн чанадад их цус урсах нь гэх дүгнэлт бид хийж билээ..."/"...Целая ночь прошла у нас с генералом в беседе, которую мы вели на немецком языке. Из этого разговора я сделал вывод, что Унгерн до последнего дыхания будет биться с большевиками, а Забайкалье обильно зальёт кровью..."/.

https://coollib.com/b/451909-kamil-gizhitskiy-cherez-uryanhay-i-mongoliyu-vospominaniya-iz-1920-1921-gg/read

1921. 9.15: Энэ өдрийн 17.15 цагт Унгерн  ял оноов.                     

//////////////////////////////////       

Михаил Торновский:

"Маленького роста, рыжеватый блондин, с рыжими пушистыми усами, ясным, настойчивым взглядом — он располагал людей к себе. Крепкий духом и телом. По натуре был замкнутым человеком, хотя в общежитии веселый, доступный. Любил веселую компанию, послушать анекдоты, песни и поухаживать за женщинами, но в отношении последних был робким и, кажется, не имел постоянных любовниц. Всегда чисто, даже щеголевато одетый, любил комфорт, вкусно поесть и выпить, но пьяным не напивался. Кейф за рюмкой ликера и кофе и приятная беседа доставляли ему истинное удовольствие. Мало говорил. Службу всегда нес исправно. Прекрасный наездник. Он был типичным кавалерийским офицером хорошего, старого кавалерийского полка и не подходил к казачьей среде. Как истый кавалерист — воин, в его жизни деньги и сама жизнь не имели довлеющей ценности».

В ночь с 17 на 18 августа 1921 года генерал-майор Резухин был убит своими подчинёнными. В бригаде Унгерна были убиты все преданные барону офицеры, даже его ординарец-бурят; казаки обстреляли палатку Унгерна. По словам очевидцев, помимо винтовочных выстрелов, в неё было брошено две гранаты, но Унгерн, словно по волшебству, остался невредим. Он не сразу понял, что его предали абсолютно все, какое-то время метался по лагерю, пытался навести порядок, но после повторных выстрелов в его сторону, предпочёл скрыться в степи.

///////////////////////////////////////////////////////////////////////

Богд Хаант Монгол Улсын Чин ван Гомбожавын Лувсанцэвээн буюу Цэвээн Тэргүүн\1869-1922.8.31\.

-Би бол Монголын хааны зээ, манж хааны авга ах Түшээт ханы голомтын хүн. Семеновын ангиас Барон Унгерн, Резухин жанжин хоёрын цэрэг ирж Хятадын цэргийн гарт баригдсан Богд Хаан болон Монгол Улсыг салгаж авахаар Хүрээнд орж, байлдаанд уналга хөсөг муудсаны улмаас ухралтын байдалд орсон тул миний бие Сэцэн Хан  аймгийн засаг хошуудаас цэрэг, агтыг дайчлан дахин байлдья гэснийг Барон жанжин зөвшөөрч ёсоор болгосон тул энэ ажлыг гүйцэтгэж байна...

--------------------

Чингис Хааны алтан ураг Батмөнх даян хааны 16-р үе- Чин ван өргөмжлөлт Гомбожавын Лувсанцэвээн нь 1869 онд Түшээт хан аймгийн Дархан чин вангийн хошуу одоогийн Төв аймгийн нутагт төржээ. Г.Лувсанцэвээн нь Богд хаант Монгол Улсын Сангийн яамны сайдын албыг 1920 оны 2 дугаар сараас 7 дугаар сарыг хүртэл ердөө л 4 сар гаруй хугацаанд хашиж байсан юм. Түүнийг Бодоогийн хэрэг гэгчид холбогдуулан Бүх цэргийн Зөвлөлийн харьяан дахь Дотоодыг хамгаалах газраас дайчлан баривчилж, Засгийн газрын 1922 оны 8 дугаар сарын 30-ны өдрийн 38 дугаар хурлын тогтоолын дагуу цаазаар хороожээ. Монгол Улсын дээд шүүхийн 1997 оны 6 дугаар сарын 11-ний өдрийн 232 дугаар тогтоолоор Чин ван, Гомбожавын Лувсанцэвээний нэр төрийг нэхэн Цагаатган сэргээжээ. Үүнээс өөр ямар нэгэн баримт, сэлт түүхэнд үлдсэнгүй бололтой. ХХ зууны эхэн үеийн Монголын түүхэнд онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн улс төрийн зүтгэлтнүүдийн нэг нь Гомбожавын Лувсанцэвээн билээ. нь Гэтэл Лувсанцэвээн нь чухамдаа Монголын автономитийг устгасан, гамин цэргийг Хүрээнээс хөөж гаргасан бөгөөд Монгол улс тусгаар тогтнолоо эргүүлж авах тэр алтан үүд, босгыг олоход нөлөө үзүүлсэн билээ. Тэрээр Барон Унгерний үед Монгол Улсын Сангийн яамны тэргүүн сайдаар тохоон томилогдож ажиллаж байсан юм. Тэрээр Хиад ястай, Боржигон овогтой Чингис хааны шууд угсааны төрлийн тайж бөгөөд хожим чин вангийн хэргэм хүртсэн. Түүний төрөл төрөгсөд нь халхын хамгийн нөлөө бүхий ноёд, язгууртнууд бөгөөд Дархан ван Пунцагцэрэн, Эрдэнэ жонон ван Ширнэндамдин, алдарт зохиолч Нацагдоржийн эцэг Дашдорж зэрэг олон хүнийг нэрлэж болно. Тэдний ойрын төрөл бол энэхүү Г.Лувсанцэвээн юм. Лувсанцэвээн бол 1915 онд алдагдаж эхэлсэн Монголын тусгаар тогтнолыг Хятадын гамин цэрэг бүрмөсөн устгаж байсан үед буюу 1920 онд Оросын цагаантны хэсэг болох Барон Унгернийг Онон голын хөвөөнөө тосон авч унаа хөсөг залгуулан хүрээнд ойртуулан иржээ. Түүний энэ үйлдэл санамсар­гүй хэрэг биш байв. Монгол улсын хаан Богд Жибзундамба хутагт хятадын гамин цэргийн мэдэлд орж, гэрийн хорионд орчихсон, ихэнх ноёд язгууртан, төрийн өндөр албан тушаалтнууд таалал болсон, өмнөдөд хятадын хар цэрэг, умардад оросын улаан цэрэг байх ахуйд цагаан цэргийн энэ хүчийг ашиглан бие даан тусгаарлахыг хүссэн юм. Түүний гол зөвлөхүүд бол Дархан чин вангийн тулхтай ноёд байжээ. Тэр дотроо нэртэй дипломатч, төрийн зүтгэлтэн Эрдэнэ жонон ван Ширнэндамдин голлох үүрэгтэй байсныг тэмдэглэх хэрэгтэй. Г.Лувсанцэвээн 1919 оны өвөл Онон мөрний эхэнд орж ирээд байсан Барон Унгерний цэрэгтэй өөрийн биеэр очиж уулзан /Сэцэн хан аймгийн Дайчин Жонон вангийн нутаг, Бэрээвэн хийдийн ойролцоо/, адуу мал, хоол хүнсээр хангаж улмаар дагуулан өөрийн харъяалагдах Дархан Чин вангийн хошууны нутаг Туул голын сав, Тэрэлжийн ойролцоо авч ирсэн байна. Тэд энд байх хугацаандаа Хүрээг хэрхэн дайрах, гамин цэргийг хөөн зайлуулах төлөвлөгөө боловсруулж, унаа хөсөг, хоол хүнсээ нэлээд сайн базааж авсан байна. Монгол ноёны хувьд тэрээр Барон Унгерний итгэлийг сайн олсон байв. Ийнхүү түүнийг Хүрээнд оруулж Хятад цэргийг хөөн гаргах бүхий л бололцоог хангасан хүн бол олноо Цэвээн тэргүүн хэмээн алдаршсан Г.Лувсанцэвээн байсан юм. Түүний намтар үйл ажиллагаатай холбоотой түүхэн үйл явцыг өнөөг хүртэл огтоос судлаагүй нь хэд хэдэн шалтгаантай байсныг бид хойно дурдах болно. Тэрээр Сэцэн хан аймгийн нутагт анх Баронтай нүүр учиран Монголын хүчийг хавсран хятад лугаа байлдан газар орноо тохинуулахаар зөвлөлдөн гагцхүү Хүрээний газраа буй Богд хаанд өргөх орос, монгол хэл дээрх захиаг Зүүн хүрээний цорж лам Дэндэвдоржоор дамжуулан Богд хаанд хүргүүлсэн байна. Уг захидалд “...Монголыг харгис хятадын дарлалаас ангижруулан хамгаалж, тохинуулахын тухай цэрэг авч Хүрээнд орох зорилго бүхий тул олдвоос Богд хаантнаа зөвшөөрөл олгож хариу ирүүлэх ажаамуу” хэмээснийг Богд хаанаас даруй зөвшөөрч хурдлан түргэнээр иртүгэй хэмээн мөнхүү цорж ламаар захиаг ирүүлжээ. Тэр зөвшөөрлийг өгсний дараа Лувсанцэвээн тэргүүтэй хүмүүс ойр хавийн идэр залуу эрс ба Заан Тэрэлжийн нуруугаар явдаг анчин, гөрөөчин зэрэг 40 – 50 – иад хүнийг цэрэгт нэмэн элсүүлж, өөр бусдаас уналга хүнсийг сэлбэх зэргээр нэлээд тусламж үзүүлэн одоогийн Налайхын цаад талд Уу булан гэдэг газарт ирж бэлтгэж эхлэв. Энэ мэдээг хүрээнд байсан хятадын цэргийн эрхтнүүд сонсож машид эмээн айж байжээ. Түүгээр ч барахгүй Монголын богд хааныг хуучин цагийн төрийн сайд нар, түшмэдийг баривчлан гэрийн хор­ион оруулсан байна. Учир нь Богд хаа­наас Чин ван Лувсанцэвээнийг зарж Барон Унгернийг залж ирүүл­сэн гэж харджээ. Гэхдээ энэ бол үнэний хувьтай байсан нь тодорхой юм. Гэвч удалгүй Барон унгерний цэрэг Хүрээнд довтолжээ. Хятадын гамин цэргүүд ихээхэн бэлтгэлтэй байсан бөгөөд чадварлаг эсэргүүцэж байснаас гадна Оросын цэрэг уулаас дулааны улиралд гарсан тул тэдэнд хүйтэн цагийн хувцас хунар үгүй, өлсөж даарах нь их байсан зэргээс хамаарч түр ухарч, Туул голын хойд хөвөө, Горхины нурууг давж, Тэрэлж гол хүрсэн байна. Гэвч энэ үед Хүрээнд сууж байсан Чен И ихээхэн сандарч урд зүгээс дахин 1000 цэрэг ирүүлэхээр цахилгаан мэдээгээр мэдээлж, ноёдын санаа урвахаас айж зарим нөлөө бүхий хүмүүсийг албан тушаалд тохоон тавихыг хичээж биелүүлжээ. Гэвч тэд үүнд хууртаагүй юм. Яг энэ үед Г.Лувсанцэвээнээс дахин Монголчуудаас хүчийг зузаат­ган бэлтгэлийг ханган хэрхэвч холчлон явуулахгүй үтэр зуур цэрэг хэрэглэлийг монголоосоо нэмээд хятад лугаа дахин байлдахаар орж эрэгчин эмэгчнийг үзмүй гээд идэвхтэйгээр цэрэг цуглуулсан байна. Энэ үеэс Лувсанцэвээн Барон Унгерний Монгол талын дэд жанжин болсон юм. Түүнээс гадна тэд зүүн зүгт байсан цагаантны зарим хүчийг нэмэн дуудах ажлыг хийж байсан юм. Лувсанцэвээний багш, Хүрээний зүүн этгээд Туул гол, Дэндэв хурандайн зэргэмж газар нутагладаг Эрэнчинсамбуу, жич танил талын нөхөр Магсар шүхэрч нар ихээхэн чармайн зүтгэсэн байдаг. Тэрээр өөрийн багш Эрэнчинсамбууг цэргийн лам болгон өргөмжилсөн билээ. Энэхүү бэлтгэл нэлээд хангагд­саны дараа Хүүхэн хутагтаар олон зүйлийн ном гүрэм уншуулж, жанхар, цам зэрэг ёслолыг гүй­цэтгээд хятад лугаа байлдах цэргийг Монголын 10 дугаар оны өвлийн сүүл сарын дотор багтаж орвоос дийлнэ, эсэргэн жил гарваас ялагдана хэмээн зааж өгчээ. Энэ үед орос, монгол цэрэг нийт 2000 хүрсэн байв. Юуны өмнө тэд Богд хааныг хүрээнээс гаргаж авсан бөгөөд Манзуширын хийдэд хамгаалан байх үед Лувсанцэвээн тусгай цэрэг гарган хамгаалж байжээ. Энэ удаагийн хүрээг довтлох үйл ажиллагаа маш амжилттай болж, чөлөөлсний дараа Монгол ноёд Маймаа хотод буй Барон Унгерний амрыг айлтгасны дараа Манзушир хийдэд суугаа Лувсанцэвээний амрыг айлтгаж, цаашид Богдыг хэзээ дахин залах, засгийн эрхийг хэрхэн явуулах зэргийг лавлан асуухад Хүрээ хотын ойр тойрон алагдсан хятад цэргийн хүүрийг зайлуулан хятадын хог буртгийг арилгах зэргээр ариут­гасны хойно Богдыг залуулна. Засгийг дахин байгуулах тул элдэв хэргийг хэлэлцэхээр төлөөлөгчдийг дахин Хүрээнд хуралдуулах болно хэмээн илтгэжээ. Ингээд тэрээр бусад нөлөө бүхий ноёд, лам нарыг хүрээнд дуудаж хуралдаж хэрхэн улсын хэргийг үргэлжлүүлэн явуу­лахыг ярилцжээ. Ингээд Монголын 11 дүгээр он цагаагчин тахиа жилийн цагаан сарын шинийн 3-ны 9 цагт хуралдахаар тушаал гаргаж холбогдох зардал, зан үйлийг бэлтгүүлэх болжээ. Улмаар товлосон хугацаа болж, Монголын алдагдсан тусгаар тогтнолыг сэргээн тунхаглах их үйлийг дахин үйлдэж, Лувсанцэвээнд Богд хаанаас чин вангийн хэргэм, шар хүрэм, хүрэн жолоо, бат ерөөлт цол олгож, Сангийн хамаг хэргийг эрхлэх яамны тэргүүн сайдаар тохоон томилсон юм. Лувсанцэвээн тэргүүн ийнхүү Монголын алдагдсан тусгаар тогтнолыг эргүүлэн авах ажлыг зохион байгуулсан бөгөөд тэрээр Сангийн хамаг хэргийг бүгд эрхлэх яамны сайдын хувьд бусдын эрхээр талхлагдсан улс орны эдийн засгийг сэргээх, татварыг цэгцлэх, гааль хураах журам гаргах, улсын санг арвижуулах зэрэг олон ажлыг эхлүүлж чадсан юм. Гэвч тухайн цаг үеийн хяслаантай байдал, улсын санхүүгийн унаж доройтсон байдал зэрэг нь ихээхэн бэрхшээлтэй байв. Гэвч удалгүй хэдхэн сарын дараа Ардын хувьсгал ялж, Унгерн баригдсанаар тэрээр Сангийн сайдын албыг өгсөн юм. Харамсалтай нь түүнийг 1922 онд Цэвээн тэргүүний хэрэг хэмээн зохиомол хэрэг үүсгэн цаазалсан юм. Энэ цаазалсан шалтгаан нь “... Ардын цэргийг / хувьсгалчдыг/ Хүрээнд орж ирэх тулгамдсан цагт тусгай хүн зарж, барон Унгернд захиа нэвтрүү­лэн талархсан учирт буруушааж, түүний биеийг барин үүрд хорих ял оноож байснаа удалгүй 1921 оны 8 сард Бодоо нарын хэргийн өмнөхөн санаа хорсож, гадаад улсаас тусламж эрэх буюу баруун хязгаар хятад, монголын хилийн орчим сууж дотоод гадаадын хүн газар орныг түйвээж бүхий харгис Дамбийжанцанг урьсан хэмээх үндэслэлээр шийтгэжээ. Лувсанцэвээнийг шийтгэсэн нь ХХ зууны Монголын хамгийн анх­ны хэлмэгдүүлэлтийн үүд нээгдсэн эмгэнэлтэй тохиол болжээ. Тэрээр алдагдсан тусгаар тогтнолоо сэр­гээн босгож, Богд Хаанаа ширээнд нь эргүүлэн залж, мөхөж унасан Сангийн яамыг сэргээн босгож, улсын санг арвитгахын төлөө ажиллаж байсан Монгол төрд нэрээ үлдээж чадсан түүхэн үүрэгтэй сайд мөн. Түүхийн хүрээлэнгийн захирал, түүхийн ухааны доктор С.Чулуун МЗЭ-ийн болон МСНЭ-ийн шагналт зохиолч, сэтгүүлч Ч.Содномдорж

-----------------------

...Монгол жанжин Лувсанцэвээнд тэргүүн тайж Лувсацэвээнд үе улиран ваны хэргэм, нэгэн үе улбар шар хүрэм, харавтар улаан өнгийн жолоо, гурван нүдэт тогосын отго, бат ерөөлт жанжин цол...гавьяа зүтгэлийгүзэж хөхиүлэх хишгийг төлөвлөн хэлэлцэж       Цэргийн Яамнаа шилжүүлэн явуулж уламжлан айлтгаж тогтоолгогтун./Унгерн болон түүний дагалдагч нарыг хөхиүлэн шагнасан Богд Хааны зарлиг/

----------------------------------------

"...Өргөөд сэм орж ирсэн монголчууд ярихдаа-Ирж явах замд монголчууд хаа сайгүй Баронд тусалж байна. Залуусыг элсүүлэхэд нь ч, агт морьд худалдан авахад нь ч. Барон хүмүүсээс хэрэгтэй зүйлээ аваад оронд нь дандаа алтан зоос өгч байна. Цэргүүддээ энгийн номхон иргэдийг хүчирхийлэх, гомдоохийг хатуу цээрлэж, ийм явдал гаргуулдаггүй гэнэ-гэцгээж байлаа. Хүмүүс цагаантны генералд талтай байлаа. 

Цэвээн тэргүүн гэдэг нэгэн чинээлэг тайж түүнд өгөмөр тус хүргэжээ...

/Д.П Першин. "Барон Унгерн, Өргөө, Алтанбулаг".20-р зууны эхний гучаад жилийн Ар Монгол/Халх/ дахь цаг төрийн үймээнийг нүдээр үзсэн хүний тэмдэглэл/ 

..........
...Цэвээн тэргүүн адгийг хадгийг авч цааш хумхин тавиад гадагш гарлаа. Гэтэл Цэвээн тэргүүн "-Тэр 2 морийн эмээлийг аваад бордоонд оруул!" гэж өөрийнхөө дагуулуудад өндөр дуугаар тушаагаад орж ирж ирэв. Тэгээд надад хандаж: -Би бол Монголын хааны зээ, манж хааны авга ах Түшээт ханы голомтын хүн. Семеновын ангиас Барон Унгерн, Резухин жанжин хоёрын цэрэг ирж Хятадын цэргийн гарт баригдсан Богд Хаан болон Монгол Улсыг салгаж авахаар Хүрээнд орж, байлдаанд уналга хөсөг муудсаны улмаас ухралтын байдалд орсон тул миний бие Сэцэн Хан  аймгийн засаг хошуудаас цэрэг, агтыг дайчлан дахин байлдья гэснийг Барон жанжин зөвшөөрч ёсоор болгосон тул энэ ажлыг гүйцэтгэж байна. Иймд мэргэн дүүгийн бие өөрөө сайн дураар ирсэн чинь сайн. Үүнээс хойш чи надтай хамт болно гэв.../хуудас  691, Баяны Намсрайжав, "Монгол Ардын Журамт цэргүүдийн дуртгалууд", 1985, Улаанбаатар.

////Д.Сүхбаатар Бароны Засгийн газрын Ерөнхий сайд Манзушир хутагт Цэрэндоржийн Цэргийн яамны сайд Гомбожавын Лувсанцэвээнийг Ардын намын анхны Ерөнхий сайд Д.Бодоо, Д.Чагдаржав, Богд Хаант Монгол Улсын Зоригт баатар Энхбилэгтийн Тогтох тайж, Тайж Дэндэв нарын 15 хүний хамт 1922 оны наймдугаар сарын 31-ний үүрээр Шар хаданд аваачиж бууджээ.

******Унгерн Тэрэлжид бууж, түүний хүчийг нэмэгдүүлэхэд монголчууд багагүй тус дэмжлэг үзүүлж байсны дотор Сэцэн хан аймгийн Хүүхэн хутагт Жамьяндамбийжанцангийн нэрээр түүний шавь Сэцэн хан Навааннэрэн, мөн аймгийн жинхэнэ жанжин бишрэлт ван Доржцэрэн, хамаарсан жанжин Эрдэнэ далай ван Наваанцэрэнгийн зэрэг ноёдууд харъяат аймаг хошууны цэргийг элсүүлэхэд уриалга гаргаж, морьт цэргийн дээд тэргүүн Лувсанцэвээн, Дугаржав мэйрэн нар заримд биеэр, заримд тушаал гаргаж элч довтолгон аль нэгэн идэр залуу эрсийг цэрэгт татан авах ажлыг зохион байгуулж байжээ.

Ингэснээр Унгерны цэргийн тоо үлэмж нэмэгдэж, улмаар цэргийн хороо ангийг тэгшлэн зохиож, Барон Унгерныг их жанжин хэмээх ба тэргүүн Лувсанцэвээнийг Монгол жанжин, буриад Жигмиджав Жамбалоныг дэд жанжин хэмээн өргөмжилж, мөн жанжны дэргэдийн яамыг нээн байгуулж, тус яамны бичгийн ба цэргийн тусгай хэргийг туслалцан шийтгүүлэхэд Сэцэн хан аймгийн баатар бэйл Жамьян, зоригт бэйс Мишигдорж, мөн хошууны гүнгийн зэрэг туслагч тайж Цэрэндорж, сэргэлэн гүн Дугарсүрэн, мэргэн гүн Цэрэнвандуйбавуудоржийн зэрэг ноёд түшмэдийг нэр заан томилон авч албан хаалгаж байсан байна.

*******Энэ үед буюу 1920 оны намар Монголын зүүн хилээр Барон Унгерн орос, буриад, япон, монгол цэргүүдээ дагуулан орж иржээ. Тэрээр хил алхан учирсан болгондоо “Монголын Богд хааны төрийг хамгаалан Хүрээг эзэлсэн хятад цэргийг байлдан хөөж арилгахаар яваа” хэмээн хэлж байлаа. 1920 оны намрын дунд сард Сэцэн хан аймгийн Дайчин жонон вангийн хошууны нутаг их хөвч модтой уулсаар дамжиж Бэрээвин хийдийг зэргэцэн ирэхийн хэрд Түшээт хан аймгийн Дархан чин вангийн хошууны тэргүүн зэрэг тайж Лувсанцэвээн нар Барон Унгерныг угтаж авчээ.

Хүрээнд орохын өмнө Богд хаантнаас зөвшөөрөл эрсэн “Оросын хаан угсааны ураг барон Унгерн би Орос, Монголын язгуурын найртай сайны ёсоор Богд хаанд тус хийж, Монголыг харгис Хятадын дарлагдлаас ангижруулан хамгаалж тохинуулахын тухай цэрэг авч Хүрээнд орох зорилго бүхий тул олдвоос Богд хаантнаа зөвшөөрөл олгож хариу ирүүлэх ажааму”  хэмээсэн Богд хаанд өргөх орос, монголын үсгийн захиа барон Унгерны нэрээр бичиж, тусгай хүнд авахуулан Зүүн Хүрээний цорж Дэндэвдорж ламыг биеэр явж уламжлан айлтгаж хариу авч иртүгэй хэмээн тушаасан байна.

Монгол дахь хятадуудын монголчуудыг дарлан зовоох хэрээс хэтэрч, хаа сайгүй хараа хяналт, дарамтанд байсан эл цаг мөчид Богд хаантнаас Унгерны саналыг ихэд сайшаан зөвшөөрч “хурдан түргэнээ орохоор ирэгтүн”  хэмээн лүндэн буулгав. Богд гэгээнтэнээс зөвшөөрөл авсан Барон Унгерн зам зуур цэрэг элсүүлэн хүч нэмсээр Туул голын өмнө этгээд Уу булан хэмээх газар ирж буудаллажээ.

------------------------------------------------------------------------------

Богд Хаант Монгол Улсын Түрэмгий Баатар Борхонуудын Баяргүн/1877- 1921.6.06/.

Зураг дээр зүүн гараас: Богд Хаант Монгол Улсын Зоригт Баатар Энхбилэгтийн Тогтох Тайж/1863-1922.9.01/ ба Түрэмгий Баатар Борхонуудын Баяр/1877-1921/. Өвөр Монгол дахь Жирэмийн Чуулганы Дархан хошууны Манидын сүмд. 1911 он.

Баяр 1907 оноос Өвөр монголын Жирэмийн чуулганы тайж Тогтохын удирдсан үндэсний эрх чөлөөний төлөө зэвсэгт тэмцэлд идэвхтэй оролцож, 1906-1910 оны хооронд Жирэмийн чуулганы Горлос, Дархан, Түшээт, Засагт, Жалайд болон Шилийн голын чуулганы зүүн Үзэмчин, Баарин хошуудын нутагт Чин улсын их цэрэгтэй явуулсан 100 гаруй удаагийн тулалдааныг Тогтохын хамт удирджээ. Гэвч тэд олон жилийн тэмцэл  тулалдааны явцад ихээхэн хохирол үзэж, 1910 оны хавар Халхын Сэцэн хан аймгийн нутгаар дамжин Орост дүрвэн гарав.

    Баяр Монгол Улс тусгаар тогтнолоо сэргээсэн мэдээг аваад 1912 оны зун Нийслэл Хүрээнд ирж, Монголын төрд хүчин зүтгэхээ мэдэгдэв.
    Богд хааны зарлигаар 1912 оны намар Баярыг харьяат цэргийнх нь хамт баруун хязгаарт илгээж, Баруун хязгаарыг тохинуулах хэргийг хавсран туслах түшмэлийн албанд томилжээ. Тайж Баярын удирдсан цэрэг 1913 оны 7 дугаар сарын 8, 10, 20, 30-ны өдрүүдэд Цагаан Түнгэд байсан хятад цэрэгтэй байлдаж, Монгол улсын нутагт цөмрөн орох хэмээсэн хятад цэрэгт цохилт өгөв. Тайж Баярын гавьяаг үнэлж Богд хааны зарлигаар 1913 онд гүнгийн зэрэг, 1914 онд Түрэмгий баатар цолоор тус тус шагнажээ.
    Хиагтын гэрээний дараа Баяр Нийслэл Хүрээнээ үлдэж, Монголын төрд хүчин зүтгэхээр шийдвэрлэжээ. Түрэмгий баатар Баяр 1916 онд Өмнө хязгаарт, 1917 онд Зүүн хязгаарт тус тус томилогдон хил хязгаарыг сэргийлэн тохинуулах үйлсэд хүчин зүтгэж байжээ.
    Тэрбээр 1919 оноос эх орныхоо тусгаар тогтнолыг сэргээх нууц хөдөлгөөнд оролцож, Консулын дэнжийн бүлэгт ажиллаж байв. 1921 оны хавар барон Баяр харьяат цэргээ удирдан Нийслэл Хүрээнд ирж, Унгернтэй холбоо тогтоон монгол, цахар ангийн морин цэргийг захирах жанжнаар томилогджээ. Түүний удирдсан цэрэг 1921 оны 4 дүгээр сард Хүрээнээс баруун зүгт гэмин цэргийг нэхэн байлдаж, мөн оны тавдугаар сард Унгерний тушаалаар умар зүгт хөдөлжээ.
    Түрэмгий баатар Баярын удирдсан цэрэг 1921 оны 6 дугаар сарын 6-нд Алтанбулагийг эзлэхээр довтолж ялагдал хүлээн Баяр тулалдааны үед хүнд шархдан нас баржээ.
    Түрэмгий баатар Баяр амьдралынхаа сүүлчийн мөчид барон Унгерний тушаалаар Ардын Журамт Цэрэгтэй тулалдсан буруу алхмыг хийсэн учраас түүний тухай түүх судлалд тодорхой бичиж тэмдэглэлгүй явж ирсэн юм.  (Г.Мягмарсамбуу)

------------------------------------------------------------

 http://www.wikimon.mn/a/78831

Бид хүүхэд байхаасаа л Баяр гүн гэгч том дайсан байсан тухай ойлголтыг “Сүхбаатар” киноноос авч, банзанд ар нуруугаараа хүлэгдэн Их жанжны өмнө уйлагнан буй Цагааны Цэгмид гуайн гаргасан дүрээр л түүнийг олж харж байсан нь саяхансан. 

Монгол түмний аз жаргал, тусгаар тогтнолын төлөө “хэнтэй ч” нийлэхээс буцаагүй олноо Баяр гүн хэмээн алдаршсан энэ хүний удам угсааны тухай мөн ҮЭЧХ-ийн төлөөх тэмцэлд оруулсан хувь нэмэр, түүхэнд эзлэх байр суурь зэрэг нь социализмын үеийн марксист түүхчдийн арчаагүй арга барилаас болж хараар будагдан түүхийн тавцангаас арчигдахад хүрсэн бөлгөө. 

1890-ээд оны сүүлчээс Өвөр Монголын Жирэм, Горлос нутгийн Хятадын дээрэмчин Хунхуузууд (Улаан сахалт гэсэг үг юм гэнэ билээ. Ш.П) нарын бослогоос үлдсэн үлдэгдлүүд дээрэмдэн тонож эхэлсэнийг эсэргүүцэн анх боссон Э.Тогтох тайжийн тухай “Маш нууц” сонины 2006.10-р сарын №27-д бичиж байсныг эрхэм уншигч авугай та бүхэн санаж байгаа байх аа.

Э.Тогтох тайжийн тэмцэл үргэлжилсээр 1906 он хүрэхэд Манжийн Засгийн газраас “Шинэ засгийн бодлого” гэгчийг гаргасан тул уг харгис эсрэг тэмцэлд тэрбээр эргэлт буцалтгүй орох тэмцэл өргөжүүлэн дайчин эрсээ тэмцэлд дуудсанаар ард олны дунд Тогтох тайжийн нэр хүнд өсч, монгол цэргийн отрядын удирдагчийнх нь хувьд хошуу ноён Рагуу онцлох тэмдэг, цэргийн тугийг түүнд олгосон байна. 

Тогтохын отряд 1906 оны 9-р сараас 1910 оны 3-р сар хүртэл 4 жил шахам Жирмийн чуулганы Горлос, Дархан, Түшээт, Засагт , Жалайр, Зост хошууд, Шилийн голын чуулганы Зүүн үзэмчин, Баарин зэрэг хошуудын нутагт их төлөв Жан Золиныг захирдаг байсан Хятадын байнгын арми, Хятадын талыг баригч орон нутгийн засаг захиргаанаас дайчилсан монгол цэргүүдтэй дайтан тулалдаж байх үед Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошууны Мурангаа баатар, манай нийтлэлийн гол баатар Харчин дундад хошууны засаг гүн Гэсэржавын харъяат Тав жинст зайсан цахар Баяр нар ирж тэмцэлд нэгдсэн байна. Ийнхүү Тав жинст тайж, цахар Баяр, Тогтох тайжтай нийлснээр түүний хамгийн дотны баруун гарын хүн буюу штабын дарга нь болсон гэдэг. Тэгэхээр Баяр гүний түүх Тогтох тайжтай салшгүй холбоотой. 1908-1910 оны хооронд тайж Баяр, Тогтох тайжийн хамтаар дайчин нөхдөө удирдан Хятад Чин улсын цэрэгтэй 100 гаруй удаа тулгаралтанд орж ялалт байгуулж байсан хэдий ч 1908 оны хавар Мүгдэн хотын орчим Хятадын байнгын армийн цэрэгтэй тулгарч хүчтэй цохилтонд өртөн аргагүйн эрхэнд Ар Монголын нутагт буюу Сэцэн ханы нутагт орж 4-н сар болсон байна. 

Тогтох, Баяр нарын дайны ажиллагаа Манжийн засаг захиргааг ихээхэн сандаргаж байсан тул Бээжингийн Засгийн газар тэдний эрэлхэг дайчдыг дарж чадахгүйгээ ойлгохдоо хамгийн муу аргыг хэрэглэн нутгийн монголчууд болон ахан дүүсийг нь харгислан дарамталж, “Тогтох, Баяр нарыг эргэж ирвэл харгислалаа зогсооно” хэмээж байжээ. Энэхүү байдлыг зогсоохын тулд Тогтохын отрядынхан арга буюу нутаг буцах болж, Гирин, эсвэл Цицикарт очихоор шийдэж, тэнд хүрэхийн тулд Дорнод Хятадын төмөр замын Оросын засаг захиргаатай тохиролцож, тэднээс тусламж гуйхаар шаардлага гарсан байна. Энэ талаар Элчин сайд И.Я.Коростовец КВЖД-ийн хамгаалах тусгай корпусын захирагч генерал Н.М.Чичагов, мөн Төмөр замын хэрэг эрхлэх газрын дарга генерал Д.Л.Хорват нарын хооронд нууц хэлэлцээ хийсний дараа Тогтох, Баяр нарын отрядад нутагтаа буцахад нь туслахаар болсноос гадна Эрхүүгийн цэргийн тойргийн штабаас 500 ширхэг бирдан буу, сумны хамт олгохоор шийдвэрлэсэн байна. 

Жан Золины цэрэг босогчдыг мөрдөн хөөж, цохисоор байсан тул Тогтохын отряд хүчин мөхөсдөж эхлэв. Эл хүнд үед Тогтох, Баяр нар Оросын нөмөр нөөлөгт орохоор шийдэж, Тогтох тайжийн үеэл дүү Найданжавыг (урвасан хулгай Найдан ван гэгддэг Найдан ван болой. Ш.П) Харбин руу явуулж тусламж гуйсныг Оросын тал дэмжиж Өвөр Байгалийн албан захирагчид Тогтох, Баяр нарын гэр бүл, ах, дүү төрөл төрөгсөд, цэрэг дайчдыг хүлээн авахыг даалгажээ. Ийнхүү тэд Ар Монголын Сэцэн хан аймгаар дамжин 1910 оны 4-р сард Акши уездийн Шинэ-Дурулгуев суурингийн орчмоор Оросын хилийг давж, Хаант Оросын Засгийн газраас улс төрийн орогнол хүссэнээр Оросын Засгийн газар Тогтох, Баяр нарыг найр тавин хүлээн аваад улмаар Дээд-Үд (одоогийн Улаан-Үд хот) уездийн Харагантын волостийн буриад нутагт 2000 десятин газар олгон төвхнүүлсэн гэдэг.

 

Хэзээний шазруун, өөрийн гэсэн бодолтой цахар тайж Баяр 1911 оны хавар Тогтох тайжаас салж, тасран нүүж Чита хошууны Авдеевын булаг хэмээх газар өөрийн харъяаны таван гэр бүлийг авч очин 1912 оны эхэн буюу өвлийн адаг сарын 23-н хүртэл нэг жил хүрэхгүй хугацаанд амьдарчээ. Энэ тухай Тогтох тайж дурсахдаа: “Баяр бол...захирагсдаа удирдах, чадвар цовоо сэргэлэн, шийдэмгий чанараараа...аян дайны турш найдлагатай туслах минь байсан. Би түүнд тусгай отрядуудыг захирахыг даалгадаг байв. Дутагдал гэвэл яс хаядаг, шазруун, бүхнийг тэр бүү хэл намайг ч захирахыг хүсдэг” хэмээн Баяр гүнийг тодорхойлж байжээ. Тогтох, Баяр нар Оросын нутагт амар сууж болох байсан боловч 1911 оноос Ар Монголд Манжийн дарлалыг эсэргүүцсэн хөдөлгөөн хүчтэй өрнөж, Монгол улсын дахин сэргэн мандалт, тусгаар тогтнолыг зарлахаар бэлтгэж буйг туйлаас талархан хүлээн авч зүгээр сууж чадсангүй! 

Улмаар Монгол улсын төлөө бие сэтгэл, хүч чадлаа зориулахаар эргэлт буцалтгүй шийдсэн байна. Баяр тайж Ар Монголд Тогтох тайжаас арай хожуу буюу олноо өргөгдсөний хоёрдугаар оны (1912 оны) өвлийн адаг сарын 23-нд Шинэ тулгар Монгол улсын хишиг соёлд багтахаар хичээнгүйлэн гуйж морь, нохой мэт зүтгэхээр амлан дагаар орж ирснээр түүний шинэ цэрэг, улс төрийн үйл ажиллагаа эхэлжээ. Тухайн үед Өвөр Монголоос ирсэн монголчууд Олноо өргөгдсөн Монгол улсын харъяат болохын тулд өөрсдийн сайн мэдэх хүнээр албан нотолгоо (Монгол хүн мөн гэдгээ нотлуулдаг байжээ. Өнгөрсөн 2006 онд сэтгүүлч Ч.Мөнхбаярын боловсруулан хууль тогтоох эрх мэдлийн институцид санал болгон өргөн барьсан “Монгол туургатнаа нэгтгэх тухай репатриацийн хуулийн төсөлд иймэрхүү нотолгоогоо гаргах тухай цухалзсан байсныг би дэмждэг. Ш.П) гаргуулдаг байсны дагуу Монголын ҮЭЧХ-ын гол удирдагчдын нэг Өвөр Монголын эрдэмт түшмэл гүн Хайсангаар Баяр тайж өөрийн тухай магадлагаа гаргуулсан байдаг. 

Ийнхүү дагаар ирснийг хүндэтгэн итгэмжлэн гаргасан Хайсан гүнгийн магадлал, Дотоод явдлын яамны бичгээр Богд хаан зарлиг гаргаж, Зайсан Баярт дөтгөөр зэрэг жинс, тогосын отго, хүү Хүрэлдөшид нь мөн дөтгөөр зэрэг, жинсээр хөхүүлэн шагнажээ. 

1912 оны зун Ховдыг чөлөөлөхөөр Баргын Манлайбаатар Ж.Дамдинсүрэн, Хатанбаатар Магсаржав нараар удирдуулсан Монголын Засгийн газрын цэрэг Жа ламын цэрэгтэй нийлэхээр явахад Э.Тогтох тайж өөрийн шилдэг 48 цэрэг эрсээ цахарын Баяр тайжаар удирдуулан хамт явуулсан байна. Энэ бүрэлдэхүүнд Гэндэн гүн, Найдан ван, Насантогтох мэйрэн нарын шилдэг дайчин эрс явж хамгийн идэвх самбаа, зориг тэвчээр гарган оролцож, олны дунд нэр хүнд нь тархсан гэдэг. Ховдыг чөлөөлөхөд байгуулсан Баяр тайжийн гавъяаг Манлай ван Хатанбаатар хоёрын тодорхойлсноор өндрөөр үнэлж 1912 оны 10-р сарын 1-нд Богд хааны зарлигаар түүнд гутгаар зэрэг жинс, тогосын отго шагнасан байна. Олноо өргөгдсөн Монгол улс тусгаар тогтнолоо зарласны дараахнаас олон өвөр монголчууд гэр бүл, айл саахалтынхныгаа дагуулан дагаар ирж, бас нэлээд баатар эрс монгол үндэстнээ нэгтгэх хүсэл эрмэлзлэлээр санаа шулуудан хөдөлсөнд ДИУ ихэд сандралд орохуй дор Өвөр Монголын нутагт цэрэг түлхэн оруулж, нутгийн ард түмнийг тамлан зовоож, шашин шүтлэгт нь тэрслэн, хот тосгодыг цөлмөн дээрэмдэж эхлэв. 

Иймд1912 оны 12-р сард Монголын Засгийн газар Цагаан хэрмээс нааших уугуул Монгол нутгийнхаа хот, тосгодыг чөлөөлж, Монголоо нэгтгэн хязгаар нутгаа батлан хамгаалах шийдвэр гаргахад харчин хошууны Баяр тайж цэргүүдийнхээ хамтаар таван замын цэрэгт татагдан байлджээ. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны (1913) 4-р сард өмнөд хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийн тэргүүн хорооны дарга Баярын цэргүүд, түшмэл Зүтгэлтийн сургууль хорооны цэргүүдтэй хамтран Хатан голын тэртээх Улаан довын бусгуул Шиндэй /худалдааны жижигхэн хот Ш.П/ хотын хэрмийг дайран орж, Хятадын 200 гаруй цэргийг хядаж, бусдыг нь сарниулан бутрааж, зэр зэвсэг, цэргийн хэрэглэл нэлээдийг олзлон авсан учир зэрэг дэвшин шагнагдсан байна. Ийнхүү эх орон, тусгаар тогтнолынхоо төлөө амь хайргүй тэмцэж гавъяа байгуулсны учир Түрэмгий баатар цолоор мөн шагнагджээ. 

Монгол улсын зүүн, баруун хязгаараар, хаагуур л бол хаагуур Хятадын цэрэг уулгалан довтлох болсон нь хэвийн үзэгдэл болсон 1913 оны өвөл Ховдын хязгаарын Цагаан түнгийн орчмоор хятад цэргүүд ихээхэн бэлтгэлтэйгээр довтлон ирсэн байна. Энэ байдлыг тагнан мэдэж цэргээ сайн зохион байгуулж, байлдсанд онцгой гавъяа байгуулан ялалт авчирсан учир Баруун хязгаарыг тохижуулах сайдын цэргийн хэргийг хавсран туслагч зайсан Баярт улсад туслагч гүнгийн зэрэг шагнаснаас эхлэн түүнийг Баяр гүн хэмээх болсон гэдэг. 

Баяр гүн Монгол эх орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө эрэлхэг байлдаж, удаа дараа ялалт байгуулан ирсний зэрэгцээ түүний хэзээ ч хувиршгүй төрөлхийн шударга, өөрийнхөөрөө зүтгэдэг шазруун зан авир түүнд харшаар туссаар байсан гэдэг. 

Баяр гүн Ховдын хязгаарт алба хааж байх хугацаандаа Догшин ноён худагт Дамбийжанцангийн удирдлагад ажиллах ёстой байтал ямар ч үед өөрийн байгуулсан гавъяа, цол хэргэмдээ эрдэн өөрийн шазруун зангаасаа болж Жа ламтай зөрчилдөн цэргийн сахилга алдах зэрэг бусармаг байдал гаргадаг байжээ. Энэ тухай Оросын эрдэмтэн Дамбийжаа судлаач Инесса Ломакина “Жа ламын толгой” номондоо: “...Ховдын хязгаарын жолоодогчийн (Жа ламыг хэлж буй бололтой Ш.П) муу тал нь цэвэр цэмцгэр, ёс журамтай байхыг шаарддаг асуудал байлаа. Нэг удаа Баяр тайжийн отряд байрлаж байсан Гурван цэнхэрийн хил дээр иртэл ...Баярчүүдийн майханы гадна хог хөглөрсөн, цэргүүд нь архи ууцгаан согтуу хэвтэцгээж шивэр шинхэгээ ханхлуулан байсныг харсан Жа лам асар ихээр уурлан хилэгнэж буруутнуудыг ороолгон, Баярын отрядыг тараахаар шийдвэрлэж, түүнийг баривчлан Өргөө рүү буцаахыг тушаасан байна. 

Гэтэл эндээс оргосон Баяр тайж үүнд өсөрхөн Ховд очин Оросын цэргийн ангийн хамгаалалтанд орж Жа ламын зоргоор аашилдаг зангийн талаар нэмж чимэн худал цуурхал тараан оросууд болон Жа лам нарын хооронд сурсан зангаараа яс хаяж, Өргөө рүү томоохон хов маталт хүргэсэн байна. Ийм их үнээр Баруун хязгаарын хилийн хамгаалалтын цэргийн ангид дэглэм журам тогтсон юм” хэмээжээ. 

Нэгэнт ийм хэрэг мандсанаас Хүрээний эрх баригчид Баярыг цэргийн хамтаар эгүүлэн татаж зүүн өмнө хязгаарт явуулахаар Бүгд ерөнхийлөн шийтгэх яам, таван яамны хамтаар шийдээд байтал Ховдын хязгаарын Торгууд, Алтайн Урианхай зэрэг олон хошууд, чуулган сайд дарга нараас Баярыг хамгаалан “...Баяр дайсан руугаа хэд хэдэн удаа эрэлхэгээр байлдаж, манай хошуудын албат боолчуудыг хорт дайсны гараас салган авч, эмсийг авран хамгаалсан ба хандаж ирсэн хасгийн дээрэмчдийг сөнөөж, булаан уулгалсан мал эд юмсыг эргүүлэн олгож, шударгаар тэнхрүүлсэнд нийгмээр Баярын ач тусыг тоолж барахгүй тул гавъяаг илэрхийлэн тайж Баярт сайдын тамга, жич олон түшмэл цэргүүдэд цалин гавъяа нэмэн шагнан хүртээж, биднийг гадаад дайсанд дахин зовоолгохгүй болгон энх түвшинд удирдан шашин үндсээс үүрд салгахгүй болгохыг гуйж, түүнд шинэ тамга олгуулахыг хичээнгүйлэн гуйж байна” гэжээ.

 Үүнийг олон яамд хүлээн авч түүний олон хятад цэрэгтэй байлдаж гавъяа байгуулсан тухай ирүүлсэн айлдварыг үндэслэн Баярт Богд хааны зарлигаар гүнгийн зэрэг шагнаж, түүнийг гэдрэг татахыг түр хүлээлгэсэн шийдвэр гаргасан байна. Энэ тухай тэр үед баруун хязгаарт амьдарч байсан Алексей Бурдуков бичсэн нь: “...Баяр тайж Дотоод Монголд төрсөн. Тогтох тайжийн отрядын хүн. Баяр баруун хязгаарт цөөхөн цэрэгтэйгээ ирсэн ба тэндхийн отрядын дарга Дамбийжанцанд захирагдах ёстой байсан боловч захирагдахгүй, хэл ам гаргаснаас хойш Баярынхан Дамбийжанцангийн эсрэг элдэв яриа дэлгэрүүлэн, ухуулга хийх болжээ. Энэ хэрэгт Баярыг буруутгаж, баривчлан цэргийн захиргаанд ирүүлэн банздаж шийтгэх тушаалыг Дамбийжанцан гаргажээ. Тэгээд Дамбийжанцан нь Баярыг баривчлан Да хүрээнд хүргүүлэх, отрядыг нь тараах тушаал өгч гэнэ. Тэгэхэд нь Баяр Ховд руу зугатаан тэнд өөрийн найз нэр бүхий орос отрядын хамгаалтанд оржээ. Баярыг төдий удалгүй отрядын нь хамт төв рүү буцаан татсан бөлгөө. Баярыг ийнхүү буцаасанд Оросууд дургүйцсэнээс гадна өвс тээвэрлэх ажлыг эсэргүүцснээс болж Дамбийжанцанд бүр ч зэвүүцэл нь хүрч (Жа лам өвснөөс улсын санд татвар төлүүлэх гэсэн юм билээ. Ш.П) түүнийг муучлах бас нэг шалтгаан болсон. Удалгүй 1914 оны хоёрдугаар сарын 8-нд Дамбийжанцанг Петербургийн захирамжаар баривчилсан...” гэжээ. 

Ийнхүү Баяр гүн завсар хоорондын будлианд будилж явсан ч түүний сэтгэл зүрхэнд өөрийн гэсэн ганцхан бодол юу байсан бэ хэмээвээс “Олон монголчуудын эрх чөлөө тусгаар тогтнол, нэгдэл нягтралын төлөө” алхам дутамдаа шударгаар тэмцэн, нэгдсэн нэг Монгол гүрний тусын тулд юу ч хийхээс буцахгүй явсан нь түүний ул мөр, түүхэн баримтаар нотлогдох бөлгөө. 

Баяр гүн болон түүний цэргийг нэгэнт Ховдын орос цэргийн хамгаалалтанд ороод байсан учраас 1914 оны 8-р сарын 25-нд Оросын ерөнхий консулын газраас олноо өргөгдсөн Монгол улсын Гадаад явлын яаманд бичиг өргөн илгээсний дотор “...Эдүгээ Оросын ерөнхий консулын сайдын яамнаас гүн Баярыг цэргийн хамт Монгол улсын албан дор авбаас Монгол улсын хуулийг дагаж явмой. Хэрэв халагдваас манай консул сайдын яамнаас хамгаалмой” гэсэн байдаг. Үүнд Монголын тал “Гүн Баярын бие ба түүний цэргийн хамт дуртайяа манай Монгол улс дор алба хаах болваас албан хааж буй цагт тэр манай Засгийн газрын элдэв тушаал захирамжийг хүлээж, мөн эрхэм Орос улс хамаарахгүй болваас манай улс хүлээж алба хаалгуулсугай” гэх зэргээр тохирсон байна.

Баяр гүний хувь заяа нэгэн үе иймэрхүү байдлаар шийдэгдэн, мөн л байлдах, дайлах, Монгол улсын хил хязгаарыг харийн хятад цэргээс өмгөөлөн хамгаалах ажилд зүтгэсээр 1915 оны Хиагтын хүч тэнцвэргүй гурван улсын хэлэлцээр чухам яаж төгсөхийг харж хүлээсээр байсан гэдэг. Гэтэл 1000 гаруй цэргээ тараалгүй хил орчмын газар байлгасаар байсан Харчин гүн, шударгуун баатар Бавуужав нэгэнт Ар, Өвөр Монголын тусгаар тогтнол нэгдлийн байдал гурван улсын хэлэлцээрийн дагуу талаар болсонд бачимдан энэ бол мөн л Хятадын бодлого хатгалга, шударга бус явдал хэмээн үзэж нэгэн санаа шулуудан өөрөө өөрөөрөө дэнчин тавьж, Хятадын эсрэг үүрд тэмцэхээр тангараг тавин Бүх Монгол улсыг нэгтгэнэ хэмээн Ар монголын нутгаас гарч явсан байна. Байдал нэгэнт ийм болсон учраас гурван улсын хэлэлцээрийн дагуу автономит эрхтэй болж үндсэн Монголын цэрэг хүлээсэн үүргийнхээ дагуу Бавуужавын цэрэгтэй байлдахаар 3000 цэрэг татан хуралдуулж, зүүн хязгаарын хэргийг эрхлэх сайдаар Хатанбаатарыг, туслан шийтгэх сайдаар Түрэмгий баатар Баяр гүнийг томилон явуулсан байна. 

Нэг талаас автономит Монголын цэрэгт, нөгөө талаас Хятадын цэрэгт хавчигдан байлдаж явсан Харчин гүн Бавуужавт ямар хэцүү байсныг энд хэлэхэд хэцүү. Харчин гүн Бавуужав цэргийнхээ гол хүчээр Мүгдэн Чанчун орчмоор хятад цэрэгтэй байлдаж яваад дайсны суманд өртөж амь насаа алдсан билээ. 

Баяр гүнд монголчуудын эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэж явахдаа бусад нөхдийнхөө төлөөнөөс харамсан гашуудаж явсан үе байсан буй за. 

Түрэмгий баатар Баяр гүн ийнхүү зүүн, баруун хязгаарт Хятадаас уулгалан орж ирсэн дайсантай тухай бүр баатарлагаар тулалдаж амь насаараа дэнчин тавьж, хээрээр гэр хийж, хэцээр дэр хийж явсаар 1920 оны өвөлтэй золгож, цагийн эрхээр Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэж гавъяа байгуулсан бусад баатруудын нэгэн адилаар Барон Унгерны цэрэгт зүтгэх болжээ. 

Энэ үе бол Монголыг Хятадаас аврахын тулд хэнтэй ч нийлж гамин цэрэгтэй тулалдахад бэлэн байсан үе билээ. Гэхдээ тэрхэн түүхэн нөхцөлд Баяр гүнийхэн хэн нөхөр, хэн чухамхүү Монголын тусгаар тогтнолын дайсан болохыг ялгаж ядан явсан нь түүхэн үнэн юм. Ийм учраас олон сайхан итгэл, зүтгэлт дайчин баатар нөхөд алтан амь насаа алдацгаажээ. 

Олноор өргөгдсөн 9-өөс 11 он хүртэл (1919-1921) Монгол улсын байдал үнэхээр эгзэгтэй түүхэн үе байсан бөгөөд “Өлөн чонын амнаас гарч галзуу барын аманд орох уу? эс бол нэгэнт Манжийн олон зуун жилийн хүнд дарлал мөлжлөгөөс аврагдан туурга тусгаарласан төр улсаа хамгаалан бататгах уу гэсэн асуудал байв. 

Барон Унгерн 1921 оны 2-р сард Нийслэл Хүрээг эзлэн Хятадын цэргийг хөөн зайлуулж улмаар Богд гэгээнийг хаан ширээнд нь дахин залан Монголын төрийг сэргээсний дараа хаант Монгол улсын Засгийн газрын нэрээр цэргийн дайчилгаа явуулсан байна. Төр, засаг хошуудын эрх баригчдаар дамжуулан цэргийн дайчилгаа явуулсны зэрэгцээ Хятадын дарангуйллыг үзэн ядсан монголчууд Унгерны цэрэгт олноор элсэн орж байлаа. 

1921 оны дунд үеийг хүртэл Хатанбаатар Магсаржав, хичээнгүй баатар Гомбо-Идшин гүн, Лувсанцэвээн тэргүүн, Сундуй гүн, Балжинням гүн, Баяр гүн, Бэйс Дугаржав, Найдан ван, Дарь эх лам, түшмэл Гэлэг-Ёндон нарын удирдсан 4000 гаруй монгол цэрэг Хаант Монгол улсын нэрээр Унгернд харъяалагдаж байсан ажээ. 

Монгол орноос гамин цэргийг хөөн зайлуулахын төлөө болсон зургаан томоохон байлдааны тавд нь Унгерн болон түүний монгол цэрэг, нэгд нь Ардын журамт цэрэг оролцжээ. Эдгээрээс Улаан хадны байлдаан нилээн томоохонд ордог бөгөөд энэ байлдаанд Баяр гүний цэрэг Хятадын 1000 шахам цэргийг угтан байлдаж улмаар тэднийг Монголд дагаар оруулахаар хэлэлцээ хийж, зэвсгийг нь хурааж, Их хүрээнд ирүүлсэн байна. 

Унгерн тэднийг дуртайяа хүлээн авч манж, солонгос 40-өөд хүнийг нь сонгон авч бие хамгаалагчаа болгон бусдыг нь хятад дивизион болгон өөрийн бүрэлдэхүүндээ авч байжээ. Ийнхүү Барон Унгерн Штернбергийн Монголд орж ирсэн үеэс эхлэн түрэмгий баатар Баяр гүн түүний харъяанд татагдан орж, гамин цэргийг устган дарах, хөөн зайлуулах хэрэгт оролцон явсаар 1921 оны хавар цагаас Монголын шинээр зохион байгуулагдсан Ардын журамт цэрэг, Монголд туслахаар ирсэн Оросын улаан цэргийн эсрэг байлдаанд удаа дараа орж эцэст нь 1921 оны 5-р сарын сүүлчээр Цагаан намын цэрэгт Хиагтыг Ардын журамт цэргээс чөлөөлж авахаар довтлон орохдоо пулёметчин цэрэг Рэнцэн, Бямбаа нарын суманд өртөж Салдаз гэдэг овоот толгойн өвөрт давсгаараа шархдахад түүний дөрвөн цэрэг нь дамнан авч зугтах гэж байгаад чадалгүй баригдаж улмаар Сүхбаатарт хүргэгджээ.

Энэ үед Баяр гүн: “Сүхээ! Чи алах юм бол нэг сум гарга. Аврах юм бол нэг аяга цай аль” гэж хэлснээр цай авчирч байсныг партизан Б.Шагдар нарын олон журамт цэргүүдийн дурдатгалд бий. Ийнхүү монголчуудын эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцсээр ирсэн Цахарын зоригт эр, түрэмгий баатар гүн Баяр тэр оройдоо шархаа даалгүй ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлжээ. 

-----------------------------------

....Бид Баяр гүний отрядтай Алтанбулаг хавьд байлдав. Тэнд Баяр гүн шархадсан тул түүнийг 4 буу зөрүүлэн хүлж дээр нь тавиад дамжлаад явах гэж байхад нь манай цэрэг барив. Баяр гүнг Очир гэдэг буриад цэрэг сахиж байгаад хамт баригдсан ба түүний хамт байсан цэргүүд зугтсан юм. Баяр гүнг Алтанбулагт аваачиж нэг гэрт оруулаад Сүхбаатар юм асууж байцааж байсан. Баяргүн Сүхбаатар хоёр танил бололтой байв. Сүхбаатар аа! Чи алах бол нэг сум гарга, аврах бол нэг аяга цай аль" гэж Баяргүн хэлж байв. Маргааш нь Баяргүн үхсэн гэж сонсогдов". Барайширын Шагдар/1892-1963/. хуудас 592, "Монгол Ардын Журамт Цэргийн Дуртгалууд". 1986.

*************************************

Лаварын Сумьяа/1874-1935/-Богд Хаант Монгол Улсын Ялгуун Баатар, Ардын Журамт цэргийн орлогч жанжин.

Ялгуун баатар Сумъяа бэйс тухайн үеийн Манж Чин улсын Шинжаан буюу Шинэ хязгаар, одоогийн БНХАУ-ын Шинжаан - Уйгурын өөртөө засах орны Бор талд Цахар Монгол угсааны Лаварын гэрт төржээ. Улмаар бага наснaасаа бие даан суралцаж байсны дүнд Хөвөөт шар хошууны дэд дарга болжээ.

1910 оны үеэс Шинжаан дахь Манж-Хятадын дарлал тэсвэрлэшгүй болсноос ард олноороо эсэргүүцсэн бослого гарч эхэлсэн. 1911 оны 11-р сард Илийн Хөвөөт шарын хошууныхан Илийн манж жанжны цэргийн эсрэг бослого гаргаж байлдаж эхэлжээ. Энэ бослогод бусад хошуу нутгийнхан бас оролцож сар орчим дайтсан байна. Хятадууд сарын дотор янз бүрийн насны 100 гаруй хүнийг алж хядаж, эд хөрөнгө, малыг нь булаан дээрэмджээ. Мөн бослогод оролцогчдыг харгислаж байсан байна. Жишээлбэл, Надмид тэргүүтэй 30 шахам цэрэг эрсийг олны өмнө харгис хэргийгээр цавчин алсан байна.

Энэхүү зэвсэгт бослогод Хөвөөт шар хошууны дэд дарга Сумъяа нь удирдагч нарын нэгнээр голлон оролцож, олон удаагийн тулалдаанд босогчдын цэргийг толгойлон байлдсан байна. Манж-хятадын олон тооны цэрэг, давуу зэвсэглэлийн эсрэг хүн цөөтэй муу зэвсэглэсэн босогчид хэдийгээр баатарлаг зориг гаргасан боловч бут цохиулсан ажээ. Бослогыг хятад цэргүүд харгислан дарахад Сумъяагаар ахлуулсан 600 орчим хүн Оросын хил рүү буюу одоогийн Казахстаны нутаг руу нүүж оржээ. Дүрвэгчид Хаант Орост өргөдөл хүсэлт гарган, түр хоргодуулаач гэсэн хүсэлт тавьсныг Оросууд найрсгаар хүлээн авч, Хасагийн дотор нэгэн газарт 1912 оны 4-р сард түр суулгасан байна. Тэнд гурван сар орчим байсан ба ард үлдсэн манжуудаас буцааж нүүлгэж авах тухай элдэв ухуулга ятгалга явуулж эхэлсэн. Тэр ятгалгад автсан зарим хүмүүс буцаж нүүсэн. Бараг л тал хагас нь буцсан байна. Нутагтаа очоод олзлогдож баригдаж, ял шийтгэл оноосон тул буцагсдын хувь заяа хэцүү эмгэнэлтэйгээр дууссан, хожим зарим нь оргож буцаж Оросын хил давжээ. Тэр үед Оросын сонин хэвлэлд “Богд Хаант Монгол Улс мандав. Монголчууд тусгаар тогтнолоо олж авав” гэсэн сайхан мэдээ гарчээ. 1912 оны намар тэд ах дүү, үндэс угсаа нэгтэй Монгол улстайгаа нэгдье гэж шийдээд Монголын Засгийн газарт өргөдөл гаргаж Оросуудаар дамжуулан илгээснийг Богд хаан хүлээн авсан. Сумъяа 1912 он өөрийн харьяат 271 хүнийг дагуулан Оросын нутгаар усан зам болон төмөр замаар олон хоног урт зам туулан Хиагтаар Монголд иржээ. Богд хаан түүнд түшээ гүнгийн хэргэм шагнаж, Сумъяаг даган нүүн ирсэн Илиийн цахарын ардуудыг тусгай нэг хошуу болгон тэр хошуунд Хиагтын зуун цэргийн нутгийг олгож, Сумъяаг засаг ноён болгон захируулснаас хойш өөрийг нь дагаж ирсэн ядуу тарчиг ардынхаа амьдрал ахуйг өөд нь татах их ажилд орсон байдаг. Энэ үед Өвөр Монголыг чөлөөлөхөөр Таван замын байлдааныг эхлүүлсэн ба энэхүү 5 замын нэг замын цэрэгт Сумъяа гүнг цэрэг захируулан илгээхэд өөрийн хошууны 10 хүнийг цэрэгт дагуулан очиж энэхүү чөлөөлөх дайнд онцгой баатарлаг тулалдсан байна. Cумъяа гүний цэрэг нь Бяруу хотыг чөлөөлөн Жанчхүү хот хүртэл олон удаагийн тулалдаанд Хятадын цэргийг бут цохисон байна. Энэхүү гавъяаг үнэлэн Богд хаанаас Л.Сумъяаг харьяат Ялгуун баатар цолоор шагнажээ.

Ялгуун баатар нь Ардын хувьсгалын үйл хэрэгт эхнээс нь чин сэтгэлийг барим зүтгэсэн бөгөөд Хиагтыг чөлөөлөх тулалдаанд Ардын журамт цэргийн дэд жанжнаар оролцжээ. Улмаар 1921 онд АТЗГ-ын анхны гишүүн, Баруун замын цэргийн тусгай ангийн дэд жанжнаар томилогдож, Хиагтыг чөлөөлөх болон Баруун замын байлдааныг удирдаж байв. Түүний удирдсан цэрэг эрс Монгол орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө амь хайргүй тэмцэж, баатарлаг гавьяа байгуулсан боловч 1930-аад оны улс төрийн хилс хэрэгт аймшигтайгаар хэлмэгдсэн юм.

Л.Сумьяа нь 1921-1929 онд Богд Хан уулын аймгийн Их Түшиг уулын хошуунд намын 87-р үүрийн нарийн бичгийн даргаар сонгогдож байв.

Зүүний нугалааны үед түүнийг хуучин гүн, бэйсийн зэрэгтэй засаг ноён явсан хэмээн намаас хөөж, улмаар 1931 онд сонгуулийн эрхийг нь хасч байсан байна. БНМАУ-ын Бага хурлын тэргүүлэгчид 1934 оны 4 сарын 4-нд иргэн Л.Сумьяагийн гомдлыг хянаж үзээд түүнд ардын нэгэн адил сонгуулийн эрх мэдүүлэх шийдвэр гаргаж байжээ.

1934 оны 7 сарын 8-нд Л.Сумьяаг ардын хувьсгалын партизан болгож 418 тоот үнэмлэх олгосон байна. Л.Сумьяа 1935 оны эхээр 61 насандаа өвчний улмаас нас нөгчжээ.

Лаварын Сумъяа нь Ардын засгийн жилүүдэд өөрийн цол хэргэмээс сайн дураараа татгалзсан байдаг ба Сумъяа бэйс, түүний ах дүүс нь Монгол улсын түүхэнд тод мөрөө үлдээсэн гавъяат үйлстнүүд байсан юм. Лаварын Сумъяа, Самъяа, Дэмбэрэл, Равжаа нар нь МАН-ны анхны гишүүдийн нэг байжээ.

Ялгуун Баатар Сумъяа бол 270 гаруй хүн амыг алс холоос дагуулан туурга тусгаар Монголд авчирч хойчийн үед нь сайхан амьдрал, эрх чөлөөг бэлэглэж, тусгаар тогтнолын төлөө цуцалтгүй тэмцэгч, түүхийн хуудсанд цагаан замтай, дуурсагдах нэр нь зөв мөртэй, Монголчууд бидний мартах ёсгүй гавъяатны нэг билээ.

"...Би Сүхээгийн арванд орсон билээ. Эрээнээс нүүж Ханын хөндийд ирж өдөр бүр цэргийн сургууль хийж буудах, цавчих, бөмбөг шидэх зэргийг зааж, орой болгон Чойбалсан, Дамбадорж, Дэмбэрэл зэрэг хүмүүс ирж яриа таниулга байнга хийдэг байв.

Бас цэргүүдийн цуглаан хийж Бүх цэргийн жанжинд Д.Сүхбаатар, дэд жанжинд Л. Сумьяа, суртал номлогчоор Х.Чойбалсан, Ц.Дамбадорж, хорооний дарга нарт Пунцаг, Базарсад, Хасбазар нарыг томилсон тухай мэдэгдсэн билээ..."/Буяны Рааш/1897-1939/, хуудас 14, "Ардын Журамт цэргийн Дуртгалууд"

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Богд Хаант Монгол Улсын Зоригт Баатар Дамдины Сүхбаатар/1893.2.02 - 1923.2.20/ 

"...Сүхбаатар өөрийн цэргээр урьдаар гамин цэргийг тойрон нууцаар бүслүүлж байр эзлүүлж дараа нь гамин цэргийн даргад байлдаангүй бууж өгч зэвсгээ хураалган, ардын өвс дээрэмдэхээ зогсоохыг шаардаж, хятад хэл сайн мэддэг Лаасагыг ганцааранг нь хятад цэргийн даргад явуулсан юм. Гэтэл гамин цэргийн дарга уг шаардлагыг хүлээж авалгүй, харин өөрийн даргаа авчирч уулзуул гэсэн юм...". хуудас 782, Лувсаны Өлзий/1874-1945/, "Ардын Журамт Цэргийн Дуртгалууд", 1985 он. 

 "... Тэнд баахан үхэр, тэмээн хөсөгтэй гамин цэргийн 100 гаруй хүн ардын өвс дээрэмдэн ачиж байв. Сүхбаатар цэргүүдээ нууцаар бургасан дотуур явуулж өвс ачиж байсан гамин цэргүүдийг бүслүүлээд, -Дохио өгөхөд галла!-гэсэн тушаал өгсөн байлаа. Жанжин Сүхбаатар өөрөө, Нанзад, Дашзэвэг бид 3-ыг дагуулаад гамин цэргийн дарга дээр очлоо. Биднийг очиход гамин цэргийн дарга Сүхбаатарт буу гаргаж сүрдүүлсэн боловч, Сүхбаатар огтхон ч айхгүй, "-Бид монголын ард түмний цэрэг, танай манай хоёр ямар нэг өш хонзонгүй. Энэ өвс ард түмний малдаа бэлтгэсэн өвс. Иймээс та нар дур зоргоор, эздийн нь зөвшөөрөлгүйгээр ачиж болохгүй. Үүнээс болж бид муудалцах ёсгүй. Харин та нар үг дуугүй зэвсгээ хураалгах хэрэгтэй. Хэрэв зэвсэг хөдөлгөвөл та нар эндээс гарч чадахгүй!-гэж эрс зоригтой шаардахад гамин цэргийн даргын омог нь дарагдаж буугаа далд хийсэн юм. Гэхдээ гамин цэргийн дарга зэвсгээ хураалгахгүй гэж тавьсан шаардлага хүлээж аваагүй юм. Тэгэхэд нь Сүхбаатар тэдэнд хандаж "-Та нар цэргийн хүмүүс болохоор зэвсгээ зүгээр хураалгахгүй гэдэг зөв" гэж хэлээд цэрэг дээрээ ирмэгц шууд гал нээх дохио өгөв. Шаамарын Шар тохойд болсон энэ тулалдаанд манайхан 50 гаруй дайсныг устгаж, заримыг нь баривчилж, нилээд хэсгийг зугтаалгасан юм...". хуудас 379, Нямын Лаасаг/1896-1951/Өвөр Монголд төрсөн, 14 настайдаа Тогтох тайжийн цэрэгт элссэн/. "Ардын Журамт Цэргийн Дуртгалууд", 1985 он. 

 "...Бид хараад байсан чинь, гамингийн цэргийн ноён бас 4 цэргээ дагуулаад угтаж ирэв. Тэгээд хоёр талаас юм ярилцаад байх шиг харагдана. Тэд, хоёр тийш салж одоход..." хуудас 328, 329, Гонсын Загд "Ардын Журамт Цэргийн Дуртгалууд", 1985 он.

************************************************

Бишрэлт гүн Сундуй\1895-1937\.

Монгол улсын түүхэнд хар толбо үлдээсэн аймшигт үйл явдал бол 1920-1960 оныг хамрах улс төрийн хэлмэгдүүлэлтийн үе юм. 1996 оноос эхлэн 9 дугээр сарын 10-ны өдрийг улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийн өдөр болгосоор энэ жил 18 дахь жилийн нүүрийг үзэж байна.

 

Монгол улс гэм зэмгүй ард иргэд, эрдэмтэн сэхээтнүүдээ хомроглон хэлмэгдүүлж, хөнөөсөн тэр эмгэнэлт үйл явдалд Монголын 60 мянга гаруй иргэн өртсөн гэж үзэж байгаа ч энэ нь баттай тоо биш аж. Энэ өдөр Булган сумын Засаг даргын Тамгын газар хэлмэгдсдэд зориулсан хөшөөнд цэцэг өргөсөнөөс өөр ажил хийгдээгүй өнгөрчээ.

 

Булган сумын Бунхан толгой хэмээх газар хэлмэгдэгсдийн дурсгалд зориулан хэдэн жилийн өмнө жижигхэн хөшөө босгосон ч нураагаад овоо төдийхөн болгосон удаатай. Хэлмэгдсэн хүмүүсээ дурсан босгосон зүйлст хүйтэн сэтгэлээр хандах шалтгаан юу байна. Бишрэлт Гүн Сундуй бол ардын хувьсгалын эхэн үеийн хэрэгт идэвхтэй оролцож явсан хүний нэг билээ.

 

Д.Сундуй 1896 онд тэр үеийн Түшээт хан аймгийн засаг улсад туслагч Гүн Цэдэнсодномын хошууны харьяат төрлийн дөтгөөр зэрэг, тайж дунд зэргийн хөрөнгө мал Даваагийн анхдугаар хөвгүүн болон төржээ.

 

Хожим манжийн ноёрхлыг түлхэн унагаж Богд хаант Монгол улс байгуулагдсаны дараа /анхдугаар онд Чин ван Ханддорж Сундуйг 15 настай байхад Гүн Цэдэнсодном агсаны төрийн дөтгөөр зэрэг тайж Даваагийн ахмад хөвгүүн тайж Сундуй/ "төрөлхийн цэцэн ухаантай, монгол бичигт боловсорсон, олны санааг дагуулан чадах" тул түүнд гүн Цэдэнсодном агсаны /хатан/ Бат, төрлийн тэргүүлэгчид, хошууны туслагч түшмэл Цэндэвдорж нар хүсэн, батлах бичиг гаргаж бусад баримт бичгүүдийг хавсарган,

 

Түшээт хан аймгийн чуулганы тэргүүдээр уламжлан Богд хаанаас зарлигийг гуйн айлтгасанд мөн өдөр хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохисон зарлиг: " Олноо өргөгдсөний хоёрдугаар оны хавар шинэ залгамжилсан засгуудад үе улиран цол олуулахад Богдын засгийн газраас түүнд /Бишрэлт/ цол олгожээ.

 

Үүнээс эхлэн Бишрэлт Гүн Сундуй гэгдэх болжээ. Чин ван Ханддорж Д.Сундуйг чухалчлан үзсэн гол үндэс нь эрдэм чадал, авьяас билэг олны санаанд нийцэх, бусдаас ялгаатай байсан зэргийг онцолж үзсэн бололтой юм гэж дүгнэдэг билээ.

 

Ийнхүү 1912-1924 онд хошууны Засаг ноён, Авзага хайрхан уулын хошууны засаг даргын /зөвхөн 1923-1924 онд/ албыг тэр үеийн ёс журмын дагуу хааж явсан байна. Д.Сундуй нь Засаг ноён болсныхоо дараа нийслэл хүрээнд сууж сургууль, соёлын мөрийг хөөжээ.

 

Олноо  өргөгдсөний хоёрдугаар оноос Монгол Улсын гадаад яамны дэргэдэх /Орос үсгийн сургуульд суралцаж/ байжээ. 1913 онд Орос улсын Эрхүү хотод сургуульд / Дамбадорж, Чойбалсан, Гүрсэд, Бат-Очир нарын 10-аад хүүхдийн хамт суралцаж байгаад бие өвчтэй учир буцаж иржээ.

 

Сундуй монголын үндэсний ардчилсан хувьсгалд идэвхтэй оролцож байв. 1921 оны хавраас улс, ажил хэрэгт татагдан орж Хятадын гамин цэргийг эх орноосоо хөөн зайлуулах үүргийг гүйцэтгүүлэхээр томилжээ.

 

Энэ үед Оросын цагаантанд цохигдон нийслэл хүрээнээс зайлан гарсан үлэмжхэн тооны гамин цэргүүд замд тохиолдсон олон монголчуудыг дарлан зовоож, дээрэмдэн одсон учир Түшээт хан аймаг, их шавиас бүгд 2000 цэрэг дайчлан морьдуулж, тэдгээр Хятадын харгис гамин цэргүүдийг зам тосон байлдаж, даран сөнөөжээ.

 

Энэ нь газар орон, олны зовлонг амар түвшин болгохоор Богдын засгийн газар шийдвэрлэсэн ажээ. Түшээт хан аймгийн нутаг баруун хойд этгээдийг тохинуулах сайдад бэйс Балжинням, гүн Сундуй нарыг томилон оруулж, эр цэрэг нэмэн элсүүлэх, уналга хүнсийг тэгшитгэн зузаатгах ёстой байжээ.

 

Гэтэл машин тэрэг хөлөглөсөн хэдэн орос хүн довтлон ирсний дотор Барон жанжин ирж уулзан нэгэн тамгатай бичиг үзүүлсний дотор Д.Сундуйг бүх цэргийн генерал жанжин, их ван Бароны дэргэд цэрэг захирсугай. Ийнхүү Богд хааны зарлиг, цэргийн яамны тушаал хэмээн нэр цохож ирсэн бичиг болоход арга буюу тушаал дагахаас өөргүй/ болсон тухай Сундуй гүн өөрөө бичиж үлдээжээ.

 

800-гаад монгол цэрэгтэй байж Бароны монгол цэргийн захирагч болохдоо өөрийн дураар биш, хүчинд автагдан тушаал зарлигаар болжээ. Д.Сундуйн захирсан монгол цэрэг Улаан хадны орчим Хиагтаас зугтан гарсан Хятадын гамин цэргийн эсрэг байлдаанд оролцож байгаад Бароны шийдвэрээр улаан цэрийн эсрэг байлдаж, хэдэн сар явахдаа учрыг ухааран ойлгож авсан бөгөөд цагаантны харгис дарга нар монгол цэргүүдийг улаантны талынхан гэж адлан зодож нүдэх, ташуураар тархи толгой, ам хамар, нүд гэж ялгалгүйгээр зодож оргож зугтсан буюу эсэргүүцсэнийг модноос дүүжлэх, сэлмээр цавчих зэргээр тамлах алах болжээ.

 

Энэ нь монгол орныг чөлөөлж энх тунх болгох биш, монголчуудын заналт дайсан болох учир Сундуй гүн цэргүүдийнхээ хамт цагаантан Бароны эсрэг босож тэмцэн улмаар Д.Сүхбаатар жанжинтай нууц захидал илгээж, Сүхбаатар жанжнаас Бишрэлт Гүн Сундуйг / Танай бие харьяат цэргийг авч энэхүү Алтанбулаг хотоос гарсан хэдэн мянган гамин тосон байлдсугай, дараагаар эрхэм нөхөрт учир захидлыг ёслоно/ гэжээ.

 

Барон энэ байдлыг мэдээд монгол жанжин Сундуйг эртхэн устгаж арилгавал зохино гэсэн заналтай явсан бөгөөд Сундуй энэ үед өөрсдийн итгэлт монгол цэргүүдийнхээ хамт Барон Унгернийг баривчлах арга тактик боловсруулж, Дайчин вангийн харьяат Лувсан-Очир, Г.Дэмид, Дэндэв нарын идэвхтэй оролцоотойгоор 1921 оны 08 сарын 21-нд тэр үеийн Ар гөрөөчний зүлэгтэйн голын эх /Гангийн үзүүр/ орчим газарт Бароныг баривчилж зөвлөлтийн улаан армийн П.Е.Щетинкины отрядын Перцовын захирсан ангид 8 сарын 22-нд шилжүүлэн өгсөн гавьяатай хүний нэг мөн билээ.

 

Д.Сундуй бол 1921 оны үндэсний ардчилсан хувьсгалыг гүнзгийрүүлэн бататгахад идэвхтэй оролцож, нам, төр, олон нийтийн байгууллагыг байгуулан бэхжүүлэхэд зохих хувь нэмрээ оруулсан хүний нэг байв. Тэр 1924 онд өөрийн цол, зэрэг хэргэмээ сайн дураар халжээ.

 

/1924 онд нутгийн захиргаа шинэчлэн байгуулах тухайд өөрийн засаг гүнгийн хэргэмийг дуртайяа устгахыг эрж, засгийн газар мэдүүлэн ёсоор болгон дагаж шийтгүүлсэн/ гэж өөрөө бичжээ. Д.Сундуй 1921 оноос гадаад яам болон цэргийн яаманд бичээч, 1925 онд дотоод яаманд бичээч, туслах түшмэл, 1927 онд үйлдвэрчний зөвлөлд түшмэл зэрэг ажлыг хааж шударгаар зүтгэж явсан бөгөөд 1922 онд эвлэлийн гишүүнд элсээд Авзагын хошуунд очиж эвлэлийн шинэ үүрийг байгуулж, гишүүдийг элсүүлж, зохион байгуулж байжээ.

 

Д.Сундуй Авзага хайрхан уулын хошууны засаг дарга байхдаа 1924 оны 06 сарын 11-нд Авзага хайрхан уулын хошуунд МАН-ын 110 дугаар үүрийг анх байгуулахад санаачлагатай оролцож, гишүүнээр нь элсэж тэдгээрийн ажилд чармайн оролцож байсны зэрэгцээ / хоршоо, үйлдвэрчин ба адууны чанар сайжруулах газрын тус тусын гишүүн/ байж, адуу малын чанар чансааг сайжруулахад санаачлагатай оролцож, хурдан морьдыг шимтэн хөгжүүлж, ард түмэнтэйгээ үндэсний сурын харваа, шагайн харвааг хөгжүүлж өөрөө манлайлан оролцож байсан билээ.

 

Д.Сундуйг жинхэнэ ноён явсан язгууртны анги болох тул гэж үзэн намаас хөөж, ажил төрлийн хувьд хавчиж хэлмэгдүүлж байсан нь тодорхой байгаа юм. Д.Сундуй бол хувийн шинжээрээ авхаалж самбаатай, авьяаслаг сэргэлэн, эрдэм номтой, ард түмэндээ хүндлэгдсэн, энгийн ардач хүн байсныг нутаг усны ард түмэн нь хүндлэн дээдэлж явдаг байсан бөгөөд одоо ч дурсан ярьсаар дурссаар байгаа билээ. Д.Сундуйн байгуулсан гавьяа зүтгэлийг орон нутгийн төр, захиргаа санаачлага гарган анхаарч улмаар алдар цолыг нь олгож, ардын хувьсгалын нартизан нөхөн олгоход буруу байхгүй гэж нутаг усны ард түмэн үздэг билээ.

 Ч.Шарав-Арилдий