Богд Хаант Монгол Улсын Зоригт Баатар Энхбилэгтийн Тогтох Тайж/1863-1922.9.01/
Зураг дээр: Богд Хаант Монгол Улсын Зоригт Баатар Энхбилэгтийн Тогтох Тайж/1863-1922.9.01/ ба Богд Хаант Монгол Улсын Түрэмгий Баатар Борхонуудын Баяр гүн/1877- 1921.6.06/. Өвөр Монгол дахь Жирэмийн Чуулганы Дархан хошууны Манидын сүмд. 1911 он. http://www.odin-fakt.ru/iskry/v_a_tikhomirov_03_1912/
Зураг дээр: 1920. Богд Хаант Монгол Улсын Зоригт Баатар Энхбилэгтийн Тохтох/морь унасан/ ба Богд Хаант Монгол Улсын Хичээнгүй Баатар Шаравын Найданжав/өмнө нь зогсоно/
зураг дээр: Богд Хаант Монгол Улсын Зоригт Баатар Энхбилэгтийн Тогтох эхнэр Алиахүү болон туслах нарын хамт.
/...Танай Богдыг гамингийн гарт ороод амь мэгдэж байхад би цэргээн явуулж хүчин хавсран амийг нь авалцсан нь ийн өшөө болох буюу тийм сайн юм болбоос юунд гамингийн гарт орсон буй.../
***********1906.9.22: Тэрбээр айл аймаг, ах дүү нарын нийт 24 хүнийг дахин цуглуулан зэвсэгт бослого гаргахаар бэлтгэж, 1906 оны 9-р сарын 23-ны өглөө өөрийн 3 хөвгүүд болон Найданжав Жамц, Хадаа нараас гадна мөн өөрийн бас нэг үеэл Фушин дотны найз Сайжрах, Насанбат, Эрдэнэдалай нарыг дагуулан хэлэлцэн тохиролцож, цусан тангараг өргөлцсний дараа Эрээн Сүхэгийн атар хагалбарлах товчоог зорьсон гэдэг.
Энэ үед хүү Дэлгэр 23 нас, хүү Найман 21 нас, хүү Нутагт 19 нас хүрцгээж эр төлөөлөх болцгоосон байжээ. Хошуу нутагт нь бугшсан хятад цэргийг цөөн хүчээр дарж, хятад худалдаачдын пүүсийг уулгалан дайран өрийн дансыг устган "Монгол хүн бүхэн төрөлх нутаг усандаа жинхэнэ эзэн нь байх ёстой" хэмээн тунхаглажээ...
1906.9-р сараас Энхбилэгтийн Тогтохын отряд 1906 оны 9-р сараас 1910 оны 3-р сар хүртэл 4 жил шахам Жирмийн чуулганы Горлос, Дархан, Түшээт, Засагт , Жалайр, Зост хошууд, Шилийн голын чуулганы Зүүн үзэмчин, Баарин зээг хошуудын нутагт их төлөв Жан Золиныг захирдаг байсан Хятадын байнгын арми, Хятадын талыг баригч орон нутгийн засаг захиргаанаас дайчилсан монгол цэргүүдтэй дайтан тулалдаж байх үед Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошууны Мурангаа баатар, Харчин дундад хошууны засаг гүн Гэсэржавын харъяат Тав жинст зайсан цахар Баяр нар ирж тэмцэлд нэгдсэн байна.
При русской поддержке действовал в Барге партизанский отряд Тогтохо-тайджи. В его составе было около сотни воинов, включая Баир-тайджи. За четыре года повстанцы выдержали 23 столкновения с китайцами, после чего их командир стал национальным героем. Штаб Иркутского военного округа выделил повстанцам 500 берданок и патроны. Его поддержал Ханда-цин-ван из Ван-хурэ.
******He spoke Chinese and Mongolian, but was illiterate. His
translator, however, wrote down his life story as a unique account. Perhaps as a result, his
biography reads like a glorification of an uncivilised hero from the steppe.
Tokhtogo was born in 1862 as hereditary son of the prince (taiji) of the south wing of Gorlos
banner, far away from Hulunbeir and the border to Russia. That banner formed part of Jirim
league (哲里木盟, also referred to as Jirem) in Jilin province, one of the regions transgressed
by the newly built Chinese Eastern Railroad.
4 Han immigration in this banner had begun
before the official opening and taxation of bannerland in 1902.5
Tokhtogo was appalled by the
Han colonisation of the Jirim league, the ubiquity of unscrupulous behaviour towards the
Mongols on the part of the Chinese, the lack of protection against random robbery, and the
absence of initiative among the Mongol nobility to resolve these problems.
Tokhtogo resorted to open resistance when Han-Chinese troops advanced northwards into
Jirim in 1900. Under the camouflage provided by the Boxer Uprising,6
the Han invaders
grabbed land, seized Mongol livestock and abducted women and girls. In response, Tokhtogo
took up weapons. With support from a group of 10 native elders whose families had all
suffered from the invasion and massacre, he met the invaders in battle. None of the aggressors
returned alive.
Tokhtogo’s career as a rebel during the following decade reads almost like a fairy tale.
Leading groups of 10 to 60 armed men, never larger, he resisted imperial advance. He fought
Chinese soldiers and farmers, captured Chinese colonisation officials and destroyed their
bureaus. In order to survive, his militia robbed Chinese traders and distributed some of the
loot to the poor. In 1907, with the prince’s approval, Tokhtogo murdered a group of five
Japanese topographers. They had been surveying territories in his native Southern Gorlos
banner to ready them for colonisation by Chinese government. Afterwards the Japanese
government joined Chinese authorities in chasing the Mongol rebel. To avoid being captured,
he went underground; three of his sons and some of his partisan fellows joined him. The
murder of the Japanese earned Tokhtogo fame and wide support among the indigenous
people. On occasion, he would suddenly surface at different places in Khalkha, Hulunbeir, the
Greater Xingan range and in the Nenjiang river valley, as if the banner lands were still ‘empty
space’. The Chinese genuinely feared the insurgent and his rebel force, who were said to have
claimed more than 1200 killed or wounded between 1907 and 1910 – most of them Chinese
soldiers (Tokhtogo 1910: 215–17 – see historical supplement, this volume; RGVIA, Voennyi
Gubernator Zabaikal’skoi oblasti 6.6.1911; LOC, Lattimore (undated): 7–8).7
Naturally, the Russian government followed the developments across the border, and the
Minister of War and other key political leaders sensed Tokhtogo’s potential role in the interimperial struggle for control. In the spring of 1909, the head of the Transamur Border Guards8
surmised that Tokhtogo might be useful for Russian espionage, nomadic partisan organisation
and subversive political action in Hulunbeir against the Chinese government:
Tokhtogo’s popularity among the Mongols and Solons […] determines the
political significance of having him at our disposal. In case of any
complications in the Far East Tokhtogo can be of special value to us and may
be used as a means […] to extend our influence in the region north and south of
the railroad from Manzhouli up to Zhalantun Station. (GAChO, Nachal’nik
Zaamurskogo okruga otdel’nogo korpusa pogranichnoi strazhi 23.3.1909)
As early as 1908, Russian authorities in Harbin, the administrative centre of Russian
Manchuria, had proposed granting asylum in Transbaikalia to Tokhtogo and his supporters.
After lengthy debates among the Ministries of War and of Foreign Affairs, and almost two
years of secret negotiations with Tokhtogo, the partisan agreed, accepting the precondition
that Russia would grant him asylum only if he crossed the border without any open help. In
the spring of 1910, Russian officials meticulously prepared the flight. His middleman
received explicit instructions and documents from the Russian General Consul in Harbin, as
Russian officials knew that China would try to hamper the escape. They identified a suitable
place in Khalkha where the Mongol group could pass the border without notice (GAChO,
Voennyi Gubernator Zabaikal’skoi oblasti 14.1.1910). In order to deceive Tokhtogo’s
Chinese persecutors, the Russian border commissioner of Kiakhta spread rumours among
local Mongols that Tokhtogo was in hiding in a remote area of Mongolia, far from the
Russian border (GAChO, Kiakhtinskii Pogranichnyi Komissar 31.3.1910).
In spite of these efforts, the conspiracy failed. In April 1910, about 80 Chinese soldiers from
an Urga battalion attacked Tokhtogo and his comrades in Tsetsenkhan aimak of Khalkha
region the night before they crossed the border. Tokhtogo’s men killed 31 Chinese during the
fight and took six hostages, executing them after interrogation. According to his own account,
Tokhtogo lost just two men in action, one of them his son. In the end, Tokhtogo entered
Russian territory with 47 male Mongolian comrades, weapons, and more than 200 horses. Yet
the plan to hide the secret hideaway of the Mongolian rebel had failed (Tokhtogo 1910: 216 –
see historical supplement, this volume; ‘Uchenie Tokhtokho-Taizhi’ / ‘The teachings of
chieftain Tokhtogo’, Zabaikal’skaia nov’ [Transbaikal News] 12.6.1910 (25.6.1910): 3–4).
A heated correspondence between Chinese and Russian diplomats and provincial authorities
followed the coup. The Chinese imperial resident of Hulunbeir demanded that the Russians
detain and deport the Mongolian insurrectionist (GAChO, Hulunbeir Amban 1910). But the
Russian Military Governor of Transbaikalia refused to hold diplomatic negotiations with the
Chinese imperial resident of Hulunbeir. Instead, he reiterated the position of the Russian
Ministry of Foreign Affairs, which classified the Mongol not as an ordinary criminal fugitive
(who would have to be extradited) but rather as a political refugee (GAChO, Voennyi
Gubernator Zabaikal’skoi oblasti 17.7.1910; RGIA, Upravliaiushchii Ministerstvom
Inostrannykh Del 16.4.1910). In early June 1910, rumours circulated that in pursuing
Tokhtogo about 1000 Chinese soldiers had passed Lake Dalai and approached Khalkha. In
addition, about 800 banner troops of Tsetsenkhan aimak were said to have been mobilised,
supported by 100 Chinese soldiers from Urga for protection in the event of Tokhtogo’s return
(‘V poiskakh Tokhtokho’ / ‘In search of Tokhtogo’, Zabaikal’skaia nov’, 3.6.1910
(16.6.1910): 3). At the same time, the Chinese were said to have sent spies to Transbaikalia to
neutralise his escape to Russian territory. The Russian border commissioner of Kiakhta
claimed to know the whereabouts of at least two Chinese spies who were in search of
Tokhtogo. He described these ‘tourists’ to the Military Governor of Transbaikalia as people
‘dressed in ragged Mongol garments; that is the usual Chinese way of espionage disguise in
poverty, feigning an idiot’ (GAChO, Kiakhtinskii Pogranichnyi Komissar 23.6.1910).
But in Russia, Tokhtogo and his men were relatively safe at last. After the flight, the everyday
lives of the rebels underwent significant change. One of Tokhtogo’s companions told a
journalist writing for the Chita newspaper Zabaikal’skaia nov’ in 1910:
For several years, we have attacked the Chinese in revenge for what they had
done to us by plundering us and abducting our wives and children. We have
never touched a single Mongol. The Chinese authorities have more than once
attempted to detain us, and several times we were even surrounded by them,
but we were able to escape and harm them. […] We are accustomed to the
harsh life. Our main chieftain Tokhtogo [Tokhtokho-taizha], […] speaks to us
every day and suggests behaving modestly and living at peace with the
population, not offending or insulting anyone. In other words, he makes us
forget our previous military life. We endorse his teachings and wholly
subscribe to them. (‘Uchenie Tokhtokho-Taizhi’ / ‘The teachings of chieftain
Tokhtogo’, Zabaikal’skaia nov’ 12.6.1910 (29.6.1910): 3–4)
Thus, even before Khalha and Hulunbeir had declared independence, the Russian press
celebrated the noble savage.
Despite the value of Tokhtogo and his refugees to the Russian government, the slow mills of
Russian bureaucracy delayed aid to them. For more than a year, the men camped in yurts on a
temporarily assigned spot in Western Transbaikalia, far away from Hulunbeir. Economic
circumstances forced them to sell 50 of their 200 horses, undermining Tokhtogo’s authority
among his subordinates. Only in July 1911 were Tokhtogo and his followers naturalised as
Russians and given an allowance of 13,500 rubles. They were further assigned about 1635
hectares of land in the Aga Steppe, near the Hulunbeir border, where eventually they were
assimilated into the indigenous Buriat Cossacks roaming the territory (GAChO, Voennyi
Gubernator Zabaikal’skoi oblasti 5.12.1910 and RGVIA, Voennyi Gubernator Zabaikal’skoi
oblasti 6.6.1911: 47; RGVIA, Voiskovoi shtab Zabaikal’skogo Kazach’ego voiska 7.6.1911;
RGVIA, Ustroistvo July 1911). In the Aga Steppe, the pacified rebel became, almost, an
ordinary herder again, a fighter only in waiting.
The rebel for an independent Mongol state had been courted and supported by the Russian
authorities early on. In retrospect, his attempt to fight against Han-Chinese colonisation and
the Qing ‘New Policies’ provided significant impetus for the indigenous population of
Hulunbeir and its neighbouring territories to do the same. Therefore, Tokhtogo’s story is
emblematic of two themes: it showcases the resistance of the peripheral indigenous
population to Chinese imperial policies; and at the same time, it reveals how the Russian
empire attempted to spur on this insurgency in order to gain indirect control over Chinese
borderland areas such as Hulunbeir. In sum, St Petersburg granted asylum to a negligible
rebel, not out of altruism but from clear self-interest. As far as the indigenous insurgent was
concerned, however, with respect to conflicting notions of territory and border, his allegiance
was still to the ethnic community rather than the Russian empire. Tokhtogo thus embodies the
type of ‘detachable men’ that were were caught between two competing empires both
regarding him as their subject. ‘Detachable people’ could fall victim to conflicting
allegiances, one of which in Tokhtogo’s case was his dependence on Russia as external power
while the other was the link to his own group of followers.9
WHEN THE SUBALTERN SPEAKS UP: THE 1911 REVOLUTION AND THE REVOLT
IN HULUNBEIR
In the latter half of 1911, more than a year after Tokhtogo and his men had escaped to Russia,
the state of affairs in China proper gave the Mongols a new opportunity to revolt. The Xinhai
Revolution broke out under the banner of a rising Han nationalism. It meant, indeed, the end
of Manchu rule, but viewed from China’s ethnic periphery it was also a unique opportunity
for secession from the Heavenly Kingdom altogether.10 On the heels of the collapse of the
Qing Dynasty, Outer Mongolia declared independence on 1 December 1911. The leading
nobles declared Jebtsundamba Khutukhtu to be Holy Khan (Bogd Khan) of Mongolia.
Bearing in mind the example of Inner Mongolia, Khalkhans knew exactly what Chinese
colonial policy entailed: they had seen the Chinese Republic fall prey to the ‘New Policies’
and rally behind the Han colonisation sponsored by the late Qing government. By separating
from China proper, they hoped to avoid their kinsmen’s fate in Inner Mongolia (Lan 1996:
78–95).
11
Following the example of Outer Mongolia, the indigenous elites of Hulunbeir declared the
region independent in January 1912, and called for unification with the newly created
Khalkha empire. In addition, in some banners in Inner Mongolia where Chinese oppression
had become intolerable, people rebelled and sought independence. Urga supported their cause
and launched a general military campaign. Tokhtogo, however, who in the meantime had left
his Russian refuge and hastened to Urga to take charge of the Holy Khan Jebtsundamba
Khutukhtu’s bodyguards, was not allowed to participate (LOC, Lattimore (undated): 8; Lan
1996: 234). Though revolt also broke out in Inner Mongolian bannerlands, these territories
were already too closely interwoven with the Chinese provinces to furnish the secular or
ecclesiastical leaders who would be able to unify the indigenous people for a common
political cause. In the end, Chinese Republican forces succeeded in suppressing the
secessionist tendencies in those banners.12
Through an extensive network of informants, the Russian authorities stayed well informed
about major developments in this rebellion. The first general assembly of influential
Hulunbeir tribal leaders was held in September 1911 – weeks before the Wuchang Uprising
erupted on 10 October. The banner leaders protested against their disempowerment and
requested the Chinese authorities to remove Chinese officials, to reintroduce autonomous
regional administration, to pull out all Chinese troops, and to stop Han colonisation. During a
second congress in November 1911, it was decided, in obedience to orders from Urga, to
proceed with the formation of troops for the purpose of fomenting open rebellion. The first
day of the revolt was scheduled for 2 (15) December 1911 (Baranov 1912: 55–6; Men’shikov
1917: 37–8; Woodhead 1914: 622; RGIA, Shtab 1912: 62-62 obl.; Meshcherskii 1920: 5–6).
The Chinese authorities refused to accommodate the September demands of the Barguts.13
The Mongols distrusted Sun Yat-sen and other Chinese revolutionaries, and instead focussed
their hopes on Russia. Rumours circulated among the Mongols, indicting Chinese
revolutionaries for slaughtering Mongols, and suggesting that protection could be expected
only from foreigners. Some Mongols in Hulunbeir even tried to adopt Russian citizenship.
Corrupt Chinese authorities further fuelled anxieties among the local Mongol population. In
Hailar, it was reported that the Head of Chinese administration had jailed many who were
innocent of any crime, and that at night Chinese soldiers searched for Mongols to rob and
beat. According to a secret Russian report, ‘arrests and prosecutions were carried out for the
personal gain of the chief of prefecture, as he is willing to release arrested Hulunbeir Mongols
for money’. More diplomatically, the Chinese administrator of Hulunbeir (daotai)
14 tried to
win the sympathies of the Mongol senior officials with a banquet. He hoped that they could,
in turn, influence the population (RGIA, Shtab 1911: quotation 48 obl.).
The hopes of the Chinese administrator were in vain, however. The rebels had
removed the Chinese sentry posts on the border to Russia, one by one, without significant
opposition from the border guards. More and more armed banner men gathered in the vicinity
of Hailar; by the Russian New Year, their numbers had swelled to more than 500. On 2 (15)
January 1912, they encircled the Chinese administration and the barracks of the Chinese
troops. The insurgents demanded the departure of all Chinese administrative officials and
soldiers from the territory of Hulunbeir. On the night before the attack, the Chinese
administrator and his administration had taken refuge in the Russian-controlled railroad
concession. Chinese soldiers made their way to the Russian concession within the city and
agreed to a proposal by the Russian consulate to surrender their weapons. Thus, in the
morning, without a single shot being fired, Hailar came under control of the Mongols. Public
order remained perfectly intact: there were no reports filed about looting or violence against
the remaining Chinese. Chinese traders opened their shops as they did every day. The nonviolent takeover did not last for long, however. One week after assuming control, the new
regime presided over a number of searches in residences throughout the city. The new masters
discovered uniforms, weapons, ammunition, and 196 young Chinese men in civilian dress
hiding in private houses. The men were arrested, handed over to the Russian authorities and
deported the same day on trains towards Harbin. Thus did the Russians support the Mongols
in their quest to cleanse the region of Chinese forces (RGIA, Shtab 7.1.1912 and 11.1.1912;
‘Mongoly v Khailare’ / ‘Mongols in Hailar’, Dumy Zabaikal’ia [Transbaikal Thoughts],
12.1.1912 (25.1.1912): 2).
Negotiations were still ongoing between Chinese officials sent from Heilongjiang’s provincial
capital, Qiqihar, and the rebels on the matter of Hulunbeir’s future status when several
hundred Mongolian soldiers began marching westward, approaching the Russian-controlled
railroad town of Manzhouli on the border. Since it was almost entirely inhabited by Russians
and Chinese and was located inside the Russian-controlled belt of alienation (polosa
otchuzhdeniia),
15 the Mongols cared little about who controlled it. Their prime concern was
with the Chinese military detachment stationed at the nearby garrison of Lubinfu, about 2 km
south of Manzhouli. Officially, only about 150 Chinese soldiers were stationed at Lubinfu,
but in the wake of the rebellion the garrison had been fortified. Commander Zhang, its head,
averred that he expected to engage in battle with the Mongols. Though confident he would
win, he was also a realist, willing to withdraw his soldiers in case of defeat; he expected the
rebellion to be brief and regular Chinese military to reach the region soon.
16
But these security measures proved ineffective, and Zhang’s assurance misguided. On 20
January (2 February) 1912, Mongols captured and looted the Chinese garrison. They
dismantled the buildings, sold the plunder and set parts of the town on fire. According to
Russian intelligence, Erwin Baron von Seckendorff, a German reserve officer in charge of the
Chinese Customs House at Manzhouli, agitated among the Chinese in a successful bid to
persuade them to resist the Mongols rather than surrender Lubinfu (RGIA, Shtab 19.1.1912;
‘Mongoly u st. Man’chzhuriia i v Khailare’ / ‘Mongols near Manzhouli Station and in Hailar’,
Dumy Zabaikal’ia 29.1.1912 (11.2.1912): 2). American sources confirm that the German
baron had directed the fire of Chinese troops against the Mongol attack. After their defeat, the
Chinese soldiers and authority officials were made to march to the railroad station, and then
transported to Qiqihar. The customs commissioner Baron von Seckendorff, in turn, remained
in charge of the Customs House at Manzhouli (NARA, Maynard 8.2.1912: 69).
***********1911.4-р сарын эхэнд: Тогтохо с семьей, Баяром и 46 бойцами с обозом и 200 лошадей и нескольких повозк под давлением китайских войск были вынуждены уйти в Россию. Бойцы Тогтохо получили 2000 десятин на поселение( в т.ч. Тогтохо -300, Баир -50). Баир и Тогтохо поссорились из-за добычи, что сделало бывших товарищей по оружию врагами. После неудачной для России войны с Японией, китайские власти активизировали своё противодействовие экспансии соперника.
*********"...1912.10.01. Тогтох бол өндөр нуруутай, нилээд аятай, зөөлөн царайтай ч хорсолт харгис нүдтэй хүн юм. Тэр бусад бүх монголчуудын нэгэн адил гэзэгтэй. Тогтох одоо нилээд уруудаж, эрүүл мэнд нь хар тамхи татсанаас голчлон мууджээ..."/"01.10.1912. Тохтохо высокого роста, худой, с довольно /привлекательными/ благообразными чертами лица и зловеще жестокими глазами. Он также, как и все монголы, носит косу. Он теперь заметно опустился благодаря, главным образом, курению опиума/сильно расшатавшего его здоровье/..." хуудас 116. Коростовец И.Я "Девять месяцев в Монголии".
***********1912.11.05: "Dear Doctor Morrison,
When we arrived in Peking on August 9th, on my way from Urga to Shanghai, I called at your place and learned that you had already left for London...
Well the behaviour of the Amban was the cause of the Mongol rising against the government of China. The leaders were, The living Buddha, Ta-Lama, Nam-Serai-Gung, /now, Na-Wang/, Han-Ta-Wang, Da-Lay-Bess, Hay-Shun-Gung and several others, whose names I do not know. The noted robber and murderer Tock-Tan-Tai-Ching was also on the Living-God's side. He came into Urga soon after the Manchu Amban had left and behaved himself verywell. The mongols say that he did bad things against the Amban, just because the Amban was so hard on the mongols, they consider him as a patriote. Hay-Shun-Gung was the man who obliged this former robber-chief to keep straight. This robber has about 60 permanent followers. When the mongols sent troops over to Khobdo then some of Tock-Tan-Tai-Chin's men sent over with the soldiers, and were, I was told, more or less in charge of that expedition. Some of this robber chief's men weresent to the east, towards Tsi-tsi-khar. etc. He himself has been in Urga most of time. The Living God gave him a title signifying "not afraid of anybody". The men in the north Mongolia against this new rule, were Sain-Noying-Khan and Tsa-Tsek-Ta-Khan. Tsa-Tsek-Ta-Khan died about the first of June, many said he was poisoned by the God. About this time the mongols started collecting duty on all goods coming from China. The charge was five percent on Wine and Tobacco. No charge was made against our shipment, and no charge were made against imports by russians. As you know the russian troops helped the mongols to disarm the Hsuanhua-fu troops that were stationed in Urga. The russians also sent troops down from Kiakhta, these only stayed a couple of weeks and then returned. After-wards 100 cossacks came, which raised the garrison to about 300 in all. Mostly mounted troops. They also had a couple of mashine rifles and they gave instruction to mongols...
Yours sincerly T.A Rustad"
/1912.11.05. Хүндэт доктор Моррисон!
Өргөөгөөс Шанхай орох замдаа -нд 8.9-нд Бээжинд ирж таны ажил руу залгаад Лондон явчихсныг тань мэдлээ...Зартай дээрэмчин, алуурчин Тогтох ч бас Амьд Бурханы талд байгаа юм байна. Манж амбаны явсны дараахан тэр Өргөөд ирсэн бөгөөд намбатай байна гэнэ. Монголчуудад хатуу хандсан амбаныг эсэргүүцсэн түүнийг энд эх оронч гэж үзэж буй аж. Энэ дээрэмчныг удирдаад байгаа хүн бол Хайсан гүн. Дээрэмчинд 60 гаруй байнгын дагуул бий.
Монголчууд Ховд руу цэрэг илгээхэд Тогтохийнхноос цуг очсон бөгөөд тэд тодорхой хэмжээгээр ажиллагааг удирдсан гэлцэнэ. Тэр хүмүүсийнхээ заримыг зүүн тийш-Цицикар луу илгээгээд өөрөө гол төлөв Өргөөд байжээ.../
/The Correspondence of G. E. Morrison 1912-1920/
***********
https://books.google.mn/books?id=lRutfJcvOEgC&pg=PA50&lpg=PA50&dq=one+day+he+came+around+and+brought+a+letter+written+by+hai-shun+gung&source=bl&ots=0j-ORQBnDF&sig=ACfU3U38e1iczzfE_KxqO6XKFmE0C-ek7Q&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjtwaC4lPT2AhW8zDgGHUkECzoQ6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=one%20day%20he%20came%20around%20and%20brought%20a%20letter%20written%20by%20hai-shun%20gung&f=false
Энхбилэгтийн Тогтох баатарын тухай нэгэн баримт: "Дотоод Монголын Горлос хошууны Тогтох бол Чин улсын тэдний харгисыг эсэргүүцэж шарын шашныг хүндэтгэн үзэх журмыг үүсгэж явсан ба хожим манай Гадаад Монголд дагаар орж хамаатаа ардыг элсүүлэн цэргийн хэрэгт хүчин зүтгэсэн гавъяа бүхий тул Автономит Монголын үед бэйсийн зэрэг хэргэм хүлээж явсан юм. Ардын засгийн анхны үед хэргийн учир татагдаж шүүх байцаах газар байцаагдаж түр хоригдон байсан: Зайсан Баасан ба зайсан лам Лувсанбалдан нар Тогтоход заалдсан ба булаагдсан зүйлийг эргүүлэн авахаар очиход бэйс Тогтохын хэлсэн нь: ” -Тэдгээр юмыг нь эргүүлэн өгөхгүй “ тэднийг эсэргүүцэн харъяат цэргүүдийг жагсааж байжээ. Бас Тогтохын хэлж байсан нь: “-Тогтох намайг авсныг хэн үзсэн, хэн хэлсэн, би хэдэн боодол тос авсан нь үнэн харин намайг тос авсныг шанзудбад хэн хэлсэн бэ? Богдын дэргэд улаан жинс зүүж зарлиг лүндэн хэмээн хүнийг айлган явдаг луйварчингууд байдаг, та хоёр тэр буй за. Одоо та нарыг зүй нь шулуун шууд алаад шанзудбагийн яаманд мэдэгдвээс зохих ахин нэгэн удаа түтгэлзэж дахин ирвээс алмой. Манай бичигч нар эд нарын нэрийг бичиж автугай. Би өгөх боловч өөрөө Богдтой уулзаж байж өгөхөөс биш та хоёр мууд хэрхэвч өгөхгүй. Танай Богдыг гамингийн гарт ороод амь мэгдэж байхад би цэргээн явуулж хүчин хавсран амийг нь авалцсан нь ийн өшөө болох буюу тийм сайн юм болбоос юунд гамингийн гарт орсон буй. Хэрвээ намайг ийнхүү хэлэв хэмээвээс та нар явчихсан гамингуудыг хэлж алуулсугай. Гамингийн юмыг олон хүн авахад та нар юм олж авч чадсангүй бөгөөд танай Богд дагалдсан шанзудба нар миний авсан юмнаас дам луйвардах хэмээж ирэв” хэмээх зэргээр хэлжээ. Энэ үгийг лам нар сонсож хүчээр бариулахыг бодсон баймой. Лам нар Тогтохоос туйлын айдаг байсан баримт нь “Түүний туйлын харгис муу сүрээс айж хариу үг хэлж чадсангүй буцаж ирэв” хэмээн бичмой... Ийнхүү Богдыг басамжлан доромжилж дайран хэлсэн ба Тогтох нь угаас цэргийн хүн тул өөртөө авч байсан буу зэвсэг зэрэг нь байсан ба Баасан, Лувсанбалдан нарыг ална- хэмээсэн хэргийн учир удалгүй хэрэгт татагдсан байна. Гянданд байхдаа өчил үгүй их хатуужилтай байв. Тогтохын их байшингийн баруун талд бүхий гадаа зоориноос карбин буу хоёр сум гурван хайрцаг гарчээ. Үүнийг коминдант хураан авсан хэмээмой. Энэ хэргийн учрыг байцаан үзэж ардын засгийн газраас суллан тавьсныг Чойбалсан өөрөө хэлж байсан...".
Ардын хувьсгалын дараа цахаруудыг Cэлэнгэ аймгийн Түшиг Цагааннуур суманд нутаглуулсан боловч, 1930-аад онуудад Х.Чойбалсан цахаруудыг хядсанаас насанд хүрсэн 4-хөн эр хүн үлдсэн гэдэг.
"...По этому делу мой брат Цыбикдоржи и Хитрово совещались и постановили что отряд Токтохо понадобится в случае отделении и получении независимости Халха-Монголии. Потому что, во-первых люди из отряда Токтохо знают китайский язык, во-вторых научились сражатсья с китайцами. Поэтому Хитрово доложил в Пекин, Коростовецу в будущем использовать людей Токтохо в революционном деле и предоставить им убежище в России. Коростовец приказал харбинскому консулу переписаться с читинским губернатором. И тогда же Токтохо было выдано пропускной он направился в сторону России через внутренних хошунов и Сэцэн-ханского аймака. Там в Сэцэн-ханском аймаке его настигло войско посланное ургинским амбанем и один его сын был убит в том сражении. Но ему удалось со своим отрядом прорваться в Россию и читинский губернатор предоставил ему убежище в местности Чесана. По моим рассуждениям это случилось так что российская сторона хотела использовать людей Токтохо в будущем деле независимости Халхи. Нельзя сравнить тогдашнее наше халха-монгольское войско с нынешней армией МНР. Поэтому люди Токтохо были крайне необходимы в военном деле. Позже при провозглашении автономии, Чжасакту ван джиримского сейма попытался присоединиться к Халхе но потерпел неудачу и его ставка, монастыри были взяты китайцами и сожжены. Сам он прибежал к нам в Ургу и его произвели в ранг вице-министра юстиции. Если говорить кратко об этом деле, руководил всем этим Хандо-ван совещавшись с кутухтой Богдо-гэгэном. В то время китайский ямынь ju u jai в Харбине занимался вопросом переслением китайских колонистов в приграничные районы вытеснив оттуда монгольское население и упразднить монгольских караулов и создать свое маньчжуро-китайское пограничное войско...". / От гражданина Дамбадугара Цыдипова, проживающего по адресу 1-й баг Алтанбулак сомона, Селенгинского аймака, президиуму Малого Хурала МНР, заявление об исторических делах совершавшихся монгольским народом из Внешней и Внутренней Монголии при отделении от Маньчжурской империи/.
Энхбилэгтийн Тогтох баатарын тухай нэгэн баримт: "Дотоод Монголын Горлос хошууны Тогтох бол Чин улсын тэдний харгисыг эсэргүүцэж шарын шашныг хүндэтгэн үзэх журмыг үүсгэж явсан ба хожим манай Гадаад Монголд дагаар орж хамаатаа ардыг элсүүлэн цэргийн хэрэгт хүчин зүтгэсэн гавъяа бүхий тул Автономит Монголын үед бэйсийн зэрэг хэргэм хүлээж явсан юм. Ардын засгийн анхны үед хэргийн учир татагдаж шүүх байцаах газар байцаагдаж түр хоригдон байсан: Зайсан Баасан ба зайсан лам Лувсанбалдан нар Тогтоход заалдсан ба булаагдсан зүйлийг эргүүлэн авахаар очиход бэйс Тогтохын хэлсэн нь: ” -Тэдгээр юмыг нь эргүүлэн өгөхгүй “ тэднийг эсэргүүцэн харъяат цэргүүдийг жагсааж байжээ. Бас Тогтохын хэлж байсан нь: “-Тогтох намайг авсныг хэн үзсэн, хэн хэлсэн, би хэдэн боодол тос авсан нь үнэн харин намайг тос авсныг шанзудбад хэн хэлсэн бэ? Богдын дэргэд улаан жинс зүүж зарлиг лүндэн хэмээн хүнийг айлган явдаг луйварчингууд байдаг, та хоёр тэр буй за. Одоо та нарыг зүй нь шулуун шууд алаад шанзудбагийн яаманд мэдэгдвээс зохих ахин нэгэн удаа түтгэлзэж дахин ирвээс алмой. Манай бичигч нар эд нарын нэрийг бичиж автугай. Би өгөх боловч өөрөө Богдтой уулзаж байж өгөхөөс биш та хоёр мууд хэрхэвч өгөхгүй. Танай Богдыг гамингийн гарт ороод амь мэгдэж байхад би цэргээн явуулж хүчин хавсран амийг нь авалцсан нь ийн өшөө болох буюу тийм сайн юм болбоос юунд гамингийн гарт орсон буй. Хэрвээ намайг ийнхүү хэлэв хэмээвээс та нар явчихсан гамингуудыг хэлж алуулсугай. Гамингийн юмыг олон хүн авахад та нар юм олж авч чадсангүй бөгөөд танай Богд дагалдсан шанзудба нар миний авсан юмнаас дам луйвардах хэмээж ирэв” хэмээх зэргээр хэлжээ. Энэ үгийг лам нар сонсож хүчээр бариулахыг бодсон баймой. Лам нар Тогтохоос туйлын айдаг байсан баримт нь “Түүний туйлын харгис муу сүрээс айж хариу үг хэлж чадсангүй буцаж ирэв” хэмээн бичмой... Ийнхүү Богдыг басамжлан доромжилж дайран хэлсэн ба Тогтох нь угаас цэргийн хүн тул өөртөө авч байсан буу зэвсэг зэрэг нь байсан ба Баасан, Лувсанбалдан нарыг ална- хэмээсэн хэргийн учир удалгүй хэрэгт татагдсан байна. Гянданд байхдаа өчил үгүй их хатуужилтай байв. Тогтохын их байшингийн баруун талд бүхий гадаа зоориноос карбин буу хоёр сум гурван хайрцаг гарчээ. Үүнийг коминдант хураан авсан хэмээмой. Энэ хэргийн учрыг байцаан үзэж ардын засгийн газраас суллан тавьсныг Чойбалсан өөрөө хэлж байсан...".
Ардын хувьсгалын дараа цахаруудыг Cэлэнгэ аймгийн Түшиг Цагааннуур суманд нутаглуулсан боловч, 1930-аад онуудад Х.Чойбалсан цахаруудыг хядсанаас насанд хүрсэн 4-хөн эр хүн үлдсэн гэдэг.
Тогтох баатарын тухай: Үрээ морь нь үргэхийг яана Үрлэн сумтай баймли бууны тусахыг яана Дааган морь нь үргэхийг яана Давхар сумтай баймли бууны тусахыг яана" гэж дуулдаг байжээ. "баймли"-герман винтов.
"...По этому делу мой брат Цыбикдоржи и Хитрово совещались и постановили что отряд Токтохо понадобится в случае отделении и получении независимости Халха-Монголии. Потому что, во-первых люди из отряда Токтохо знают китайский язык, во-вторых научились сражатсья с китайцами. Поэтому Хитрово доложил в Пекин, Коростовецу в будущем использовать людей Токтохо в революционном деле и предоставить им убежище в России. Коростовец приказал харбинскому консулу переписаться с читинским губернатором. И тогда же Токтохо было выдано пропускной он направился в сторону России через внутренних хошунов и Сэцэн-ханского аймака. Там в Сэцэн-ханском аймаке его настигло войско посланное ургинским амбанем и один его сын был убит в том сражении. Но ему удалось со своим отрядом прорваться в Россию и читинский губернатор предоставил ему убежище в местности Чесана. По моим рассуждениям это случилось так что российская сторона хотела использовать людей Токтохо в будущем деле независимости Халхи. Нельзя сравнить тогдашнее наше халха-монгольское войско с нынешней армией МНР. Поэтому люди Токтохо были крайне необходимы в военном деле. Позже при провозглашении автономии, Чжасакту ван джиримского сейма попытался присоединиться к Халхе но потерпел неудачу и его ставка, монастыри были взяты китайцами и сожжены. Сам он прибежал к нам в Ургу и его произвели в ранг вице-министра юстиции. Если говорить кратко об этом деле, руководил всем этим Хандо-ван совещавшись с кутухтой Богдо-гэгэном. В то время китайский ямынь ju u jai в Харбине занимался вопросом переслением китайских колонистов в приграничные районы вытеснив оттуда монгольское население и упразднить монгольских караулов и создать свое маньчжуро-китайское пограничное войско...". / От гражданина Дамбадугара Цыдипова, проживающего по адресу 1-й баг Алтанбулак сомона, Селенгинского аймака, президиуму Малого Хурала МНР, заявление об исторических делах совершавшихся монгольским народом из Внешней и Внутренней Монголии при отделении от Маньчжурской империи/.
....At present attached to his office in Urga is Russian named Mishuitin, who corresponds with Novoe Vremya, a man of disreputable antecedents who embezzled funds of Russo-Chinese bank in, I think, Irkutsk who got in touch with Toktan taichi, the famous robber chief and brought him by Russian Railway from Manchuria to Kiakhta and thence by road to Urga. Toktan taichi is now the Commander in Chief of Mongolian troops-a man of courage, a really famous brigand. He assisted the Russians during the Russo-Japanese war...
1913.2.18 Letter by Cartier to Morrison. /The Correspondence of G. E. Morrison 1912-1920/.
-------------------------------------------
Chakhar fighters after liberation of Hobdo city in western Mongolia.
Photo: Hermann Consten
Богд Хаант Хаант Монгол Улсын 113 Баатарын нэрс:
1. Авирмэд-Сэцэн хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу.
2. Бавуужав-Шударга Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн Чуулганы өмнөд Горлос хошуу.
3. Бадрах-Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу.
4. Базарваань Сономцэрэний-Засагт хан аймаг.
5. Балдан Зэвэгийн-Түшээт хан аймаг, Эрдэнэ ваны хошуу.
6. Баяр Борхонуудын-Түрэмгий баатар-Өвөр Монгол.
7. Бирваарагчаа-Сайн ноён хан аймаг.
8. Божи-Өвөр Монголын Зүүн үзэмчин, жүн ван Гомбосүрэний хошуу.
9. Бумжаргал-Шударга Баатар-Сэцэн хан аймгийн Жанжин бишрэлт бэйлийн хошуу.
10. Ванчиндорж-Зүтгэлт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу.
11. Волинган-Өвөр Монголын Харчин гүны хошуу.
12. Галсанцампан Түгжнямын-Ялгуулсан Баатар- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Хорчин хошуу.
13. Гомбо-Идшин Лхамсүрэний- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Ачит ваны хошуу.
14. Гомбожав-Сэцэн хан аймгийн Үйзэн бэйсийн хошуу.
15. Гочоо- Шулуун Баатар-Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.
16. Гэлэнгүж-Хавтай Баатар- Өвөр Монголын Хөлөнбуйр.
17. Гэлүүсүхэн.
18. Гэндэн-Сайн ноён хан аймаг, мэргэн гүн Мөнх-Очирын хошуу.
19. Даваа Төмөрын буюу Дамбийжанцан-Догшин ноён Хутагт- Түшээт хан аймгийн Бадрах гүны хошуу.
20. Дагва- Зүтгэлт Баатар-Засагт хан аймгийн дархан гүн Маньбазарын хошуу.
21. Дагдан-Урианхайн Хязгаар/Тува/.
22. Далай Жамъяны-Шаламгай Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу.
23. Дамдинсүрэн Жамсраны-Манлай Баатар-Өвөр Монгол, Хөлөнбуйр.
24. Даш -Шударга Баатар-
25. Дашдэндэв-Чамбай Баатар-Сэцэн хан аймгийн хурц бэйс Түвдэны хошуу.
26. Долгор-Шаламгай Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы чин ваны хошуу.
27. Дорждэрэм Мөнхийн -Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.
28. Доржпалам-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Хөлөнбуйр.
29. Дугаржав-Хянамгай Баатар-Өвөр Монголын цахар.
30. Дугаржав Нараны- Хичээнгүй Баатар- Сэцэн хан аймгийн Илдэн ваны хошуу.
31. Дуваа Донойн- Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ваны хошуу.
33. Өвөр Монголын зүүн Үзэмчиний жүн ван Гомбосүрэний хошуу.
33. Дэндэв-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйлийн хошуу.
34. Дэчинган-
35. Дэчинлхаажид-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу.
36. Жагшимбуу-Хурц Баатар- Өвөр Монголын цэргийн хорооны дарга.
37. Жамц -Зоригт Баатар-Цэргийн Яамны дэс түшмэл, Зүүн өмнө хязгаарыг Захирах Цэргииг захирах түшмэл.
38. Жамц-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.
39. Жамсран- Шулуун Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.
40. Жамъян- Сэцэн хан аймгийн Бэйлын зэрэг засаг, Улсад туслагч гүн.
41. Заяат- Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын Цахар-
42. Илүү- Шударга Баатар- Өвөр Монголын Хөх хотын Түмэдийн хороо.
43. Лайсан-Хурц Баатар-Сэцэн хан аймгийн Доржпаламын хошуу, жагсаалын дарга.
44. Лувсан-Зоригт Баатар-Урианхай/Тува/
45. Лхам-Сэцэн хан аймгийн засаг тэргүүн зэргийн тайж.
46. Мааньжав Балданы-Шалгарсан Баатар- Өвөр Монголын харчин.
47. Магсаржав Сандагдоржийн- Хатан Баатар-Сайн ноён хан аймгийн Итгэмжит бэйсийн хошуу.
48. Манажав-Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы Баруун үзэмчин чин ван Содномравданы хошуу.
49. Мандах залан- Өлзийт Баатар-
50. Мурангаа-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. "...Malunga was a renegade Mongol priest and bandit who preyed on border caravans...". Fred Schroder's adventures as told to Robert Easton. "China Caravans".
51. Мутунбунгаа-Шалгарсан Баатар-хорооны дарга.
52. Мөнхравдан-Саруул Баатар-
53. Мянбуу-Мэргэн Баатар-Өвөр Монгол-Хар мөрөн муж.
54. Наваан-Шулуун Баатар-
55. Наваан-Юндэн- Түшээт хан аймгийн Наваан-Юндэний хошуу-
56. Найданжав Шаравын-Хичээнгүй Баатар-Өвөр Монголын цахар, /Э.Тохтох Баатарын үеэл дүү.
57. Нанзад/Барман хэмээгч/-Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.
58. Нанзад Дамираны- Түргэн Баатар-Түшээт хан аймгийн Чин ван Ханддоржийн хошуу.
59. Насантогтох- Хорооны дарга.
60. Норов- Өвөр Монгол-Зуудын чуулганы Ар Xорчин да ваны хошуу.
61. Нолгар-Шаламгай Баатар-
62. Өлзийбадрах-Дэс Баатар- Өвөр Монгол-
63. Өлзийдүүрэн- Хянамгай Баатар-Сайн ноён ханы хошуу.
64. Өлзий-Орших-Шулуун Баатар- Өвөр Монголын Зарууд хошуу.
65. Пунцаг Базарын- Хичээнгүй Баатар-Сэцэн хан аймгийн Лха жононы хошуу.
66. Пунцаг-Шаламгай Баатар- Түшээт хан аймгийн Далай гүн Алтанхуягийн хошуу.
67. Пунцаг -Шаламгай Баатар- Өвөр Монгол, барга, хорооны жагсаалын занги.
68. Пүрэв-Захчин гүн Цэрэндоржийн хошуу, тайж.
69. Саван-Өвөр Монголын баруун Баарин ваны хошуу.
70. Сандагдорж-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Горлос хошуу, хороон дарга.
71. Содномдаржаа-Түшээт хан аймаг, Улсад туслагч гүн.
72. Соном-Зоригт Баатар-Сайн ноён хан аймгийн зоригт гүн.
73. Лаварын Сумъяа-Ялгуун Баатар-Шинжаан мужийн Ил тарвагатайн хошууны харъяат.
74. Сундуйжав-Өвөр монгол-
75. Сэргэлэн-Эвтэй Баатар-Өвөр Монголын Шинэ баргын Хошуу цагааны харъяат, хороон дарга.
76. Тогтох Энхбилэгтийн-Зоригт Баатар-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы өмнөд Горлос хошууны харъяат.
77. Төмөр-Өвөр Монголын Түшээт хошууны харъяат, хороон дарга.
78. Төмөр-Шулуун Баатар, Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошууны харъяат.
79. Хас Цэцэгнэрэний/1883-1921.10.17/
Өвөр Монголын Жирэмийн чуулган, Дархан чин ван аймаг.
80. Түмэннаст-
81. Хайдав-Өлзийт Баатар-Сайн ноён аймгийн сайд, бэйс Цогт-Очирын хошууны харъяат, ангийн дарга.
82. Хишигжаргал-Сайн ноён хан аймгийн Бишрэлт бэйл Бадамгаравын хошууны харъяат, ангийн дарга.
83. Хорлоо-Шулуунбаатар-Түшээт хан Аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.
84. Хохлин-Засагт хан Аймгийн жанжин Далай гүны хошуу.
85. Цогт- Зүүн Үзэмчины жүн ван Гомбосүрэны хошуу.
86. Цэнд- Бодлогот Баатар-Сангийн Яамны дэд Сайд, Өвөр Монголын Хөлөнбуйрын харъяат.
87. Чагдарсүрэн.
88. Чимэд-Хурц Баатар- Түшээт хан аймгийн Дайчин бэйсийн хошуу.
89. Чимэд-Сэцэн хан Аймгийн Үнэн сүжигт Илдэн ваны хошуу.
90. Чованлүн- Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы Бодлогот ваны хошуу.
91. Чойжамц-Цогтой Баатар-Сэцэн хан Аймгийн Мэргэн засагийн хошуу.
92. Чойж.
93. Чулуун -Өвөр Монголын Зост Чуулганы Түмэдийн хошуу, ангийн дарга.
94. Чулуун Өлзийтийн- Сэцэн хан Аймгийн Сүжигт ваны хошуу.
95. Шагдар- Засагт хан Аймгийн Дайчин ваны хошуу.
96. Шарав-аравны дарга.
97. Шаарийбуу-Өвөр Монголын Жирэмийн чуулганы сайд Раашминжүүрийн хошуу.
98. Шимихи-Засагт хан аймгийн цогт гүн Дамдинбаашийн хошуу.
99. Шондаан Маадыр-Урианхайн Хязгаар/Тува/.
100. Ринчин-Сэцэн хан аймгийн Сэцэн чин ваны хошуу.
101. Эрэнцэн-Өвөр Монголын Цахар хошуу.
102. Ядамсүрэн Цэнгэлын-Сайн ноён хан аймгийн Түшээт гүний хошуу.
103. Ярин Мятавын-Хурц Баатар-Түшээт хан аймгийн Говийн Со засгийн хошуу
....
----------------------------------------------------------------------
Экспедиционная фотография в архиве Музея Рерихов:
Хасагдсан баатар буюу Богд Хаант Монгол Улсын Догшин Ноён Хутагт Төмөрийн Даваа буюу Дамбийжанцан/1872орч-1922/
....Ламын ярианы аялга халх ч биш, ойрад ч биш, холимог янзтай ажээ...Чухам ингэж байх үедээ Дамбийжанцан надад өөрийн намтрыг ярьсан юм. Түүний хэлснээр, тэр Улиастайгаас Хаалган орох замд, Түшээт хан Аймгийн Бадрах гүний нутагт, Ашиг хоргийн чулуу гэдэг\одоогийн Дорноговь аймгийн Мандах сумаас баруун хойш\ газарт төрсөн. 7 настайд нь түүнийг Долнуур дахь Шар сүмийн хийдэд суулгажээ...". хуудас 64,71, А.В Бурдуков, "Хуучин ба Шинэ Монголд".
А.В Бурдуков: -Чухам ингэж байх үедээ Дамбийжанцан надад өөрийн намтрыг ярьсан юм. Түүний хэлснээр, тэр Улиастайгаас Хаалга орох зам дээр, Түшээт хан аймгын Бадрах гүний нутаг Ашиг хоргийн чулуу гэдэг газар төрсөн\одоогийн Дорноговь аймгийн Мандах сумын төвөөс баруун хойхон. А.Б\.. 7 настай байхад нь түүнийг Долнуур дахь Шар сүмийн хийдэд суулгажээ..." хуудас 71, "Хуучин ба Шинэ Монголд"
”…There are stories of how caravans were looted: one Tibetan caravan was captured by the amban of Sining. The other was destroyed completely by a Mongolian Ja-Lama, who, beginning his career as a statesman, finished as a feudal bandit. His khoshuns, up to now, marauding in Tsaidam…”. раge 101, “Altai-Himalaya”, a Travel Diary by Nicholas Roerich, Arun Press, Brookfield Connecticut, 1983.
Монголд хятадын цэрэг, хуй хуй/дунган/, киргизийн/казах/ дээрэмчдийн эсрэг зэвсэгт тэмцлийг Дамбийжанцан ганцаараа эхлүүлэн, сэтгэлээр гүн унасан монголчуудыг зоригжуулсан түүх 1000 тонн шороогоор булуулсан ч цухуйсаар байна.
"...Би Түмэн гүнийхээс гарч 2 ламын гэрт орлоо. Тэнд 40-45 эргэм насны, тарган, чийрэг бадриун биетэй, өргөн шанаатай, зоримог байрын дугуй нүүртэй, өндөр духтай, гялалзсан нүдтэй, багавтар эвдэрсэн хамартай, тийм ч учраас гуншаадуу дуутай нэгэн эр байна. Хүрэн улаан өнгийн орос драпаар оёсон, хар захтай, өргөн ханцуйтай, нударгагүй дээлтэй байх нь төвд ламтай адил боловч, тэр сайн савхин орос бахиалтай, дээлийн нь захны цаанаас улаан эмжээртэй хар ногоон өнгийн, хуучирсан цэрэг цамцны зах цухуйж харагдана. Ламын ярианы аялга халх ч биш, ойрад ч биш, холимог янзтай ажээ. 2 дахь лам аж ахуй хариуцсан хүн бололтой. Гэрийн хананд маузер буу өлгөөтэй байх ба гэрийн хаяанд хоёр ширхэг даалин болон тэмээний тохош байв. Ахлах лам өөрийгөө Даваа гэж, туслахыгаа Жимбэ гэж нэрлэв...". хуудас 64, А.В Бурдуков, "Хуучин ба Шинэ Монголд", Улаанбаатар, 1987 он.
**********
В. А. Казакевич записал рассказ очевидца — торговца Л. Киреева: «Однажды Джа-лама, частенько приезжавший в монастырь Тзюйлин-хурэ, где существует торговый центр, попросил истопить для него баню, имевшуюся у русских торговцев. Это, конечно, было беспрекословно сделано, так как перед ним трепетали даже иностранцы. Пока он мылся в этой бане, у дверей ея собралась толпа народа, чаявшая получить мыльной воды после мытья и считавшая, что таковая будет очень полезна детям, которые скверно растут.
Но, к их великому сожалению, Джа-лама всю воду вылил и даже прибрал баню, желая этим самым показать русским свою культурность»
******
Щедры были подношения ему, хубилгану Амурсаны, освободителю всех племен, населявших Западную Монголию. У Джа-ламы не было наследника, и Далай-хан подарил ему своего младшего сына Цевен-гуна. «Лесть и раболепство князей в ставке Дамби-Джанцана,— вспоминал Бурдуков,—
зашли так далеко, что они начали жертвовать ему не только отдельных стрелков и борцов, а целые семьи... Улангомский Дзорикту-хан пожертвовал часть своих кочевий с ламами и монастырем Шар-Цеке (Мунджик), расположенным на реке Кобдо, и 200 семей своих данников. В результате в короткий срок у Дамби-Джанцана было уже около двух тысяч семей данников и масса бродяг, ставших его подданными» [3]. Джа-лама приказал всем кочевать за ним в Мунджик, свою новую ставку.
*******1912.9.11: От князя-сановника Хутухты - правителя ламы.
Уважаемому. Алексею Бурдукову сообщалось, (что)двигающаяся с Запада масса войск; в действительности это оказалось, что не войска, а как-будто бы шайка грабителей. Вследствие этого, чтобы их ликвидировать, из нашего штаба управления (сановников) в этом месяце 6-ro числа нами послано 500 отборных солдат со скорострельными ружьями (оказались киргизы-грабители. - В.Я.).
Геген-бакши (Джалханцза-хутухта . ... В.Я.) , Зорикту сайд и мы все, чиновники и аратские массы, точно также 8-ro числа с реки Кобдо кочуем в походном поря ке с расчетом остановиться лагерем на р.Дзапхан.
Вместе с приветстпием о сем за ранее и извещаю. В добрый час. 1912, 11 сентября.
*****************1912.12-р сар: "Дамбийжанцан ламаас орос лам Бурдуковт гүн танд хүндэтгэлээ илэрхийлэн амрыг эрж байна. Завшааныг ашиглан таны тэнхээ лагшинг лавлан ажил хэргийн тань байдлыг асууя. Миний бие хаа сайн байна. Богд ламын тэргүүлсэн улсын төлөө чармайн зүтгэж, шарын шашнаа мандуулахын төлөө залбирч сууна би. Манай энд цаг агаар сайхан байна. Санааг зовоож буй ганц юм гэвэл баруун хилийг энэ намар хамгаалах талаар ярьж байсан асуудал байна. Ховд дахь Оросын консулоор дамжууулж нааш довтлохгүй гэж амалсан хэдий ч Хятадын хил хавийн цэргүүд Монголын талын бүс рүү нилээд дөхөж /Цагаан түнх/ хоорондоо нийлэн нэгдээд байгаа ажээ. Тэд наашаа довтлох гэж байгаа тухай мэдээ ч бидэнд ирсэн. Тийм болохоор түшмэл ноёд бид 7000 орчим цэрэг цуглуулж амдахаар хөдлөх гэж байна. Би ч ойрын үед мордоно.
Танай Цагаан Хаанаас бидэнд туслуулахаар 500 морьт цэргийг илгээсэн нь Улиастайд ирчихээд байна.
Хойтон жил та монголчуудад хэрэгтэй янз бүрийн барааг ихээр авчирбал ажил тань их нааштай болно доо. Би үүнийг нөхрийн хувьд хэлж байгаагаас гадна, манай багш Жалханз гэгээнтэн үстэй дотортой генерал хувцас, бас үстэй дотортой биш, цэмбээр хийсэн генерал хувцас хоёрыг хийлгэж авчирч өгөхийг танд чухалчлан захиж байна. Бас үстэй дотортой энгийн хувцас, бас зун өмсөх энгийн сайхан хувцас, энгийн сайхан хувцас хэрэгтэй гэнэ. Дамбийжанцан"
/От Дамбижанцана-ламы с почтением
Русскому Алексею Бурдукову шлю Вам приветствие.
Пользуясь этим случаем, правляюсь о Вашем здоровье
и как идут Ваши дела. Я о себе сообщаю, что я в добром
здоровье. Продолжаю усердствовать для укрепления государства, возглавляемого Богдо-ламой, и работаю на благо
желтой религии. Нахожусь в здоровом состоянии. Здесь
время стоит хорошее. Единственное, что беспокоит, что я
rоворил об осенней охране западных границ, то придвинувшиеся с поrран. китайские войска в монгольскую зону (китайцы остановились на ключе Цаган-Тунке. - В.Я.), хотя
при посредстве и под руководством русского консула в
Кобдо и дали согласие, что не будут нападать, но тем не
менее они объединились, и мы получили сведения, чтo двигаются, чтобы напасть. По этой причине мы, командующие и сановники , все мобилизовали около семи тысяч
войск 1 с которыми и выступаем навстречу . По этой причине
и я в ближайшие дни намереваюсь выехать.
(В дополнение к нам) от Вашего Белого царя к нам на
помощь послано около 500 солдат кавалерии (первый
Амурский казачий полк во главе с полковником Цырелъниковым. - В. Я.) , которые уже прибыли в r. Улясутай.
Ты в будущем году всевозможных товаров , нужных для
Монголии, если их много привезешь , то для торговли это
будет выгодно. Об этом я в порядке дружбы сообщаю,
кроме того, наш бакши Джалханцзы-хутухта главным образом заказывал Вам сделать и привезти для него генеральское
меховое пальто, а другое генеральское пальто суконное, без
меха. А также меховое хорошее гражданское пальто , а
другое такое же - летнее суконное пальто заказ был выполнен. - В.Я). Кроме того, два котиковых ...
Без даты. (Зимой 1912/ 1913 r.) .
*********От ламы.
Уважаемый Алексей Бурдуков! Как Ваше здоровье,
позвольте справиться. И попутно сообщаю следующее: о
тех лицах, которые здесь водворили спокойствие страны,
указом (богдо-геrена. В.Я.) Джалханцзе-хутухте
пожаловано звание Самади-бакши, командующему Дамдинсуруну пожалован титул бейле и Манлай-батора. Сановнику Максаржаву - тоже чин бейле, звание Хатан-батора
и коричневые поводья. Зорикту-бейсе дали титул бейле.
Ламе Дамбиджанцану дали титул Номун-хана (царь
религии. - В. Я.) и желтые поводья и разные другие
награды также были даны.
В настоящее время в Шатар-хото (Кобдо? - В.Я.) дербетские и урянхайские солдаты трое городских ворот сломали и в восьми местах делают еще пробоины (в крепости.
- В. Я.). По окончании разрушения эти солдаты будут демобилизованы (осенью 1912 . - В. ). В торговом городе будут
ли жить русские торговцы - это еще неизвестно. Про
собиравшихся прийти с юга грабителей ничего не стало слышно. Китайцы фирмы Дашинху и Насуту следуя за
Джалханзы-гегеном отправлись в Улясутай . (Со слов
Бурдукова, в Кобдо все было разрушено, пусто, жить негде ,
китайцы боялись без него оставаться и потому отправилсь
вместе с ним в Улясутай - В.Я).
В настоящее время, сопутствуя Джалханцзе-гегену и
проводив его, вернувшись, живу пока дома. Вскоре буду кочевать к востоку и собираюсь зимовать в местности Ценхир-Булук ( возле Киргиз-нура. - В.Я ). Кто будет назначен губернатором в Кобдо, пока неизвестно. О чем и сообщаю и еще раз повторно приветствую Вас.
*********1912, конец августа-начало сентября
(по словам Бурдукова. - В.Я ).
Уважаемый Алексей Бурдуков, сообщаю следующее.
То, что было слышно, что с юга идущие войска-грабители
вернулись обратно. Тем не менее наши войска, посланные
им навстречу, скоро не вернутся. Кроме того, крепость
г.Кобдо дербетские и урянхайские солдаты разрушают, и
после разрушения эти войска мы отправим домой. Из Урrи
сотню вьюков верблюдов доставили патронов.
В настоящее время я пока на реке Дзапхане временно
живу и затем вскоре решу, куда поехать на зимовку. Так
об этом сообщая, повторно справляясь о здоровье, - приветствую вас.
Итак, добрый день.
Дамбижанцан.
********1917.3.18: Эрхэм нөхөр А.В болон таны гэр бүл, үр хүүхдүүдэд мэхийн ёсолж, Тэнгэр бурхны ивээл хайрыг хүртэж байхын ерөөлыг дэвшүүлье. Таны 2.28-нд бичсэн захидлыг миний бие 3.18-нд хүлээн авах азтай хувь надад тохиолдсон нь тантай биеээр учран золгож, шавайгаа ханатал ярьж, сайхан бал амталсан мэт боллоо. ...Өөрийнхөө амьдрал ахуйн талаар танд мэдэгдэхэд, би Томскд ганцаараа, цаг үргэлж янданд сууж байсан хэдий ч бурханы авралаар дарга нь сайн хүн таарч, амьдрал минь муу биш, бүүр сайн гэхээр байв. Тэндээс намайг Якутск руу шилжүүлж, тэнд бас нэг жилийг ардаа орхив. Амьдрал ерөнхийдөө гайгүй байсан ч, тэнд дэндүү хүйтэн, бүүр 60 хэм хүрдэг байсан тул арай дулаан газарт шилжүүлэхийг би зохих хүмүүст хандан гуйсанд намайг Астрахань хотод шилжүүлсэн. Тэнд ч гэсэн амьдарч болохоор байсан ч, цаг агаар нь нэг л хачин, дэндүү чийгтэй, ус муутай байсан тул Губернийн тэргүүнээс намайг жижиг хотод шилжүүлэхийг гуйсных би одоо Царев хотод сууж байна. Энд амьдрахад надад маш таатай байгаа ч, мөнгө төгрөгийн хувьд тийм сайнгүй байна. Одоо харин таны илгээсэн мөнгийг авахлаар амьдрал минь сайжрах бизээ. Надад мөнгө явуулах талаар санаа тавьсан ноён Консулд би маш их талархаж байна.
Би бүүр ямар ч мөнгөгүй болоод байсан бөгөөд оросоор бага зэрэг ярьж сурч, бас бичиж, уншиж сурч байна. Ер нь их хэцүү юмаа.
А.В танд нэгэн зүйлийг зүрхлэн өчихөд :-Би таны зургийг дурсгал болгон авмаар байна. Та битгий л татгалзаж үзээрэй дээ. Бас монгол үндэсний хувцастай авхуулсан миний зургийг илгээвэл тун ч сонин байхсан.
Танд сонирхуулахад, засаг төр энд солигдсон бөгөөд, юм бүхэн тэнгэрт хадсан үнэтэй болж байснаа одоо жаахан бууж байна. Миний хувьд гэвэл, хуучин засгийн талыг баримтлагч хэвээрээ.
Шинэ тунхаг гарахыг хүлээж байгаа бөгөөд, удахгүй ч болов уу. Тэр цагт би сул чөлөөтэй болж, Танд очно. Аркадий, Михайл нөхдүүдэд миний мэндийг дамжуулаарай. Захчин худалдаачин Петр, Павел нарын хаягыг надад явуулбал тун гялайхсан.
Энд бүх юм шинэчлэгдэж байна. Губернатор, полицмейстер, цэргийн хүрээний захирагч, цагдаагийн газрын хурандаа зэрэг цөмийг нь баривчилж, шинэ засгийн газраас өөр шинэ хүмүүсийг томилоод байна. Эрхэм ах Зоригт хан сайд ямаршуухан амьдарч байгааг та надад бичээрэй.
Би эзнийдээ амьдарч, оросоор яаж ярьдагыг сурч байгаа бөгөөд тэр бол маш сайн хүн болно.
Хаяг: Астрахань губерны Царев хот. Сүмийн талбай. Злобиновын байшин.
Дамбийжанцан"
/Дамбиижанцан."/
/r.Царев, 18 марта 1917.
Уважаемый друг А.В , честь имею Вам и супруге Вашей и всему Вашему семейству всенижайше кланяться с пожеланием всех милостей от Господа. Уведомляю Вас, что посланное Вами письмо от 28 февр. я имел щастие получить 18 сего марта и настолько обрадовался, как бы я с Вами увиделся лично и наговорился , как меду напился. Сообщаю Вам о своем бытье. В г.Томске я жил один и все время находился в тюрьме , но, благодаря Богу, начальник тюрьмы- человек очень хороший, мне жилось не дурно, а даже хорошо; отсюда меня перевели в r.Якутск , где я прожил также год; жить мне было тоже недурно, но оч. холодно- даже до 65 градусов бывают мороза, ввиду чего я был вынужден просить кого следует о переводе меня в более
теплое место, а почему меня и перевели в Астрахань. Сдесь мне жить тоже было ничего, но климатические условия жить мне не позволили, как-то: сырой воздух , и не нравилась вода, ввиду чеrо я просил начальника губернии о переводе меня в какой-либо уездный город той губернии , вот меня и перевели в r.Царев, где я в настоящее время нахожусь; жизнь мне тут оч. нравится, но подбился было денежными средствами, но сдорова (здорово. - И.Л.) не нуждался, а теперь получу посланные Вами деньги - мое дело пойдет хорошо. Я остаюсь оч. и оч. благодарен господином Консулом , что позаботился выслать мне денег.
Конечно, я было вовсе обезденижел, по русски говорить мало мало научился, но трудновато мне говорить по русски, читать и писать по-русски тоже мало мало научился.
Это все хорошо, а вот что я осмеливаюсь сказать Вам, А.В, я желал бы иметь Вашу напамять фотографическую карточку, в чем прошу Вас будте так добры не откажите мне. Кроме того, прошу Вас вышлите мою карточку в монгольской одежде - для меня это будет интересно.
Сообщаю Вам , что тут правительство переминилось, все было дорого, в теперь постепенно начинает дешеветь , а я со своей стороны приступник старого правительства.
Новое ожидаю Манифеста; вероятно, скоро будит, тогда я освобожусь и приеду к Вам , прошу передать почтение моим товарищам Аркадию и Михаилу, желаю им всего хорошего , прошу пришлите мне адрес захчин торговой Петра и Павла. Теперь у нас все новое, губернатора арестовали, Полицийместера, Воинсково начальника и Жандармского полковника сех арестовали , теперь назначено новым правительством все новое.
Пропишите мне, как живет мой брат губернатор княсь Зориктохан . Я квартирую у хозяина и у нево учусь говорить по-руски. Хозяин у меня очень человек хороший.
Адрис:
в город Царeв в Астрахской губернии , соборная площадь, дом Злобинов .
Дамби Джанцан ( по-русски , рукой Жа-ламы . - И.Л.)/
*****1917.6.30: "Эрхэм хүндэт Алексей Васильевич,
Танд болон таны гэр бүлийнхэнд хамгийн сайн сайхан болгоныг хүсэн ерөөе. Бурхны авралаар би эсэн мэнд, сайн байна. Та надад чин сэтгэлээсээ сайхан хандаж байгаад би маш их баярлаж байна. Монгол дахь миний танил тал, найз нөхдийн дотроос та л надад хамгийн түрүүнд захидал бичиж, үнэнхүү өрөвдөж харамсаж хандсан бөгөөд би машид баярласан, таны надад ийнхүү үнэнч, найрсгаар хандаж байгааг хэзээ ч мартахгүй. Эхнэрт тань би гүнээ мэхийн ёсолж байна. Миний бие 2 жилийн турш хятадуудтай тулалдаж эх орноо Хятадын дарлалаас ангижруулан Монгол Улсад асар их буян үйлдэж, дайны явцад суманд өртөн шархдан Монголын төлөө амь насаа хайрлаагүй атлаа ийнхүү зовж шаналж яваадаа тун ч гомдолтой байгаа билээ. Энэ жил намайг цагдаагын хяналтаас гаргаж байгаа ч би Монголд очихгүй. Би эх орондоо сайн үйл л бүтээж явснаас биш мууг хийж яваагүй атал миний эх орон намайг арга ядаж байхад огтхон ч ойшоож, хамгаалж өмгөөлсөнгүй. Алтайнхныг гэгээрсэн сайн хүмүүс болоосой гэсэндээ би сургууль байгуулж хүртэл байсан атал, Алтайнхан ч, нийт Монгол ч намайг ер өмгөөлсөнгүй.
Танайд нэг хэсэг сууж, Алтайнхны хэлийг судалж байсан профессор сая 6.28-нд Астраханьд надтай уулзаж, Монголын талаар зарим нэг зүйлийг хэлж өглөө. Астраханьд юм бүхэн үнэд орсон: хонь-110 рубль, ишиг-50 рубль, сайн гутал-120 рубль, цагаан ба хар талхыг талоноор нэг хүнд 3/4 фүт, талх-15 к фүнт, калач-18 к.фүнт, гахайн мах-1р.30к, хонины мах-1р.50к, үхрийн мах-1р.
Гурилыг нэг хүнд сард 2 фүнт, цагаан будааг 5 фунт оногдуулан хуваарилж байна. Үйлдвэрийн бараа огт харагдахгүй байна.
Таны анд хэвээр байгаа Дамбийжанцан лам.
6-р сард би танд хэдэн зураг явуулсан. Одоо уран сайхны хэдэн зураг явуулав. Надад өгүүлэхээр таны гуйвуулсан мөнгийг Ховд дахь консулын газар шууданаар илгээсэн тухай Губерний комиссар надад мэдэгдлээ. Консул болон танд би маш их баярлаж байна. Мөнгөө арай аваагүй байгаа бөгөөд ирэнгүүд нь авна.
Астрахань хот. Эмийн саны цэцэрлэгт гудамж. Вереникагийн байр... "
/Уважаемый Алексей Васильвич,
Желаю Вам и Вашему дорогому семейству всякаrо блага. Я живу , Слава Богу жив. Очень, очень благодарю Вам за то, что Вы относитесь ко мне так благородно, искренно.
Из всех знакомых и друзей моих в Монголии Вы самые первые написали мне письмо и отнеслись ко мне верно с истинным сожалением, очень рад и не когда не позабуду Ваше верное и дружеское отношение ко мне. Нижайшее мое почтение жене Вашей. Мне очень досадно то, что я пострадал за великое добро, оказанное мною Монголии, 2 года повоевав с Китаем, освободив отечество от китайского ига, где, т.е. на войне , я был сильно ранен пулей, так, что я не щадил за Монrолию мою жизнь.
В нынешнем году меня освободят от надзора милиции , но я все-таки в этом году не поеду в Монголию. Я отечеству своему кроме добра плохого не делал и не желал делать, а отечество мое не вошло мое крайне гибельное положение и не защищало. Для алтайских жителей я учредил училища для того, чтобы они были людьми просвещенными-хорошими. Как алтайцы, так и вся Монголия не защищали меня.
Профессор, который учился алтайскому языку, живший у Вас, 28 сего Июня стретился со мною в Астрахани и разсказал мне кое-что относительно Монголии. В r. Астрахани все очень дорого стоит : баран - 110 руб., ягненок -
50 руб., сапоги хорошие - 120 руб., белый хлеб и черный хлеб выдаются по карточке по 3/ 4 ф. в день калача и хлеба на каждаrо лица, хлеб - 15 к. фунт, а калач - 18 к., свинина - 1 р. 30 к. , баранина - 1 р. 50 к., говядина - 1 р. нт.
На каждого лица выдают 2 ф. муки в месяц и 5 ф. рис , а мануфакурных товаров все нет.
Остаюсь Вам искренно любящий приятель
Дамби Джанцан Лама"/
******1917.8.01:"Эрхэм хүндэт Алексей Васильевич.
Энэ 8.1-нд би таны энэ оны 6.03-нд бичсэн захиаг хүлээн авлаа. Танд болон эхнэрт тань гялайж байгаагаа илэрхийлж сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе. Миний бие нилээд хүндээр өвчилсөн боловч одоо миний бие сайн байна. Хадаг, чисчүү явуулсан та нарт баярлаж байгаагаа илэрхийлье. Одоохондоо аваагүй л байна. 7-р сард би танаас уран сайхны зургуудыг захианы хамт аваад 2 ч удаа баталгаатай захидал, зургуудыг илгээсэн болно. Ховдын хязгаар байтугай ерөөсөө Монголд очих хүсэл нэг их төрөхгүй л байна. Намайг цагдаагын хяналтаас гаргаж байгаа ч гэсэн би цагыг нь болтол, магадгүй насан туршдаа Оросод амьдармаар санагдах юм. Нөгөөх чисчүүг надад явуулах хэрэггүй, Гончигдамба ноёнд ч гэсэн бас тэгж хэлээрэй. Сартуул цэцэн бэйс хаана амьдарч байгаа вэ, надад хаягыг нь явуулна уу. Би танд бичсэн захидлаа Улаангомын шууданы тасгаар дамжуулахаар хаягласан боловч, -Улаангомын шууданы тасаг гэж байхгүй -гээд Астраханы шууданыхан хүлээж аваагүй тул Ховд руу илгээлээ. Танд жаахан жимс явуулах гэтэл -гадаад руу ямар ч илгээмж явуулахгүй- гээд шуудан хүлээж авсангүй. Дамбийжанцан"
/Многоуважаемый Алексей Васильевич !
1-го сего Августа я получил Ваше письмо, написанное Вами З Июня c.r. Я очень благодарю Вам и Вашей жене и желаю всякаrо блага.
Я сильно заболел, но в последнее время чувствую хорошо. За Хадаки , чесучу очень Вам благодарен и супруге Вашей , но они еще мною не получены.
В Июле месяце мною получено от Вас письмо и художественныя карточки, и по получении таковых я уже послал два раза заказныя письма с карточками. Не то , что в Хобдинский округ, но даже в самую Монголию мне не желательно поехать, хотя меня скоро освободят от надзора полиции, а желаю жить в России до поры и до времени, может быть, навсегда. Чесуча, которую Вы просили прислать, не надо, так же передайте Князю Гончик Дамба.
Напишите мне, где проживает князь Сартул Цецен бейс , а также пишите мне его адрес. Я адресовал письмо Вам через Улан-Гомское почтовое отделение, но Астраханская почтовая контора не принимает , говоря, что Улан-Гомское почтовое отделение нет, потому я написал Вам в r. Кобдо, хотел послать Вам фрукты , но почтовая контора не принимает, говоря, что за границу посылку не принято ей принимать.
1 Августа 1917 r.
Дамби Джанцан (рукой Джа-ламы, по русски).
На полях сбоку приписка: Посылайте мне газету по адресу:
г.Астрахань, 4 участок, Садо-Алтекарская улица, дом Верениной.
*****************1917.12.12:"Астрахань.
Гүнээ хүн Алексей Васильевич!
12.10-нд би таны захидлыг авлаа. Таны бие сайн байгаад би маш их баярлаж байгаа бөгөөд Таны надад үзүүлж байгаа ач тусад маш их талархаж байгаа шүү.
Танаас захиа ирэхгүй удсан тул би таны биеийг чилээрхэв үү гэж санаа зовж байлаа.
Надад танаас чухал хүн хорвоод алга. Та цорын ганц чин сэтгэлтэй нөхөр минь. Би одоо маш тарчиг байдалд амьдарч байна, мөнгөний хэрэгцээ маш их байна. Эндэхийн юмны үнэ их өндөр...
13-ны өдөр би шууданы контор луу очиж, консул болон таны явуулсан 1000 рубль ирсэн эсэхийг лавлана.
Та сайхан сэтгэл гаргаж, аль болох түргэн хугацаанд үлдсэн мөнгийг минь явуулна уу. Ховдод байгаа 14000 рубли-ээ авмагц би Астраниас 7 бээрийн зайд байдаг Халимагын зах гэдэг газарт нэг байшин худалдаж авья гэж бодож байна... Өнөөдрийг хүртэлх амьдралынхаа бүхий л зүйлийг бичиж явуулахыг та надаас хүсчээ. Би бичиж эхэлчихээд байгаа бөгөөд бүгдийг нь бичиж дуусангуут хавар танд шууданаар явуулья. Танд би зургаа явууллаа, та надад өөрийнхөө зурийг даруй явуулна уу.Таны эрхэм эхнэр, хүүхдүүдэд мэхийн ёсолж байгааг минь дамжуулаарай. Астрахань хот болон губерн даяар амар жимэр байна. Халимагууд казак нарын талд орсон. Захидал түргэн бичээрэй.
Таны хамгийн үнэнч агаад ойрын анд Дамбийжанцан".
*****1917.12.23:Гүнээ хүндэт Алексей Васильевич.
Энэ 12.22 -нд таны захидал, квитанцийг хүлээн аваад танд болон ноён консулд маш их баярлав. Явуулсан 1000 рублийг энэ сарын 28, 29-ны үед авья. Юм болгон маш үнэтэй болохоор би мөнгөөр маш их гачигдаж байсан. Тун ч хэрэгтэй үед мөнгө ирүүлсэн танд болон ноён Консулд талархаж байгаагаа дахин дахин илэрхийлье. Алексей Васильевич та өөрийнхөө нэрээр ноён Консулд захидал бичиж, би өөрт нь маш их баярлаж, сайхан сэтгэл гаргасанд нь маш их талархаж байгаа бөгөөд үхэн үхтэлээ ачийг нь мартахгүй гэж байгааг минь дамжуулахын ялдамд Монголын засгийн газарт хүсэлт тавин үлдсэн 12000 рублийг минь аль болох түргэн хугацаанд надад явуулах арга хэмжээ авч өгнө үү. Би Астраханьд бүр мөсөн үлдэж элгэн садан халимагуудынхаа дунд амьдрахаар шийдсэн тул Астраханиас 7 бээрийн зайтай байх халимагийн зах дээр 4000 рублиэр байшин авах санаатай байна. Энд орон байр ерөөсөө маш үнэтэй дээр Астраханьд дүрвэгсэд, олзныхон маш олноор ирж байгаа тул олоход маш хэцүү байна. 10.23-нд миний бие Астраханийн губернийн комиссараар уламжлан Өргөө дахь ноён Консул болон Оросын дипломат төлөөлөгчид хандан таны нэгэнт гуйвуулсан мөнгийг надад яаралтай илгээх талаар Монголын засгийн газарт хүсэлт гаргахыг гуйсан билээ. Энэ 12.16-нд би өөрийн нэрийн өмнөөс Өргөө дахь консулд дээрх мөнгийг яаралтай илгээх хүсэлт тавиад байна.
Таны эхнэр, хүүхдэд гүнээ мэхийн ёсолж байгааг минь дамжуулна уу.
Дамбйжанцан"
***********1918.2.05: Гүнээ хүндэ Алексей Васильевич.
Танд болон таны эхнэр, хүүхдүүдэд хамгийн сайхан болгоныг хүсэн ерөөе. Би бурхны авралаар энх тунх, амар жимэр байна. Энэ оны 1-р сараас манай энд-Астраханьд казак цэрэг, Астраханийн цэргийн хүрээнийхэн хоёрын хооронд Иргэний дайн ширүүн эхэллээ. Тулалдаан маш ширүүн болсон агаад цэргүүд цайз, бэхлэлт болон бусад, байшинуудад хоргодож 18 хоног байлдлаа. Казакуудад офицерууд болон Уралын казак цэргийн 2 зуут тусалсан бөгөөд, 800 казак, 200 орчим офицер байсан болно. Цагаан гвардичуудын тоог мэдэхгүй.
Цэргүүд болон ажилчид нийтдээ 1200 орчим хүн байв.
Казакууд 12 их буу, 13 пулемёт, винтовтой байсан бол цэргүүд пулемёт, винтовтой байв. Цэргүүд ялалт байгуулсан агаад, Астраханийн хамгийн сайхан, төв хэсэг түймэрт автан шатаж, дэлгүүр, лангуунууд цөлмөгдөж, өч төчнөөн тэрбумын хохирол учраад байна. 2500 орчим энгийн хүмүүс болон байлдаанд оролцсон хүмүүс амиа үрэгдэв. Одоо Асраханьд юмны үнэ тэнгэрт хадаад байгаа. 1 фунт гахайн мах 3 рубль хүрсэн. Хонь, үхрийн мах байхаа больсон. Ажил төрөл гэж байхгүй. Худалдаачид болон баячуудын хөрөнгийг хураачихаад байгаа. Астраханийн байдал тун ч ээдрээтэй. Юмны үнэ их өндөр...1200 рублиэ би аваагүй л байна. Түүнийг нааш нь явуулах талаар консулоор санаа тавиулна уу. Эс тэгвэл хоол хүнсээ ч залгуулах чадалгүй болох нь байна. Надад захиа бичиж байхыг гуйя.
Таны үнэнч, итгэлт нөхөр Дамбийжанцан.
Эхнэр, хүүхдүүддээ мэнд хүргээрэй"
----------------------------------
...."Let's speak Russian," he said and took a bit of meat.
The conversation began. The stranger began to find fault with the Government of
the Living Buddha in Urga.
"There they liberate IVIongolia, capture Urga, defeat the Chinese army and here in the west they give us no news of it. We are without action here while the Chinese kill our people and steal from them. I think that Bogdo Khan might send us envoys. How is it the Chinese can send their envoys from Urga and Kiakhta to
Kobdo, asking for assistance, and the IVIongol Government cannot do it? Why?"
"Will the Chinese send help to Urga?" I asked.
Our guest laughed hoarsely and said: "I caught all the envoys, took away their
letters and then sent them back . . . into the ground."
He laughed again and glanced around peculiarly with his blazing eyes. Only then
did I notice that his cheekbones and eyes had lines strange to the IVIongols of
Central Asia. He looked more like a Tartar or a Kirghiz. We were silent and
smoked our pipes...
"... Through secret news we received from certain Chinese quarters we learned that the Chinese were preparing a pogrom for all the Russians and Mongols in Uliassutai. We fully realized that it was only neccessary to fire one single house at the right part of the town and entire settlement of wooden buildings would go up in the flames. The whole population prepared to defend themselves, increased the sentinels in the compounds, appointed leaders for certain sections of the town, organised a special fire brigade and prepared horses, carts and food for a hasty flight....A young Chinese, the son of a cook of one of the colonists revealed the news. We immediately decided to take an investigation. A Russian officer and my friend joined me with this young Chinese as a guide for a trip to the outskirts of the town. We feigned simply a stroll but were stopped by the Chinese sentinel on the side of the city toward nagan hushun with an impertinent command that no one was allowed to leave the town. As we spoke with him, I noticed that between the town and nagan hushun Chinese guards were stationed all along the way and that streams of Chinese were moving in that direction. We saw at once it was impossible to reach the meeting from this approach, so we chose route. We left the city from the eastern side and passed along by the camp of the Mongolians. who had been reduced to beggary by the Chinese impositions. There also they were evidently anxiously awaiting the turn of events, for, in spite of the lateness of the hour, none had gone to sleep. We slipped out on the ice and worked around by the river to the nagan hushun. As we passed free of the city, we began to sneak cautiously along, taking advantage of every bit of cover. We were armed with revolvers and hand grenades and knew that a small detachment had been prepared in the town to come to our aid, if we should be in danger. First young Chinese stole forward with my friend following him like a shadow, constantly reminding him that he would strangle him like a mouse if he made one move to betray us...
Another invisible guest/Дамбийжаа. А.Б/ was present with us at the Chinese gathering. He lay on the ground with his head in a hole dug by the dogs under the fence. He was perfectly still and evidently had not heard our advance. Nearby in a ditch lay a white horse with his nose muzzled and a little further away another saddled horse tied to a fence.
In the courtyard there was a great hubbub. About 2000 men were shouting, arguing and flourishing their arms about in wild gesticulations. Nearly all were armed with rifles, revolvers, swords and axes. In among the crowd circulated gamins, constantly talking, handing out papers, explaining and assuring. Finally a big, broad-shouldered Chinese mounted the well-combing, waved his rifle over his head and opened a tyrade on strong tones.
"He is assuring the people," said our interpreter, "that they must do here what the Chinese have done in Kobdo and must secure from the Commissioner the assurance of an order to his guard not to prevent the carrying out of their plans. Also that the Chinese Commissioner must demand from the Russians all their weapons...."Then we shall take vengeance on the Russians for their Blagoveshensk crime when they drowned three thousand Chinese in 1900. You remain here I go to the Commissioner and talk to him".
He jumped down from the well and quickly made his way to the gate toward the town. At once I saw the man who was lying with his head under the fence draw back out of his hole, take his white horse from the ditch and then run over to untie the other horse and lead them both back to our side, which was away from the city. He left the second horse there and hid himself around the corner of the
hushun. The spokesman went out of the gate and, seeing his horse over on the other side of the enclosure, slung his rifle across his back and started for his mount. He had gone about half way when the stranger behind the corner of the fence suddenly galloped out and in a flash literally swung the man clear from the ground up across the pommel of his saddle, where we saw him tie the mouth of the semi-strangled Chinese with a cloth and dash off with him toward the west away from the town.
"Who do you suppose he is?" I asked of my friend, who answered up at once: "It must be Tushegoun Lama. . . ."
His whole appearance did strongly remind me of this mysterious Lama avenger and his manner of addressing himself to his enemy was a strict replica of that of Tushegoun. Late in the night we learned that some time after their orator had gone to seek the Commissioner's cooperation in their venture, his head had been
flung over the fence into the midst of the waiting audience and that eight gamins had disappeared on their way from the hushun to the town without leaving trace or trail. This event terrorized the Chinese mob and calmed their heated spirits.
The next day we received very unexpected aid. A young Mongol galloped in from Urga, his overcoat torn, his hair all dishevelled and fallen to his shoulders and a revolver prominent beneath his girdle. Proceeding directly to the market where the Mongols are always gathered, without leaving his saddle he cried out:
"Urga is captured by our Mongols and Chiang Chun Baron Ungern! Bogdo Hutuktu is once more our Khan! Mongols, kill the Chinese and pillage their shops! Our patience is exhausted!"
.../"Beasts, Men and Gods" by Ferdinand Ossendowski. 1922. U.P Dutton&Company. New York, USA/
https://www.fulltextarchive.com/page/Beasts-Men-and-Gods3/
"1920.5.25: Koбдо. Хангелъцык....
Недаром выплывает снова на свет Джа-лама, который, как мне сегодня говорил Павел Илларионович, должен быть в ближайшие дни на Булугуне. Цель Джа-ламы и Далай-ламы, кажется, одна: объединение Великой Монголии из Внешней Монголии, Джунгарии и Тибета. Монголы недовольны китайцами, тибетцы - англичанами. Вот, по словам Павла Илларионовича, возможное будущее в Монголии..."/Ф.Е. Киселев - И.М. Майскому/.
*****1922.10.07-нд Хятадаас Ар Монголыг чөлөөлөх тэмцлийг эхлүүлсэн, Ховд хотыг чөлөөлөх цэргүүдийг цуглуулсан, манлайлсан Богд Хаант Монгол Улсын Догшин ноён хутагт Дамбийжанцан буюу Төмөрийн Давааг устгах Ардын Намынхны шийдвэр гарав …
......./Ардын Засгийн төлөөлөгчид Жа лам буюу Сайд ноён хутагт Дамбийжанцантай байгуулсан найрамдлын гэрээ/. "Найрамдлын батлах бичиг". Монгол Óлсын баруун хязгаарт түр зуур найрамдаõаар батàëсан бичиг байгуулсны учир, Монгол ардын засгийн газраас Улиастайд сууж хэрэг шийтгэгч сайд гүн Ламжав, уул Засгийн газрын заавраар Ёст засгийн хошууг тохинуулах хэрэгт мунхран ташаарч оргосон Ёст бэйл Мишигдоржийн биеийг эгүүлэн оруулж туслан бүтээсэн Дундад улсын Гансү мужийн хамаатай ноён лам Дамбийжанцан үнэхээрийн Монгол ардын засагт тустай санаа маш илэрхийлсэн учирт харилцан найралдаж хязгаарын олон ардад хэрэг төвөггүйгээр энх тайванд улируулахын тул төлөөний түшмэлийг томилон гаргаж хөндлөнд батлах Сайн ноён хан аймгийн Дилов хутагт Жамсранжав лугаа нэгэнт харилцан зөвлөлдөж нэгэн адил санаа нийлэлцэн зөвшөөрсөн учраа мөнхүү хутагтын газраас томилон илгээсэн биеийн төлөөлөгч дэмч Түдэв, Улиастайн сайдын төлөөний туслан шийтгэх түшмэл гүн Гүржав ноён лам Дамбийжанцангийн хамт хэлэлцэн тогтсон нь: --Нэгдүгээр зүйл. Ноён лам Дамбийжанцан Монгол ардын засгийн шашин үндсээ бишрэн туслахын тул ядууран чухалдаж мунхран ташаарч оргосон Ёст засаг бэйл Мишигдоржид завсарын номт тангаргаар ятган ухуулж, Улиастайд очуулж ялыг гуйн буруу хүлээлгэхийг Дамбийжанцан биед батлан хүлээв. --Хоёрдугаар зүйл. Улиастайн сайд лам Дамбийжанцан үнэнхүү сэтгэлээс туслан бүтээсэн гавъяа журмыг хүндэтгэхийн тулд оргосны хойно учир мэдэрч биеэр ялыг хүлээн ирсэн Ёст бэйлийн ялыг хууль ёсоор уучлан хэлтрүүлэх ба намын суртлаар тэтгэн тэнхрүүлэхийг сайд гүн Ламжав биед батлан хүлээв. --Гуравдугаар зүйл. Дундад, Монголын найрамдлын гэрээ бичиг хэзээ хэрхэн тогтоохын янар аялахаар одох ба мөргөхөөр одох жич хязгаарын монголчуудад ийнхүү зүйтэйгээр туслах явдлыг ноён лам Дамбийжанцан батлан хүлээв. --Дөрөвдүгээр зүйл. Мөн үүний янар ноён лам Дамбийжанцангаас өөрийнхөө номын барилдлагдаанд энгийн зэрэг хааяа нэвтрүүлэх зарах хүн ба бичиг захидлыг нэгэн адил туслан өнгөрүүлэх явдлыг Улиастайн сайд гүн Ламжав батлан хүлээв. --Тавдугаар зүйл. Энэхүү тогтоосон бичгийг цөм үсэг зурж, тэмдэг дарж батлаад хүчин төгөлдөр болмой. ªргөгдсөний арван хоёрдугаар он зургаан сарын хорин долоон. аргын улирлын найман сарын хорин нэгэн. 1. Улиастайн сайдын төлөөнөө туслан шийтгэх түшмэл гүн Гүржав батлав. 2. Гансү мужийн ноён лам Дамбийжанцан áàòëàâ. 3. Дилов хутагтын төлөөнөө äýìч Түдэв батлав".
*****Элбэгдорж Ринчино: “12 дугаар оны намар... Ардын нам ба Жалханз ламтан тэргүүлэн Ардын засгийн газраас Дамбийжанцан хувилгааныг бүрмөсөн устгахыг шийдсэний дараа нэр өдөр Төв Хорооноо хуралдаж байтал шороо тоос болсон нэг монгол хүн бичиг авчран Сүхбаатарт өгөхөд бусад гишүүд огт хайхрахгүй байтал гэнэт Сүхбаатар хөл дээрээ босож хэдэнтэй дэвхэрч алгаа ташин орос үгээр “бүтжээ, бүтжээ” гэж байсан".
"...In the sober light of day the fortress lay dead and deserted; not a trace of life was to be seen. From the highest turret room of the citadel we looked out over the the land which once was swayed by Asia's dreaded lama bandit. To the south and west the view was cut off by blue chain of the Ma-tsung mountains, but to the north the glance could pass freely over the low rocky hills of the desert to Northern Mongolia's infinity of steppes. At the foot of the fortress flows the stream which made it possible for Dambin Jansang and his horde to live in the midst of stony desert. The Mongols call the place Baying Bulak, "rich spring", but the Chinese Kung-p'o Ch'uan, the spring by the duke's precipice". Down in the valley there were traces of irrigation canals, and everywhere there were remains of fireplaces bearing witness to the life which not long since had prevailed in the stronghold...". page 153, "Men and God in Mongolia\Zayagan\" by Henning Haslund. National Travel Club. New York. 1935.
"After the murder of his roommate at Drepung Monastery in Lhasa he had become an outlaw and as such would have had few qualms about engaging in other criminal activities to support himself. Much later, he would achieve great notoriety as a bandit, caravan plunderer, extortionist, torturer, and murderer, but even in the early 1890s he may have been plying his trade as a conman. The Diluv Khutagt provides the details of one of his most elaborate swindles in Tibet. From the Diluv’s account it is difficult if not impossible to say when this episode occurred, but since Dambijantsan had apparently gone to Tibet in late 1890 and then returned to Mongolia flush with funds in late 1891 it might have happened then. In any case, I will relate the story here.Dambijantsan apparently started out for Tibet—perhaps from Uliastai, after his near-arrest there—on foot, carrying a pack on his pack, which would seem to indicate that at this time he was not too well-heeled. He did, however, brag that he had a lot of gold coins with him. He apparently walked first to Kumbum Monastery (revered as the birthplace of Tsongkhapa, founder of the Gelug Sect) near Xining, in current-day Qinghai Province, China, and then continued on to the Khökh Nuur (Qinghai Lake) region inhabited by Khoshuut Mongols. (Remember that he had passed through here earlier after leaving the Ili Basin.) Here he somehow managed to organize a caravan with a few camels and camel men and then proceeded on to Lhasa, ostensibly on a pilgrimage. On the camels were several pack loads so heavy that one man, not even the legendarily strong Dambijantsan, could not lift them. At night he always made sure these loads were placed in his own tent and he always slept right beside them..."/¿ðãýëæëýë áèé/
http://dambijantsan.doncroner.com/dambijantsan.7.html
-----------------------------
"Балдандорж, Нанзад, Дугаржав нарын нөхөд Сүхбаатарын даалгавараар Баруун хязгаарыг түйвээж байсан Дамбийжанцанг хэрхэн устгасан тухай Балдандорж, Нанзад нарын дурсамж
Балдандорж (Данлав хэмээх нууц нэртэй), Нанзад нар өгүүлрүүн:
… Олноо өргөгдсөний 12-р (1922 он) оны 8 сар бөгөөд аргын 10-р сард Сүхбаатарын гэрт нэгэн үдэш уулзаж, улс төрд тэрслэгчид сөнөж байгааг ярихын ялдамд ихээхэн бодлогоширсон байдалтай Сүхбаатар:
-Дотоодын хар, шар эзэрхийчүүдийг сөнөөсөн боловч нэг үлдээд байна. Баруун хязгаарт харгис хулгай Дамбийжанцан гэгч байгааг нэгэн хэргээс мэдлээ. Үүнийг өөрийн биеэр явж сөнөөх цаг болсон гэж санагдах юм гэхэд нь Данлав (Балдандорж):
-Та бол улсын ба бүх цэргийн эрхийг барьсан алдартай, ихээхэн өндөр албан тушаалтай хүн. Тэр муу хулгайч руу явж нэрээ хугалах хэрэггүй, харин алдар багатай, үүрэг хөнгөнтэй хүн явуулбал цуу нь бага, нууцыг чандлах болов уу?
гэхэд, дараа нэгэн сайн арга бодъё гэж яриагаа дуусгаж, цай ууж, тамхи татаж элдвийг хүүрнэж, шөнө орой болсон хойно бид буцав. Мөн сарын 23 буюу аргын 13-ны үест Балдандоржийг сэргийлэх цэргийн дарга Нанзадын хамт дуудаж Сүхбаатар:
-Баруун хязгаарын харгис хулгай Дамбийжанцанг сөнөөх хэрэгт та хоёрыг зүүн хязгаарын сайд агсан Дугаржавын хамт засгийн газраас нууцаар томилон явуулахаар шийдсэн тул та бүхэн эртнээс бэлд. Нууц задруулж болохгүй. Тушаалыг зохих газраас гаргана. Энэ даалгаварыг миний санаснаар гүйцэтгэнэ гэдэгт та бүхэнд итгэж байна. Бүү умартагтун, бүү бэрхшээгтүн, бүү осолдон цалгардагтун нөхөд өө гэж их эелдэг найртай хэлснээ улам чандлан:
-Та гурав санал бодлоо нэгтгэн явж, эл хэргийг зааврын дагуу гүйцэтгэж эс чадваас миний царайг бүү харагтун. Би та нартай учрахад энэхүү сэлмийн ирээр учирна хэмээн нэгэнт чангалж, нэгэнт ухуулан, түмэн ардын ашиг тус, зовлон жаргалыг тоочин ятгах нь үнэхээр уяралтай, нигүүсэлтэй бөгөөд харгис этгээдийг сөнөөх, хатуу зориг нэгэнт шуударч, даруй “за, за” хэмээн гарч одохыг завдмагц Сүхбаатар Балдандоржийг хоцроон, винтов бууны сум нэг, гуулин бүстэй орос үсгийн нэр дуртгал бүхий нарийхан хар сайран хуйтай сэлэм нэг, эрээн булигаараар үйлдсэн сумны дийз нэгийн хамт өгч, гар барин хэлсэн нь:
-Нөхөр чи ард түмний төлөө амь бие хайрлахгүйгээр зүтгэж тангарагт намын гишүүн тул миний санасан зоригийн ёсоор явж энэхүү ганц сум ба сэлмээр хэргийг бүтээж ирсүгэй хэмээж, их ерөөлийг тавьж өгөхөд нь үэнээр түмэн түмэн онд мартагдашгүй ихэд зоригийг агуулан гарч одов. Бид Улиастайд ирж, Улиастайн сайд Ламжав нартай нууц хуралдаж, цэргүүдээ нутгийн захад уг замын ойр буулгах, Дугаржав, Нанзад нар дөрвөн цэргийн хамт тэргүүлж очих, хойноос нь Балдандорж 25 цэрэг пулемётын хамт явж, Дамбийжанцанг зална. Өөрсдийгөө өртөөг жишүүлэхээр яваа гэж цуу тараах ба мөн баруун урд баахан дээрэмчин яваа, түүний хоёр талаар цэрэг оруулж, даран сөнөөнө гэж захидлаар мэдэгдэхээр тогтов. Тогтсон ёсоор ийм утгатай захидлыг Ховдын сайдад илгээв. Дугаржав өөрийгөө ЗГ-ын түшмэл, Нанзад Дилав хутагтын хаалгач гэж халхавчлах ёстой байв. Бид Тамгын газар очоод “Богд Дамбийжанцанг залахаар явж байна. Танай тамгын газраас тэмээ 12, хоёр хөтөчийн хамт улаанд хэрэглэнэ” гэхэд цөм ихэд баярлаж, “Багшийг зална” гээд, Тамгын засаг эрхлэгч нар зарлага мордуулж, тэмээ хөсөг, хоол бэлэн болгов. Маргааш нь хөдөлж эзгүй говь дундуур явсаар 9 дэх хоногтоо Алтайн уулын ард буугаад, ууланд гарч баруун зүг дурандахад Маажинсан уулын зүүн хойд талд Дамбийжанцангийн суудаг хашаа байшин харагдав. Үдэш хөдлөн Хар хошуу гэдгийн зүүн дор шөнө дундын хирд бууж, майхны амыг зүүн тийш харуулан барьж, хоол цай хийж идсэний дараа Нанзад лам дээл хувцас солин, хаалгач маягаар хувцаслаад, зэвсгээ биедээ нуув. Дугаржав хонины далаар мэргэлээд, “Нанзад чи залбал их л сайн байна” гэв. Үүр цайв. Майхнаа ачаалан хөсгөө хөдөлгөж, Дугаржав, Нанзад хоёр 4 цэргийн хамт түрүүлж явтал Дамбийжанцангийн зүгээс хоёр хүн тосон ирж, “Та нар ямар хэргээр, хаа хүрч яваа улс вэ?” гэхэд “Бид богд ламд бараалхах гэж явна” гэв. Биднийг Дамбийжанцангийн горломын гадна очиход гурван хүн тосон ирж, учрыг асуухад мөн л “Ламтанд бараалхах гэж яваа” гэж хэлээд явах гэтэл “Та нар багшийн горломын дотор уналгатай бүү ор, явган яв” гэж хэлэв. Бид Богд хааны ордны дэргэд морьтой очиж ордог хүмүүс, харин танай энд яагаад болдоггүй юм” гэж тэмээгээ ташуурдан, Дамбийжаагийн хаалганы дэргэд хүрч буугаад, хүлээж байхдаа дөрвөн цэрэгтээ сэм “Биднийг орсон хойно буу дуугарвал нэг нь хаалганы дэргэд үлд. Гурав нь бидний хойноос шууд ор. Айж, эмээж бусдад мэдэгдүүзэй” гэж захиж байтал дотроос нэг хүн гарч ирээд, “Орно уу” гэв. Бид орж цай идээ өгсөнийг амсч байтал хүрэн жинстэй, ёслолын хувцастай хүн ирж Дугаржавтай мэндлээд, Нанзадыг ер тоосонгүй. Дараа нь нэг хүн ирж “Багшид бараалхах боллоо” гэхэд бид гарч байшинд ороход Дамбийжанцан олбогт түшлэгт морилон сууж байв. Бас олон түшмэл хамт морилон сууж байхын дээр энд тэнд гар буу харагдана. Бие биедээ одоо алж болохгүйг нүдээрээ дохио өгч, урт хадаг гарган Дугаржав түрүүлж мөргөв. Дараа нь сууж Дугаржав, Дамбийжанцан хоёр ярилцлаа. Нанзад тулганд гал түлж, Дамбийжаагийн аль талаас хэд буудахыг ажиглан бодож суув. Дамбийжав, Нанзадыг ер тоосон шинжгүй. Бидэнд зориулж хоёр гэр бариад, “Гэрт сууна уу” гэсэнд бид очлоо. Гэрийн дотор хурган хөнжил, хоргой жинтүү зэргийг бэлтгэн, тун хээнцэр байдалтай. Ямар аргаар Дамбийжанцанг алахыг нууцаар хэлэлцэв. Тэр шөнө нэг хүнийг байдлыг тагнуулахаар гадуур явуулсанд шөнө дунд ирээд “Энэ хавийн энгийн ардууд Дамбийжаагаас салах болсон биш үү. Урьд урьдын харгис хүмүүсээс эрс ширүүн догшин байдалтай” гэж ярьцгааж байна. Дамбийжаа, бидэнд есөн цагаан алт өгч маргааш буцаана гэж ярьцгааж байна” гэв. Үүнийг сонсоод хоёр атан тэмээг хадагтай маргааш өглөө ламд есөн цагаан хүргэхээр ярилцаж тогтов. Өглөө нь хүргүүлсэнд Дамбийжаа “баярлав” гэж хүлээж аваад, тамгалж уяжээ. Дараа нь Дамбийжаа манайханд заларч ирэв. Түрүүчийн морины хүзүүнд булга уясан, дээгүүр нь дээлийн торгоор бүтээсэн есөн цагаан мал авчирсан байв. Тэр булга, торгыг Нанзад гарч аваад, малыг цааш хадгалуулахаар явуулж, булга, торгыг Дугаржавт өгөв. Бас хонины мах, сиян данхтай архи, Дугаржавт 50 лангийн ембүү, Нанзадад 10 лангийн дуутуур мөнгө, бусдад х эд хэдэн янчаан, тус бүрт хадаг, аягатай архи барьж өгөв. Тэгээд Дамбийжанцан “Дуулах хүн байвал зүүн зүгийн дуу дуулна уу?” гэв. Халх голын хошуунаас явсан цэрэг Дашзэгвэ “Эр бор харцага”-ыг дуулав. Да лам, “Танай зүүн зүгийн дуу ийм сайхан” гэж сэтгэл нь ихэд хөдлөн архи их уув. “Дугар, Нанзад та хоёр манай гэрт очихдоо хүнээр бүү хэлүүл. Шууд ор” гэж тарж явахын өмнө Дамбийжанцан хэлэв. Маргааш өдөр нь Дугаржав Нанзад хоёр нэг нэг аяга архи уугаад, хүнгүй бол Дамбийжанцанг буудна гэж хэлэлцэн тэднийд очиход гэрийн үүдэнд буутай цэрэг байв. Биднийг хаана орохыг лавалахад ламд бараалхах гэж явааг хэлэхэд цааш хэлүүлж зөвшөөрөл авав. Ороход Да лам нэлээд согтуу хэвтэнэ. Тал бүрт нь янз янзын буу байв. Бас хоёр эхнэр нь тус бүр гар буутай, өөр хоёр хүн байгаа тул энэ удаа буудахаа болив. Дамбийжаа Дугаржавыг “Дээш суу” гэж суулгаад, янз бүрийн буу үзүүлж, дайн байлдааны тухай их ярьж байв. Нанзад тулганд гал түлж үг чагнан сууна. Дамбийжаа: “Надад газрын зураг байхгүй, бас маузер бууны гэр байхгүй” гэхэд “Газрын зураг бидэнд бий. Ламд барья. Маузер бууны гэр хийж чадна, булигаар авч лам манайд морилон очно уу” гэхэд “Тэгье” гэв.
Нанзад “Ламыг морилон очихоос өмнө гэрээ засч байя” гээд түрүүлж гарав. Дамбийжаа ирэх учрыг цэргүүддээ хэлж, гэрээ цэвэрлээд “Дашзэгвэ чи тун муу байдалтай бай. Чамд чаваг хүртээлгэе гэж хадаг барья. Дамбийжанцанг баруун гараараа хадгийг тосч авахад нь гарыг нь барьж аваарай. Тэгэхэд нь буудна” гэж Нанзад хэлэв. Дамбийжаа нэг хүн дагуулан Дугаржавын хамт ирж явааг хараад, Нанзад тосч очин үүдээ сөхөн гэр дээр тавьж, түүнийг ёслон оруулж, хойд талд Дамбийжанцан, зүүн хойд талд Дугаржав сууж, түүнийг дагаж ирсэн цэрэг манай 4 цэргийн сууж байгаа гэрт оров. Нанзад тулганд гал түлж, сумтай буугаа хажуудаа зэхэн, нууцаар буудахдаа зэхэхийн сацуу Дамбийжанцан газрын зураг үзэж байгаад “За одоо би явъя” гэхэд нь Нанзад, “Манай нэг хүний бие муу байгаа, ламаас чаваг хүртэе” гэвэл Дамбийжаа “Тэгье” гэж дуртай дургүй гэдрэг суув.
Дашзэвгийг “Ламтнаас чаваг хүрт” гэж дуудахад, тэрээр хүнээр түшүүлж арайхийн ирж, Дамбийжаагийн өмнө сөхрөн сууж чаваг хүртсэний дараа хадаг барихад Дамбийжаа баруун гараараа хадгийг авахад нь Дашзэгвэ түүний гарыг шүүрэн барьж авлаа. Нанзад тулганы дэргэдээс үсрэн очиж Дамбийжааг гэдрэг дарж унаган баруун талын гүрээ рүү нь тавантаа буудав. Дугаржав 4 цэрэгт “Сум, зэвсгийн агуулахыг шууд эзэл” гэхэд тэд гүйн гарч эзлэв. Нанзад Дамбийжаагийн толгойг огтолж, гэрийн зүүн талд хаяад, бууг авч гарахад түүний дагуулууд айн, уул өөд зугтаж яваа харагдав.
Дугаржав тэднийг дуудан авчирч, ятгаад “Гэртээ харьцгаа” гэхэд тарж явав. Дараа нь Дамбийжаагийн олон ноёд, түшмэдийг “Цугларан ирцгээнэ үү” гэхэд тэдний дунд нэгэн хятад байрын улаан жинстэй хүн байсныг “Чи ямар тушаалын хүн бэ” гэж сонирхсонд “Би Ганьсу мужийн хүн. Энэ лам надад захирагчийн тушаал хүлээлгэн зарж байгаа юм” гэж хятадаар хэлэв. Бусад түшмэдээс дор бүрийн албыг асууж, малын болон сангийн нярав нарыг түлхүүртэй нь дагуулж, хоёр хүнийг хятадын нутагт буй малыг авчруулахаар явуулж, Дамбийжаагийн эд хогшлыг дансаар бүртгэн авч, Улиастай дайрч, Улаанбаатар хотноо ирсэн бөгөөд “Дамбийжаагийн толгойг аваачиж олон ардад үзүүлье” гэхэд Дугаржав, Балдандорж нар хэрэггүй гэж орхижээ. Тэднийг Улиастайд очиход “Та нар Дамбийжааг буудан алж чадаагүй гэж ардууд хэлэлцэхэд Дугаржав, Нанзадыг эргүүлэн хэдэн цэргийн хамт буцаав. Тэд Толь бэйсийн тамгыг дайрч хөсөг бэлтгэн авч, Дамбийжаагийн толгойг авч өвлийн хүйтнээр Улаанбаатар хотноо иржээ.
Дотоодыг хамгаалах газрын анхны дарга Дашийн Балдандорж журмын зоригт нөхдөө удирдан, жанжин Сүхбаатарын тушаалыг ийнхүү цэрэг эрийн ёсоор нэр төртэй биелүүлжээ. Түүний охин Март гуай тавь шахам жилийн дараа буюу 1971 онд Дашийн Балдандоржийг ардын хувьсгалын анхны партизан мөн болохыг баталсан Партизаны комиссын дарга Тогтох гуайн гарын үсэгтэй “Партизаны үнэмлэх”-ийг охиных нь хувьд гардан авч эдүгээ хүртэл нандигнан хадгалж байна".
****Кобдо пал. Это была большая победа национально-освободительного движения монголов. Победители не знали жалости. Страшная волна ненависти смела все китайские торговые фирмы. Немногие успели бежать. Тридцать пять захваченных торговцев Джа-лама принес в жертву богам.
В литературе о Джа-ламе описан этот обряд, первым рассказал о нем путешественник Констен. Перескажу это описание, не без отвращения и не без некоторого сомнения, что все было именно так...
Сначала собравшиеся молились в храме. Под звуки труб вышел в парадном желтом одеянии Джа-лама, и по его знаку к нему подогнали молящих о пощаде китайцев... Потом в долине, поодаль от храма, их раздели донага, связали, запрокинув им головы, и Джа-лама, все в той же желтой мантии, начал священнодействие. Круглым жертвенным ножом вспарывал грудь и выдирал пульсирующее сердце.
Кровью казненного писали на знамени священное заклинание, остывшие сердца врагов бросали в гавал — вызолоченую чашу из верхней части человеческого черепа. Наверное, так все и было, ведь Джа-лама был докшин хутухта — свирепый святой, почитаемый в ламаизме.
Когда он скакал на коне, рядом с мешком со съестными припасами у него висел тулум — целиком содранная с пленного киргиза кожа. Этот киргиз был из шайки барантачей — так называли киргизов, угонявших от монголов табуны лошадей, отары овец и т. д. Легенда рассказывает, что однажды Джа-лама настиг грабителей, велел у двоих отрезать уши и отпустил, наказав передать всем киргизам, что пока не наполнит этот тулум их ушами, не успокоится.
С этими лихими киргизами случались настоящие бои. Из кочевья в кочевье передавали араты рассказ о знамени¬ том «верблюжьем походе» Джа-ламы. Киргизы понадеялись, что в зимнюю пору, когда их не догнать на лошадях, грабеж пройдет безнаказанным. Но Джа-лама воспользовался верблюдами и расправился не только с ворами, но со всеми без разбора киргизами и их семьями, изымая имущество и скот. После «верблюжьего похода» он пригнал к себе в ставку тысячу лошадей, триста верблюдов и несколько тысяч баранов...
Слава Джа-ламы росла. В путевых заметках «От Хангельцыка до Кош-Агача», напечатанных в газете «Сибирская жизнь», Бурдуков рассказал о том, как баитский князь в сопровождении вооруженных солдат вез Джа-ламе в Кобдо реликвии — старинное ружье и треногу для огня, которые якобы принадлежали самому Амурсане: «У байтов сохранилось предание, что в 1750-х гг., когда был схвачен Шидыр-ван и Амыр-сана вынужден был спасаться бегством, то, будто бы, предок Тюдун-гуна дал ему четырехлетнего
голубого коня, на котором он и спасся, убежав в Россию. В награду за это Амыр-сана подарил ему на память свое старое ружье и треногу и пообещал, что он все-таки придет обратно и спасет Монголию из-под китайского ига...»
И вот он вернулся — хубилган (воплощение) Амурсаны — и байты возвращали его старые вещи.
Джа-лама принялся энергично строить новый город. Ожила тихая долина, окруженная горами, в 60 верстах от Кобдо. Приехавший в Мунджик на праздник по случаю образования хошуна Джа-ламы Бурдуков увидел, что
«десятки китайских плотников строили недалеко от скалы большое здание, обжигали кирпич, перед зданием виднелась только что посаженная аллея»... Герой праздника, хозяин нового хошуна, восседал в роскошном одеянии, в большом майхане — шатре на возвышении и несколько часов принимал дары двигающихся на поклон гостей, согласно их рангу. Праздник длился несколько дней. И зайдя в юрту к Бурдукову, расширявшему торговлю и готовому заказать в России для него все лучшего качества и по сходной цене, Джа-лама говорил русскому другу, что собирается «выписать сюда
русских плотников для постройки хороших зданий под школы, учреждения и т. д., доставить сельскохозяйственные орудия, пригласить инструкторов для организации культурного земледелия... [5].
товарищество, и тот не только поддержал дело, но сказал, что будет его членом, и внес пай. Планы у Джа-ламы были огромные. Он мечтал, что расширит Кобдоский край, и столицей Западно-Монгольского ханства будет не старый, засиженный китайцами Кобдо, а его ставка, будущий новый город. Он торопился сделать все по-своему; искусственное озеро велел вырыть посреди ставки, молодых лам, как адъютантов, одел в русскую форму из черного сукна со светлыми пуговицами; борясь с пьянством, навесил именитому хубилгану, непотребно напивавшемуся, для позора спереди и сзади по пустой посудине и велел мести улицы (что само по себе было новшеством) и т. д. «Из разных районов были вызваны в ставку,— вспоминает Бурдуков,— искусные мастера по серебру, которым лама поручил делать трубы для богослужения и чаши для жертвенников. Некоторые трубы весили больше пуда, каждая из чистого .серебра. Изготовлялись также всевозможные ведра, миски, ковши, причем некоторые блюда весили около пол пуда. Были откованы и несколько больших ножей, огнив с цепочками, по 20—25 фунтов каждое. В торжественных случаях Дамби-Джанцан нацеп¬
лял эту амуницию на здоровенных лам, которые как верблюды, важно выступали с этим грузом. Все поделки были грубы, без каких бы то ни было признаков художественности, вся их красота заключалась в ценности металла» [6].
Был у Джа-ламы и собственный художник, Цаган Жамба, подарок одного из князей. Его акварели, свидетельствующие о стремлении уйти от плена религиозного искусства, от его жестких канонов, находятся ныне в постоянной экспозиции Музея национального искусства в Улан-Баторе. Судьба крепостного художника, попавшего к такому ценителю искусства, как Джа-лама, оказалась трагичной. Узнав, что Цаган Жамба выполнил работу на сторону, он приказал ослепить его...
Тамшуром, с которым почти не расставался, Джа-лама забил насмерть человека, посмевшего назваться его братом.
Он устроил массовую порку лам, поднявших бунт. Все они были из местных племен. Закоченевшие — была зима — отчаявшиеся, двигались они вдоль рядов юрт и выкрикивали: — Гэлюны и ламы, выходите! Вызовем на суд человека, приехавшего сюда на двух верблюдах и разорившего все население!
Отряд же Хатан-батора Максаржава, будущего героя Народной революции 1921 года, состоял из цириков-халков. По приказу Джа-ламы принялись они разгонять бунтовщиков в желтых дэли, палками забивая до смерти настигнутых. 20 из 70 забили. Об остальных рассказал в своем отчете об аресте Джа-ламы капитан 41-го Сибирского стрелкового полка Булатов: «Это были живые трупы: исхудавшие, измученные лица носили на себе следы страшных мук. Вся задняя часть от ягодицы до подколенок представляла из себя сплошную язву длиною в 2 четверти и шириною 2—3 вершка... У некоторых больных на том же месте сплошь вырвано кусками живое мясо и настолько глубоко, что видна была кость, таких больных я насчитал более 30 человек. У многих больных, изувеченных Джа-ламой, началось заражение
крови...» [7].
Расправа со священнослужителями положила конец терпению жителей края. В «Жалобе монголов семи родов, проживающих в Кобдосском районе» на имя консула в Кобдо сообщалось, что Джа-лама может по первому наговору казнить или ...задрать плетями..., в течение года так он убил «свыше ста почетных монголов, разорив до основания близких сородичей убитых, были такие случаи, если кто-нибудь из монголов замедлит подать приближенному Джа- ламы лошадь подведенную, то он тут же убивается им...» и т. д. Жалоба кончалась почтительной просьбой освободить их от «тирана Джа-ламы» [8]. В послании на имя консула в Улясутае, как он доносил в Петербург, князья умоляют помочь отделаться «навсегда» от произвола Джа-ламы, выдающего себя за генерала русской армии. (В другом донесении из Кобдо читаем: «Джа-лама распространил легенду о пожаловании ему белым царем почетного звания своего генерала, в мундире которого он любил совершать свои поездки по округу и показываться народу».) Князья жаловались, что Джа-лама «держит себя как независимый государь, распоряжается имуществом всех и каждого, как своей собственностью, избивая, истязая и казня и виноватых, и правых, без различия звания и положения. Он настаивает, чтобы все дербетские, баитские, элетские монастыри и другие, расположенные в западной части Улясутайского округа, откочевали и образовали один общий грандиозный монастырь при его резиденции» и т. д. и делают вывод: «Западные князья полагают, что в Урге ничего не известно
о деятельности выдающего себя за потомка и воплощение Амурсаны» [9]. Он вдруг, впервые в истории, потребовал платить пошлину за провоз фуража русских частей, стоявших в Западной Монголии.
Из Петербурга в Кобдо и обратно курсировали шифрованные депеши: «Спешно. Секретно...» И столько высоких лиц было вовлечено в обсуждение: что делать с человеком, вдруг достигшим высот, славы, богатства, как доносил консул В. Ф. Люба, что «стал именовать себя Малым Богдо, явно претендуя на одинаковое с Ургинским хутухтой духовное равенство и замышляя образовать в Западной Монголии независимое от Урги царство», который «по довольно достоверным сведениям» — российский калмык...
В Петербурге министр иностранных дел докладывал министру внутренних дел: «Из донесений нашего Дипломатического агента в Монголии, а также консулов в Улясутае и особенно в Кобдо выяснилось, что наблюдаемая в Кобдосском округе анархия, народные волнения и всеобщее разорение являются, главным образом, результатом деятельности некоего Чжа-ламы, человека пришлого в Монголии, по довольно достоверным данным, русского калмыка или бурята. Он него преимущественно исходили затруднения
в снабжении нашего отряда в Кобдо. Его же жестокость и алчность побудили киргизов-киреевцев бежать в наши пределы и, из опасения его мести, отказываться вернуться в Монголию.
Приняв решение покончить с вредной деятельностью Чжа- ламы, мы решили арестовать его и выслать в Россию как русского подданного, что, по заключению нашего дипломати-отношениях. Я поручил управляющему консульством в Кобдо принять нужные для исполнения этого решения меры
и направить арестованного Чжа-ламу в распоряжение Томской администрации для выяснения его личности и места приписки...» [10].
Меры были приняты, и 7 февраля, как сообщили газеты, наместник Кобдоского края Дамбижанцан и находившийся при нем Максаржав были арестованы. Правда, не указывалось, что для этого пришлось пойти на обман. Джа-ламе сообщили, что из Кобдо к нему приедут казаки оказать содействие в переселении киргизов из Кош-Агача. Он поставил для них майханы (палатки), приготовил угощение. Но капитан Булатов с тремястами казаков окружил ставку, разоружил охрану.
Из отчета капитана известно, что, по его сведениям, в Манджике было около восьми тысяч человек, из 850 вооруженных солдат — 400 халтов, которыми командовал Максаржав. Именно его попросил Булатов проводить к Джа-
ламе, чтобы передать личную просьбу консула Любы. Тот категорически отказал в личном свидании, уверяя, что Джа-лама очень болен и он сам передаст ему письмо...
— Потрудитесь, князь, сесть на лошадь и следовать за мною к Джа-ламе! — приказал Булатов Максаржаву, побледневшему, медлившему, несмотря на то, что казаки задержали бросившихся предупредить Джа- ламу его спутников. — Садитесь, иначе я вас арестую!
За капитаном и Хатан-батором двинулись на конях сорок сибирцев, как сообщается в отчете, «широким наметом» к ставке Джа-ламы... Это был небольшой двор за высоким тальником, разделенный на две половины — в одной, где была юрта Джа-ламы, стоял привязанный прекрасный иноходец, в другой находились две юрты, где у двенадцати солдат, составлявших личную охрану Джа-ламы, были отобраны без сопротивления трехлинейки, берданки, маузеры, винчестеры...
В юрту к правителю вошел капитан с казаками и с переводчиком, застигнутый врасплох Джа-лама отдал стоявшее за ним ружье с полной обоймой, маузеры, сказал, что больше оружия нет, но казак, ставший за его спиной, заметил, как скользнула его левая рука по дэли, где оказался еще заряженный маленький маузер... Заслышав перестрелку, встрепенулся Максаржав, но Джа-лама, говоривший вначале, что сам поедет в Кобдо через месяц, как выздоровеет,
теперь попросил капитана «поместить его в главной кумирне», но тот отправил его с часовыми в отдельную юрту.
«Вид арестованного Чжа-ламы — этого бога, окруженного сильным конвоем, произвел сильное впечатление на всех»,— пишет в отчете капитан Булатов. К нему бросился Максаржав, сообщив, что «3000 лам, находящихся в Мун-джике, ободренные арестом Чжа-ламы, толпами бродят по Мунджику с палками, угрожая перебить князей, Максуржаба и всех сторонников Чжа-ламы...»
Собрав восемь самых почтенных лам, капитан убедил их «прекратить беспорядки». Было конфисковано 696 винтовок, трехлинеек и берданок, ящики с патронами, старинные шашки и т. д. Комиссия составила акт о конфискованном у Джа-ламы имуществе, состоявшем «из богатых и дорогих
шелковых одежд, мехов, массивных серебряных вещей и драгоценных камней на сумму, по определению Максаржава, около 250 тысяч рублей».
Пока казаки находились в Мунджике, капитану жаловались подданные Джа-ламы. Семья сарта рассказала, как принуждал он шестнадцатилетнюю дочь их, только что вышедшую замуж, к сожительству: подвесив за вывернутые
руки ее мужа к перекладине, на глазах у нее подтягивали веревку, пока тот не лишался сознания, а Джа-лама говорил при этом молоденькой жене:
— Не будешь являться ко мне по первому требованию, буду проделывать с твоим мужем все это каждый раз, а то и всю семью вырежу...
Со слезами бросилась к казакам киргизка с тремя ^ад^ё^ , ЧтД^т| ? ^^адсйвтдейс?»г^иввя(шичн» Дзмідама
осенью убил ее мужа и теперь они голодают... «Все Зверства
Джа-ламы, о которых мне пришлось узнать во время пребывания в Мунджике, нет возможности описать»,— заключает капитан Булатов в уже цитированном отчете.
Максаржава, как не значившегося в бумагах, в конце концов отпустили, а Джа-ламу препроводили в Томскую тюрьму. Все его имущество было конфисковано в пользу государства.
«Я отделался от этой истории довольно легко, потерял самое большее на запасе лишней администрации так тысячи полторы-две рублей, но не больше»,— писал Котвичу о своем несостоявшемся компаньоне Бурдуков. — Я не отрицаю, что он зверь и вреден для края был за последнее время, но первое время он Кобдосскому краю принес несомненную пользу...
В том, что он виноват во вредной деятельности против России, я сильно сомневаюсь... Россия, убрав его из Хобдо, краю сделала большое благо...» [11].
Через полтораста лет после того, как в Томске умер Амурсана, туда привезли под конвоем его «воплощение» Джа-ламу, вся жизнь которого являлась доказательством того, что он не пропадет и на сей раз. О том, как прожил он
три года, он сообщил Бурдукову 18 марта 1917 года, едва устроившись на жительство в уездном городке Астраханской губернии Цареве (ныне Ахтубинск), известном, пожалуй, лишь тем, что на его месте некогда была Золотая Орда. Все это, конечно, случайности, которыми полна наша история. Джа-лама этого не знал, он хотел лишь спокойной жизни в степи, горьковатый запах которой сулил здоровье.
Есть свидетельство того, как он выглядел тогда, человека, знавшего его, видевшего в Монголии, правда, никогда не симпатизировавшего ему. Ученый с мировым именем Б. Я. Владимирцов появился в Астрахани в конце июля
1917 года, куда был приглашен читать лекции учителям и учащейся молодежи. И вот что он написал Бурдукову в далекий, но навсегда полюбившийся ему Хангельцык: «В Астрахани встретился и много беседовал, как Вы думаете с кем,— с Джа-ламой. Вот уж поистине изменился человек. В первую минуту, когда он вошел ко мне, я его и не узнал даже. От прежнего Джа-ламы ничего не осталось. Представьте себе: ко мне вошел какой-то худой, даже тощий человек, одетый по-модному в смокинг и лакированные сапоги, низко кланяющийся, подобострастно сгибающийся, юлящий и вертящийся. С большим трудом узнал я в нем некогда грозного и величественного Дамби-Джанцана, гнусавит только по-прежнему. Да, судьба!..» [12].
Так выглядел Джа-лама после тюрьмы и ссылки, хотя на тяжелые условия особенно не жаловался, сообщая Бурдукову свой новый адрес: «...В Томске жил один и все время находился в тюрьме, но благодаря богу, начальник тюрьмы человек очень хороший, мне жилось недурно, а даже хорошо, отсюда меня перевели в г. Якутск, где я прожил также год, жить мне было тоже недурно, но оч. холода — даже до 65 градусов бывают морозы, ввиду чего я был вынужден просить кого следует о переводе меня в более теплое место
и почему меня и перевели в г. Астрахань».
Конечно, год томской тюрьмы и год якутской ссылки можно представить совсем по-другому, и дело не в очень хорошем начальнике тюрьмы, а в предписании, сопровождавших его. Вот, например, какую депешу отослал 28 февраля
1917 года советник Дальневосточного отдела, старый знакомый Джа-ламы Козаков губернатору Астрахани: «Высланный из Якутской области в Астраханскую губернию монгол Чжа-лама обратился к Монгольскому Правительству с просьбой о денежном пособии в виду бедственного положения.
Не откажите телеграфировать для доклада министру иностранных дел, где Чжа-лама и действительно ли он бедствует и почему. При удалении Чжа-ламы из Монголии предполагалось лишь устранить его вредное влияние, репрессии против него в виду не имелись». Подчеркивая в тексте слова, я хотела обратить внимание на то, что 1) теперь он не калмык, а монгол, 2) что речь идет не о компенсации за конфискованное, а о пособии и 3) последняя формулировка «репрессии против него в виду не имелись» 58
недужила ему охранной грамотой, позівоМИя житъ'В'ЙІгіѴрШС-
ни довольно вольно. Судьба его после неожиданного поворота занимала всех, кто его знал. Владимирцова, работавшего летом 1915 года на Орхоне в экспедиции, распрашивавшего об Амурсане, принимали за перевоплощение Джа-ламы («тамошние умники стали подозревать, не переродившийся ли я Джа-лама? Много смешных сцен пришлось видеть»,— писал он
Бурдукову). В письме из Петрограда, датированном 2 сентября 1916 года, ему же, на Хангельцык в Монголию ученый сообщает: «...вчера узнал интересную новость, которой спешу поделиться. Джа-лама, согласно его просьбе, переводится в Астраханскую губернию, к калмыкам, на его будто бы родину... Я убежден, что в деле перевода Джа-ламы в Астрахань сыграл роль Агван Доржиев [13]. Он недавно опять был здесь, был у меня и старательно выспрашивал, где находится сейчас Джа-лама, каково отношение к нему теперь нашего правительства и т. п. Затем Агван укатил в Забайкалье, через Иркутск, и вот вчера узнаю, что Джа-ламу переводят. Любопытно, правда? Теперь я не удивлюсь, если Джа-лама опять появится где-нибудь в Тибете или Монголии» [14].
Через полтора месяца новая весть о Джа-ламе из Петрограда: «Джа-лама, как я Вам писал, в Астрахани, живет тихо, скромно, все просится в степь, но ему не разрешают, предлагая жить или среди русских, или среди киргизов. По-видимому, он сильно нуждается в деньгах. Как мне кажется, он понемногу начинает известную агитацию, но в общем держится очень осторожно и почти ни с кем не видится»[15].
И вот наконец уже цитированное письмо после возвращения в Петроград из Калмыкии от 12 сентября 1917 года о встрече с Джа-ламой. После его описания Владимирцов продолжает: «Ну, живется ему в Астрахани недурно, он на свободе, и никто им не интересуется. Говорил он мне, что хочет принять русское подданство, но жить хотел бы среди русских, а не среди калмыков и бурят. Все его здесь называют «нойн» (господин. — И. Л.), о том, что он лама, никто, кажется, не знает; с другой стороны, Джа-лама пытается агитировать среди калмыков, говорит, что он пострадал за дербетов, что он святой, пустой внутри и т. д. Ему, кажется, плохо верят и, в общем, мало обращают внимания, тем более что он живет совсем отдельно у совершенно обрусевшего калмыка. Мы долго с ним беседовали на разные темы, он с восторгом отзывается о Вас, говорит, что Вы оказались единственным его другом, единственным человеком, который не позабыл его в несчастье. Что он за тип, что за человек, мне опять разобрать не удалось, во всяком случае теперь он производит жалкое впечатление» [16].
Понятен интерес ученого, изучавшего монгольские сказания об Амурсане,ж Джа-ламе, объявленному его воплощением. Владимирцов, для которого наука была главным делом жизни, не признавал своего героя Личностью. Это при том, что Владимирцова отличала широта взглядoв, отсутствие тенденциозности, которая появится у следующего поколения
монголоведов. Может быть, последним он утверждал в 1919 году, что дамские монастыри были центрами культуры. Приводя его слова: «В буддийских монастырях Мо'йЧІлйи' й' м Тибетѣ вбзіЙноіи школы,' з&ТЁйЖь' порой
обширные типографии, мастерские разных искусств. В тибетских и монгольских монастырях стали получать образование не одни только духовные...», историк В. Д. Якимов
комментировал их на лекции студентам-востоковедам в 1937 году: «Без пояснений принимать все это за чистую монету было бы ошибочно и вредно. За этой внешней стороной у лам во всем скрывается теологическая, богословская пустота, невежество, мракобесие» [17]. Далее он конкретизирует свою мысль: на каждую тысячу жителей старой Халхи (Внешней Монголии) приходилось по монастырю — «очагу мракобесия, источнику и рассаднику феодальной культуры и идеологии» [18].
Владимирцов ни в коей мере не считал, что если лама, то обязательно мракобес и враг. Сам интенсивно и постоянно работавший, избранный в 45 лет академиком, он отказывал Джа-ламе в другом — в образованности, традиционно отличавшей высоких лам, к которым причислял себя Джа-лама. Владимирцов по сути был единственным русским человеком, с которым он мог разговаривать «на равных» в Астрахани. Не малограмотный хозяин дома, не чиновник, определявший вид на жительство, не далекий Алексей Бурдуков, от которого зависело, получит ли он деньги, вложенные как пай в товарищество, а настоящий профессор, знавший монгольский язык, тибетский и санскрит, только что вернувшийся из Больше-дербетского улуса, из глубинки; есть о чем поговорить двум ученым, образованным людям. У Владимирцова осталось недоумение после встречи. Джа-лама же написал о ней так:
«Профессор, который учился алтайскому языку, живший у Вас, 28 сего июня встретился со мною в г. Астрахани и рассказал мне кое-что относительно Монголии». За точкой, как можно будет увидеть в письме, приведенном в приложении, перечисление цен в Астрахани. Могут возразить, что Джа-лама не хотел, чтобы хозяин, записывающий по-русски его письмо, знал о его неравном положении в обществе в тот момент и т. д. И все же, и все же!
******"....Утром, когда рассвело, крепость Джа-ламы оказалась совсем рядом. Если бы там засели грабители, они могли бы легко напасть на
лагерь. Николай Константинович Рерих распорядился осмотреть замок, и я предложил стрелкам конвоя сопровождать меня и Портнягина. Однако люди, которые всегда отличались дисциплинированностью,
на этот раз наотрез отказались выполнять приказ. Они говорили, что
готовы драться с кем угодно, но только не с подручными Джа-ламы.
Мы были вынуждены идти одни, условившись, что, если в замке никого не окажется, помашем с башни винтовками, выстрелами же дадим
знать, что замок занят.
Войдя в крепость, мы быстро поднялись на сторожевую башню
и оттуда осмотрели замок, который казался совершенно безлюдным.
Потом спустились во двор. Мертвая тишина. Ни собак, ни людей,
только кучи мусора. Резиденцией Джа-ламы, судя по всему, служил
двухэтажный квадратный дом с плоской крышей и сторожевыми башнями на углах. К зданию прилегали два двора, обнесенные высокими
кирпичными стенами. Здесь находились помещения для телохранителей, конюшни и кладовые. Открыв массивную дверь, мы вошли в про143
сторный зал с очагом посередине. На второй этаж, где располагались
личные покои Джа-ламы, вела каменная лестница. Стены и потолки
комнат почернели от дыма, в окнах не было рам, а пол мог выдержать не более двух-трех человек.
И все же эта разбойничья цитадель производила впечатление.
Мало того, что ее охватывало несколько поясов стен с башнями, сторожевые вышки виднелись и на ближайших скалах и холмах, и в каж
дой из них, по-видимому, располагался небольшой гарнизон. Здесь же,
поблизости от крепости, некогда стояло несколько сот юрт. Осмотрев
крепость и сторожевые вышки, мы снова поднялись на башню и подали условный знак. На обратном пути в лагерь мы встретили стрелков конвоя, которые шли нам на выручку, зная, что в крепости никого нет..."
///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Зураг дээр зүүн гараас: Богд Хаант Монгол Улсын Зоригт Баатар Энхбилэгтийн Тогтох Тайж/1863-1922.9.01/ ба Түрэмгий Баатар Борхонуудын Баяр/1877-1921/. Өвөр Монгол дахь Жирэмийн Чуулганы Дархан хошууны Манидын сүмд. 1911 он.
Борхонуудын Баяр 1907 оноос Өвөр монголын Жирэмийн чуулганы тайж Тогтохын удирдсан үндэсний эрх чөлөөний төлөө зэвсэгт тэмцэлд идэвхтэй оролцож, 1906-1910 оны хооронд Жирэмийн чуулганы Горлос, Дархан, Түшээт, Засагт, Жалайд болон Шилийн голын чуулганы зүүн Үзэмчин, Баарин хошуудын нутагт Чин улсын их цэрэгтэй явуулсан 100 гаруй удаагийн тулалдааныг Тогтохын хамт удирджээ. Гэвч тэд олон жилийн тэмцэл тулалдааны явцад ихээхэн хохирол үзэж, 1910 оны хавар Халхын Сэцэн хан аймгийн нутгаар дамжин Орост дүрвэн гарав.
Баяр Монгол Улс тусгаар тогтнолоо сэргээсэн мэдээг аваад 1912 оны зун Нийслэл Хүрээнд ирж, Монголын төрд хүчин зүтгэхээ мэдэгдэв.
Богд хааны зарлигаар 1912 оны намар Баярыг харьяат цэргийнх нь хамт баруун хязгаарт илгээж, Баруун хязгаарыг тохинуулах хэргийг хавсран туслах түшмэлийн албанд томилжээ. Тайж Баярын удирдсан цэрэг 1913 оны 7 дугаар сарын 8, 10, 20, 30-ны өдрүүдэд Цагаан Түнгэд байсан хятад цэрэгтэй байлдаж, Монгол улсын нутагт цөмрөн орох хэмээсэн хятад цэрэгт цохилт өгөв. Тайж Баярын гавьяаг үнэлж Богд хааны зарлигаар 1913 онд гүнгийн зэрэг, 1914 онд Түрэмгий баатар цолоор тус тус шагнажээ.
Хиагтын гэрээний дараа Баяр Нийслэл Хүрээнээ үлдэж, Монголын төрд хүчин зүтгэхээр шийдвэрлэжээ. Түрэмгий баатар Баяр 1916 онд Өмнө хязгаарт, 1917 онд Зүүн хязгаарт тус тус томилогдон хил хязгаарыг сэргийлэн тохинуулах үйлсэд хүчин зүтгэж байжээ.
Тэрбээр 1919 оноос эх орныхоо тусгаар тогтнолыг сэргээх нууц хөдөлгөөнд оролцож, Консулын дэнжийн бүлэгт ажиллаж байв. 1921 оны хавар барон Баяр харьяат цэргээ удирдан Нийслэл Хүрээнд ирж, Унгернтэй холбоо тогтоон монгол, цахар ангийн морин цэргийг захирах жанжнаар томилогджээ. Түүний удирдсан цэрэг 1921 оны 4 дүгээр сард Хүрээнээс баруун зүгт гэмин цэргийг нэхэн байлдаж, мөн оны тавдугаар сард Унгерний тушаалаар умар зүгт хөдөлжээ.
Түрэмгий баатар Баярын удирдсан цэрэг 1921 оны 6 дугаар сарын 6-нд Алтанбулагийг эзлэхээр довтолж ялагдал хүлээн Баяр тулалдааны үед хүнд шархдан нас баржээ.
Түрэмгий баатар Баяр амьдралынхаа сүүлчийн мөчид барон Унгерний тушаалаар Ардын Журамт Цэрэгтэй тулалдсан буруу алхмыг хийсэн учраас түүний тухай түүх судлалд тодорхой бичиж тэмдэглэлгүй явж ирсэн юм. (Г.Мягмарсамбуу)
------------------------------------------------------------
http://www.wikimon.mn/a/78831
Бид хүүхэд байхаасаа л Баяр гүн гэгч том дайсан байсан тухай ойлголтыг “Сүхбаатар” киноноос авч, банзанд ар нуруугаараа хүлэгдэн Их жанжны өмнө уйлагнан буй Цагааны Цэгмид гуайн гаргасан дүрээр л түүнийг олж харж байсан нь саяхансан.
Монгол түмний аз жаргал, тусгаар тогтнолын төлөө “хэнтэй ч” нийлэхээс буцаагүй олноо Баяр гүн хэмээн алдаршсан энэ хүний удам угсааны тухай мөн ҮЭЧХ-ийн төлөөх тэмцэлд оруулсан хувь нэмэр, түүхэнд эзлэх байр суурь зэрэг нь социализмын үеийн марксист түүхчдийн арчаагүй арга барилаас болж хараар будагдан түүхийн тавцангаас арчигдахад хүрсэн бөлгөө.
1890-ээд оны сүүлчээс Өвөр Монголын Жирэм, Горлос нутгийн Хятадын дээрэмчин Хунхуузууд (Улаан сахалт гэсэг үг юм гэнэ билээ. Ш.П) нарын бослогоос үлдсэн үлдэгдлүүд дээрэмдэн тонож эхэлсэнийг эсэргүүцэн анх боссон Э.Тогтох тайжийн тухай “Маш нууц” сонины 2006.10-р сарын №27-д бичиж байсныг эрхэм уншигч авугай та бүхэн санаж байгаа байх аа.
Э.Тогтох тайжийн тэмцэл үргэлжилсээр 1906 он хүрэхэд Манжийн Засгийн газраас “Шинэ засгийн бодлого” гэгчийг гаргасан тул уг харгис эсрэг тэмцэлд тэрбээр эргэлт буцалтгүй орох тэмцэл өргөжүүлэн дайчин эрсээ тэмцэлд дуудсанаар ард олны дунд Тогтох тайжийн нэр хүнд өсч, монгол цэргийн отрядын удирдагчийнх нь хувьд хошуу ноён Рагуу онцлох тэмдэг, цэргийн тугийг түүнд олгосон байна.
Тогтохын отряд 1906 оны 9-р сараас 1910 оны 3-р сар хүртэл 4 жил шахам Жирмийн чуулганы Горлос, Дархан, Түшээт, Засагт , Жалайр, Зост хошууд, Шилийн голын чуулганы Зүүн үзэмчин, Баарин зэрэг хошуудын нутагт их төлөв Жан Золиныг захирдаг байсан Хятадын байнгын арми, Хятадын талыг баригч орон нутгийн засаг захиргаанаас дайчилсан монгол цэргүүдтэй дайтан тулалдаж байх үед Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошууны Мурангаа баатар, манай нийтлэлийн гол баатар Харчин дундад хошууны засаг гүн Гэсэржавын харъяат Тав жинст зайсан цахар Баяр нар ирж тэмцэлд нэгдсэн байна. Ийнхүү Тав жинст тайж, цахар Баяр, Тогтох тайжтай нийлснээр түүний хамгийн дотны баруун гарын хүн буюу штабын дарга нь болсон гэдэг. Тэгэхээр Баяр гүний түүх Тогтох тайжтай салшгүй холбоотой. 1908-1910 оны хооронд тайж Баяр, Тогтох тайжийн хамтаар дайчин нөхдөө удирдан Хятад Чин улсын цэрэгтэй 100 гаруй удаа тулгаралтанд орж ялалт байгуулж байсан хэдий ч 1908 оны хавар Мүгдэн хотын орчим Хятадын байнгын армийн цэрэгтэй тулгарч хүчтэй цохилтонд өртөн аргагүйн эрхэнд Ар Монголын нутагт буюу Сэцэн ханы нутагт орж 4-н сар болсон байна.
Тогтох, Баяр нарын дайны ажиллагаа Манжийн засаг захиргааг ихээхэн сандаргаж байсан тул Бээжингийн Засгийн газар тэдний эрэлхэг дайчдыг дарж чадахгүйгээ ойлгохдоо хамгийн муу аргыг хэрэглэн нутгийн монголчууд болон ахан дүүсийг нь харгислан дарамталж, “Тогтох, Баяр нарыг эргэж ирвэл харгислалаа зогсооно” хэмээж байжээ. Энэхүү байдлыг зогсоохын тулд Тогтохын отрядынхан арга буюу нутаг буцах болж, Гирин, эсвэл Цицикарт очихоор шийдэж, тэнд хүрэхийн тулд Дорнод Хятадын төмөр замын Оросын засаг захиргаатай тохиролцож, тэднээс тусламж гуйхаар шаардлага гарсан байна. Энэ талаар Элчин сайд И.Я.Коростовец КВЖД-ийн хамгаалах тусгай корпусын захирагч генерал Н.М.Чичагов, мөн Төмөр замын хэрэг эрхлэх газрын дарга генерал Д.Л.Хорват нарын хооронд нууц хэлэлцээ хийсний дараа Тогтох, Баяр нарын отрядад нутагтаа буцахад нь туслахаар болсноос гадна Эрхүүгийн цэргийн тойргийн штабаас 500 ширхэг бирдан буу, сумны хамт олгохоор шийдвэрлэсэн байна.
Жан Золины цэрэг босогчдыг мөрдөн хөөж, цохисоор байсан тул Тогтохын отряд хүчин мөхөсдөж эхлэв. Эл хүнд үед Тогтох, Баяр нар Оросын нөмөр нөөлөгт орохоор шийдэж, Тогтох тайжийн үеэл дүү Найданжавыг (урвасан хулгай Найдан ван гэгддэг Найдан ван болой. Ш.П) Харбин руу явуулж тусламж гуйсныг Оросын тал дэмжиж Өвөр Байгалийн албан захирагчид Тогтох, Баяр нарын гэр бүл, ах, дүү төрөл төрөгсөд, цэрэг дайчдыг хүлээн авахыг даалгажээ. Ийнхүү тэд Ар Монголын Сэцэн хан аймгаар дамжин 1910 оны 4-р сард Акши уездийн Шинэ-Дурулгуев суурингийн орчмоор Оросын хилийг давж, Хаант Оросын Засгийн газраас улс төрийн орогнол хүссэнээр Оросын Засгийн газар Тогтох, Баяр нарыг найр тавин хүлээн аваад улмаар Дээд-Үд (одоогийн Улаан-Үд хот) уездийн Харагантын волостийн буриад нутагт 2000 десятин газар олгон төвхнүүлсэн гэдэг.
Хэзээний шазруун, өөрийн гэсэн бодолтой цахар тайж Баяр 1911 оны хавар Тогтох тайжаас салж, тасран нүүж Чита хошууны Авдеевын булаг хэмээх газар өөрийн харъяаны таван гэр бүлийг авч очин 1912 оны эхэн буюу өвлийн адаг сарын 23-н хүртэл нэг жил хүрэхгүй хугацаанд амьдарчээ. Энэ тухай Тогтох тайж дурсахдаа: “Баяр бол...захирагсдаа удирдах, чадвар цовоо сэргэлэн, шийдэмгий чанараараа...аян дайны турш найдлагатай туслах минь байсан. Би түүнд тусгай отрядуудыг захирахыг даалгадаг байв. Дутагдал гэвэл яс хаядаг, шазруун, бүхнийг тэр бүү хэл намайг ч захирахыг хүсдэг” хэмээн Баяр гүнийг тодорхойлж байжээ. Тогтох, Баяр нар Оросын нутагт амар сууж болох байсан боловч 1911 оноос Ар Монголд Манжийн дарлалыг эсэргүүцсэн хөдөлгөөн хүчтэй өрнөж, Монгол улсын дахин сэргэн мандалт, тусгаар тогтнолыг зарлахаар бэлтгэж буйг туйлаас талархан хүлээн авч зүгээр сууж чадсангүй!
Улмаар Монгол улсын төлөө бие сэтгэл, хүч чадлаа зориулахаар эргэлт буцалтгүй шийдсэн байна. Баяр тайж Ар Монголд Тогтох тайжаас арай хожуу буюу олноо өргөгдсөний хоёрдугаар оны (1912 оны) өвлийн адаг сарын 23-нд Шинэ тулгар Монгол улсын хишиг соёлд багтахаар хичээнгүйлэн гуйж морь, нохой мэт зүтгэхээр амлан дагаар орж ирснээр түүний шинэ цэрэг, улс төрийн үйл ажиллагаа эхэлжээ. Тухайн үед Өвөр Монголоос ирсэн монголчууд Олноо өргөгдсөн Монгол улсын харъяат болохын тулд өөрсдийн сайн мэдэх хүнээр албан нотолгоо (Монгол хүн мөн гэдгээ нотлуулдаг байжээ. Өнгөрсөн 2006 онд сэтгүүлч Ч.Мөнхбаярын боловсруулан хууль тогтоох эрх мэдлийн институцид санал болгон өргөн барьсан “Монгол туургатнаа нэгтгэх тухай репатриацийн хуулийн төсөлд иймэрхүү нотолгоогоо гаргах тухай цухалзсан байсныг би дэмждэг. Ш.П) гаргуулдаг байсны дагуу Монголын ҮЭЧХ-ын гол удирдагчдын нэг Өвөр Монголын эрдэмт түшмэл гүн Хайсангаар Баяр тайж өөрийн тухай магадлагаа гаргуулсан байдаг.
Ийнхүү дагаар ирснийг хүндэтгэн итгэмжлэн гаргасан Хайсан гүнгийн магадлал, Дотоод явдлын яамны бичгээр Богд хаан зарлиг гаргаж, Зайсан Баярт дөтгөөр зэрэг жинс, тогосын отго, хүү Хүрэлдөшид нь мөн дөтгөөр зэрэг, жинсээр хөхүүлэн шагнажээ.
1912 оны зун Ховдыг чөлөөлөхөөр Баргын Манлайбаатар Ж.Дамдинсүрэн, Хатанбаатар Магсаржав нараар удирдуулсан Монголын Засгийн газрын цэрэг Жа ламын цэрэгтэй нийлэхээр явахад Э.Тогтох тайж өөрийн шилдэг 48 цэрэг эрсээ цахарын Баяр тайжаар удирдуулан хамт явуулсан байна. Энэ бүрэлдэхүүнд Гэндэн гүн, Найдан ван, Насантогтох мэйрэн нарын шилдэг дайчин эрс явж хамгийн идэвх самбаа, зориг тэвчээр гарган оролцож, олны дунд нэр хүнд нь тархсан гэдэг. Ховдыг чөлөөлөхөд байгуулсан Баяр тайжийн гавъяаг Манлай ван Хатанбаатар хоёрын тодорхойлсноор өндрөөр үнэлж 1912 оны 10-р сарын 1-нд Богд хааны зарлигаар түүнд гутгаар зэрэг жинс, тогосын отго шагнасан байна. Олноо өргөгдсөн Монгол улс тусгаар тогтнолоо зарласны дараахнаас олон өвөр монголчууд гэр бүл, айл саахалтынхныгаа дагуулан дагаар ирж, бас нэлээд баатар эрс монгол үндэстнээ нэгтгэх хүсэл эрмэлзлэлээр санаа шулуудан хөдөлсөнд ДИУ ихэд сандралд орохуй дор Өвөр Монголын нутагт цэрэг түлхэн оруулж, нутгийн ард түмнийг тамлан зовоож, шашин шүтлэгт нь тэрслэн, хот тосгодыг цөлмөн дээрэмдэж эхлэв.
Иймд1912 оны 12-р сард Монголын Засгийн газар Цагаан хэрмээс нааших уугуул Монгол нутгийнхаа хот, тосгодыг чөлөөлж, Монголоо нэгтгэн хязгаар нутгаа батлан хамгаалах шийдвэр гаргахад харчин хошууны Баяр тайж цэргүүдийнхээ хамтаар таван замын цэрэгт татагдан байлджээ. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны (1913) 4-р сард өмнөд хязгаарыг сэргийлэн хамгаалах цэргийн тэргүүн хорооны дарга Баярын цэргүүд, түшмэл Зүтгэлтийн сургууль хорооны цэргүүдтэй хамтран Хатан голын тэртээх Улаан довын бусгуул Шиндэй /худалдааны жижигхэн хот Ш.П/ хотын хэрмийг дайран орж, Хятадын 200 гаруй цэргийг хядаж, бусдыг нь сарниулан бутрааж, зэр зэвсэг, цэргийн хэрэглэл нэлээдийг олзлон авсан учир зэрэг дэвшин шагнагдсан байна. Ийнхүү эх орон, тусгаар тогтнолынхоо төлөө амь хайргүй тэмцэж гавъяа байгуулсны учир Түрэмгий баатар цолоор мөн шагнагджээ.
Монгол улсын зүүн, баруун хязгаараар, хаагуур л бол хаагуур Хятадын цэрэг уулгалан довтлох болсон нь хэвийн үзэгдэл болсон 1913 оны өвөл Ховдын хязгаарын Цагаан түнгийн орчмоор хятад цэргүүд ихээхэн бэлтгэлтэйгээр довтлон ирсэн байна. Энэ байдлыг тагнан мэдэж цэргээ сайн зохион байгуулж, байлдсанд онцгой гавъяа байгуулан ялалт авчирсан учир Баруун хязгаарыг тохижуулах сайдын цэргийн хэргийг хавсран туслагч зайсан Баярт улсад туслагч гүнгийн зэрэг шагнаснаас эхлэн түүнийг Баяр гүн хэмээх болсон гэдэг.
Баяр гүн Монгол эх орныхоо тусгаар тогтнолын төлөө эрэлхэг байлдаж, удаа дараа ялалт байгуулан ирсний зэрэгцээ түүний хэзээ ч хувиршгүй төрөлхийн шударга, өөрийнхөөрөө зүтгэдэг шазруун зан авир түүнд харшаар туссаар байсан гэдэг.
Баяр гүн Ховдын хязгаарт алба хааж байх хугацаандаа Догшин ноён худагт Дамбийжанцангийн удирдлагад ажиллах ёстой байтал ямар ч үед өөрийн байгуулсан гавъяа, цол хэргэмдээ эрдэн өөрийн шазруун зангаасаа болж Жа ламтай зөрчилдөн цэргийн сахилга алдах зэрэг бусармаг байдал гаргадаг байжээ. Энэ тухай Оросын эрдэмтэн Дамбийжаа судлаач Инесса Ломакина “Жа ламын толгой” номондоо: “...Ховдын хязгаарын жолоодогчийн (Жа ламыг хэлж буй бололтой Ш.П) муу тал нь цэвэр цэмцгэр, ёс журамтай байхыг шаарддаг асуудал байлаа. Нэг удаа Баяр тайжийн отряд байрлаж байсан Гурван цэнхэрийн хил дээр иртэл ...Баярчүүдийн майханы гадна хог хөглөрсөн, цэргүүд нь архи ууцгаан согтуу хэвтэцгээж шивэр шинхэгээ ханхлуулан байсныг харсан Жа лам асар ихээр уурлан хилэгнэж буруутнуудыг ороолгон, Баярын отрядыг тараахаар шийдвэрлэж, түүнийг баривчлан Өргөө рүү буцаахыг тушаасан байна.
Гэтэл эндээс оргосон Баяр тайж үүнд өсөрхөн Ховд очин Оросын цэргийн ангийн хамгаалалтанд орж Жа ламын зоргоор аашилдаг зангийн талаар нэмж чимэн худал цуурхал тараан оросууд болон Жа лам нарын хооронд сурсан зангаараа яс хаяж, Өргөө рүү томоохон хов маталт хүргэсэн байна. Ийм их үнээр Баруун хязгаарын хилийн хамгаалалтын цэргийн ангид дэглэм журам тогтсон юм” хэмээжээ.
Нэгэнт ийм хэрэг мандсанаас Хүрээний эрх баригчид Баярыг цэргийн хамтаар эгүүлэн татаж зүүн өмнө хязгаарт явуулахаар Бүгд ерөнхийлөн шийтгэх яам, таван яамны хамтаар шийдээд байтал Ховдын хязгаарын Торгууд, Алтайн Урианхай зэрэг олон хошууд, чуулган сайд дарга нараас Баярыг хамгаалан “...Баяр дайсан руугаа хэд хэдэн удаа эрэлхэгээр байлдаж, манай хошуудын албат боолчуудыг хорт дайсны гараас салган авч, эмсийг авран хамгаалсан ба хандаж ирсэн хасгийн дээрэмчдийг сөнөөж, булаан уулгалсан мал эд юмсыг эргүүлэн олгож, шударгаар тэнхрүүлсэнд нийгмээр Баярын ач тусыг тоолж барахгүй тул гавъяаг илэрхийлэн тайж Баярт сайдын тамга, жич олон түшмэл цэргүүдэд цалин гавъяа нэмэн шагнан хүртээж, биднийг гадаад дайсанд дахин зовоолгохгүй болгон энх түвшинд удирдан шашин үндсээс үүрд салгахгүй болгохыг гуйж, түүнд шинэ тамга олгуулахыг хичээнгүйлэн гуйж байна” гэжээ.
Үүнийг олон яамд хүлээн авч түүний олон хятад цэрэгтэй байлдаж гавъяа байгуулсан тухай ирүүлсэн айлдварыг үндэслэн Баярт Богд хааны зарлигаар гүнгийн зэрэг шагнаж, түүнийг гэдрэг татахыг түр хүлээлгэсэн шийдвэр гаргасан байна. Энэ тухай тэр үед баруун хязгаарт амьдарч байсан Алексей Бурдуков бичсэн нь: “...Баяр тайж Дотоод Монголд төрсөн. Тогтох тайжийн отрядын хүн. Баяр баруун хязгаарт цөөхөн цэрэгтэйгээ ирсэн ба тэндхийн отрядын дарга Дамбийжанцанд захирагдах ёстой байсан боловч захирагдахгүй, хэл ам гаргаснаас хойш Баярынхан Дамбийжанцангийн эсрэг элдэв яриа дэлгэрүүлэн, ухуулга хийх болжээ. Энэ хэрэгт Баярыг буруутгаж, баривчлан цэргийн захиргаанд ирүүлэн банздаж шийтгэх тушаалыг Дамбийжанцан гаргажээ. Тэгээд Дамбийжанцан нь Баярыг баривчлан Да хүрээнд хүргүүлэх, отрядыг нь тараах тушаал өгч гэнэ. Тэгэхэд нь Баяр Ховд руу зугатаан тэнд өөрийн найз нэр бүхий орос отрядын хамгаалтанд оржээ. Баярыг төдий удалгүй отрядын нь хамт төв рүү буцаан татсан бөлгөө. Баярыг ийнхүү буцаасанд Оросууд дургүйцсэнээс гадна өвс тээвэрлэх ажлыг эсэргүүцснээс болж Дамбийжанцанд бүр ч зэвүүцэл нь хүрч (Жа лам өвснөөс улсын санд татвар төлүүлэх гэсэн юм билээ. Ш.П) түүнийг муучлах бас нэг шалтгаан болсон. Удалгүй 1914 оны хоёрдугаар сарын 8-нд Дамбийжанцанг Петербургийн захирамжаар баривчилсан...” гэжээ.
Ийнхүү Баяр гүн завсар хоорондын будлианд будилж явсан ч түүний сэтгэл зүрхэнд өөрийн гэсэн ганцхан бодол юу байсан бэ хэмээвээс “Олон монголчуудын эрх чөлөө тусгаар тогтнол, нэгдэл нягтралын төлөө” алхам дутамдаа шударгаар тэмцэн, нэгдсэн нэг Монгол гүрний тусын тулд юу ч хийхээс буцахгүй явсан нь түүний ул мөр, түүхэн баримтаар нотлогдох бөлгөө.
Баяр гүн болон түүний цэргийг нэгэнт Ховдын орос цэргийн хамгаалалтанд ороод байсан учраас 1914 оны 8-р сарын 25-нд Оросын ерөнхий консулын газраас олноо өргөгдсөн Монгол улсын Гадаад явлын яаманд бичиг өргөн илгээсний дотор “...Эдүгээ Оросын ерөнхий консулын сайдын яамнаас гүн Баярыг цэргийн хамт Монгол улсын албан дор авбаас Монгол улсын хуулийг дагаж явмой. Хэрэв халагдваас манай консул сайдын яамнаас хамгаалмой” гэсэн байдаг. Үүнд Монголын тал “Гүн Баярын бие ба түүний цэргийн хамт дуртайяа манай Монгол улс дор алба хаах болваас албан хааж буй цагт тэр манай Засгийн газрын элдэв тушаал захирамжийг хүлээж, мөн эрхэм Орос улс хамаарахгүй болваас манай улс хүлээж алба хаалгуулсугай” гэх зэргээр тохирсон байна.
Баяр гүний хувь заяа нэгэн үе иймэрхүү байдлаар шийдэгдэн, мөн л байлдах, дайлах, Монгол улсын хил хязгаарыг харийн хятад цэргээс өмгөөлөн хамгаалах ажилд зүтгэсээр 1915 оны Хиагтын хүч тэнцвэргүй гурван улсын хэлэлцээр чухам яаж төгсөхийг харж хүлээсээр байсан гэдэг. Гэтэл 1000 гаруй цэргээ тараалгүй хил орчмын газар байлгасаар байсан Харчин гүн, шударгуун баатар Бавуужав нэгэнт Ар, Өвөр Монголын тусгаар тогтнол нэгдлийн байдал гурван улсын хэлэлцээрийн дагуу талаар болсонд бачимдан энэ бол мөн л Хятадын бодлого хатгалга, шударга бус явдал хэмээн үзэж нэгэн санаа шулуудан өөрөө өөрөөрөө дэнчин тавьж, Хятадын эсрэг үүрд тэмцэхээр тангараг тавин Бүх Монгол улсыг нэгтгэнэ хэмээн Ар монголын нутгаас гарч явсан байна. Байдал нэгэнт ийм болсон учраас гурван улсын хэлэлцээрийн дагуу автономит эрхтэй болж үндсэн Монголын цэрэг хүлээсэн үүргийнхээ дагуу Бавуужавын цэрэгтэй байлдахаар 3000 цэрэг татан хуралдуулж, зүүн хязгаарын хэргийг эрхлэх сайдаар Хатанбаатарыг, туслан шийтгэх сайдаар Түрэмгий баатар Баяр гүнийг томилон явуулсан байна.
Нэг талаас автономит Монголын цэрэгт, нөгөө талаас Хятадын цэрэгт хавчигдан байлдаж явсан Харчин гүн Бавуужавт ямар хэцүү байсныг энд хэлэхэд хэцүү. Харчин гүн Бавуужав цэргийнхээ гол хүчээр Мүгдэн Чанчун орчмоор хятад цэрэгтэй байлдаж яваад дайсны суманд өртөж амь насаа алдсан билээ.
Баяр гүнд монголчуудын эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэж явахдаа бусад нөхдийнхөө төлөөнөөс харамсан гашуудаж явсан үе байсан буй за.
Түрэмгий баатар Баяр гүн ийнхүү зүүн, баруун хязгаарт Хятадаас уулгалан орж ирсэн дайсантай тухай бүр баатарлагаар тулалдаж амь насаараа дэнчин тавьж, хээрээр гэр хийж, хэцээр дэр хийж явсаар 1920 оны өвөлтэй золгож, цагийн эрхээр Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэж гавъяа байгуулсан бусад баатруудын нэгэн адилаар Барон Унгерны цэрэгт зүтгэх болжээ.
Энэ үе бол Монголыг Хятадаас аврахын тулд хэнтэй ч нийлж гамин цэрэгтэй тулалдахад бэлэн байсан үе билээ. Гэхдээ тэрхэн түүхэн нөхцөлд Баяр гүнийхэн хэн нөхөр, хэн чухамхүү Монголын тусгаар тогтнолын дайсан болохыг ялгаж ядан явсан нь түүхэн үнэн юм. Ийм учраас олон сайхан итгэл, зүтгэлт дайчин баатар нөхөд алтан амь насаа алдацгаажээ.
Олноор өргөгдсөн 9-өөс 11 он хүртэл (1919-1921) Монгол улсын байдал үнэхээр эгзэгтэй түүхэн үе байсан бөгөөд “Өлөн чонын амнаас гарч галзуу барын аманд орох уу? эс бол нэгэнт Манжийн олон зуун жилийн хүнд дарлал мөлжлөгөөс аврагдан туурга тусгаарласан төр улсаа хамгаалан бататгах уу гэсэн асуудал байв.
Барон Унгерн 1921 оны 2-р сард Нийслэл Хүрээг эзлэн Хятадын цэргийг хөөн зайлуулж улмаар Богд гэгээнийг хаан ширээнд нь дахин залан Монголын төрийг сэргээсний дараа хаант Монгол улсын Засгийн газрын нэрээр цэргийн дайчилгаа явуулсан байна. Төр, засаг хошуудын эрх баригчдаар дамжуулан цэргийн дайчилгаа явуулсны зэрэгцээ Хятадын дарангуйллыг үзэн ядсан монголчууд Унгерны цэрэгт олноор элсэн орж байлаа.
1921 оны дунд үеийг хүртэл Хатанбаатар Магсаржав, хичээнгүй баатар Гомбо-Идшин гүн, Лувсанцэвээн тэргүүн, Сундуй гүн, Балжинням гүн, Баяр гүн, Бэйс Дугаржав, Найдан ван, Дарь эх лам, түшмэл Гэлэг-Ёндон нарын удирдсан 4000 гаруй монгол цэрэг Хаант Монгол улсын нэрээр Унгернд харъяалагдаж байсан ажээ.
Монгол орноос гамин цэргийг хөөн зайлуулахын төлөө болсон зургаан томоохон байлдааны тавд нь Унгерн болон түүний монгол цэрэг, нэгд нь Ардын журамт цэрэг оролцжээ. Эдгээрээс Улаан хадны байлдаан нилээн томоохонд ордог бөгөөд энэ байлдаанд Баяр гүний цэрэг Хятадын 1000 шахам цэргийг угтан байлдаж улмаар тэднийг Монголд дагаар оруулахаар хэлэлцээ хийж, зэвсгийг нь хурааж, Их хүрээнд ирүүлсэн байна.
Унгерн тэднийг дуртайяа хүлээн авч манж, солонгос 40-өөд хүнийг нь сонгон авч бие хамгаалагчаа болгон бусдыг нь хятад дивизион болгон өөрийн бүрэлдэхүүндээ авч байжээ. Ийнхүү Барон Унгерн Штернбергийн Монголд орж ирсэн үеэс эхлэн түрэмгий баатар Баяр гүн түүний харъяанд татагдан орж, гамин цэргийг устган дарах, хөөн зайлуулах хэрэгт оролцон явсаар 1921 оны хавар цагаас Монголын шинээр зохион байгуулагдсан Ардын журамт цэрэг, Монголд туслахаар ирсэн Оросын улаан цэргийн эсрэг байлдаанд удаа дараа орж эцэст нь 1921 оны 5-р сарын сүүлчээр Цагаан намын цэрэгт Хиагтыг Ардын журамт цэргээс чөлөөлж авахаар довтлон орохдоо пулёметчин цэрэг Рэнцэн, Бямбаа нарын суманд өртөж Салдаз гэдэг овоот толгойн өвөрт давсгаараа шархдахад түүний дөрвөн цэрэг нь дамнан авч зугтах гэж байгаад чадалгүй баригдаж улмаар Сүхбаатарт хүргэгджээ.
Энэ үед Баяр гүн: “Сүхээ! Чи алах юм бол нэг сум гарга. Аврах юм бол нэг аяга цай аль” гэж хэлснээр цай авчирч байсныг партизан Б.Шагдар нарын олон журамт цэргүүдийн дурдатгалд бий. Ийнхүү монголчуудын эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын төлөө тэмцсээр ирсэн Цахарын зоригт эр, түрэмгий баатар гүн Баяр тэр оройдоо шархаа даалгүй ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлжээ.
-----------------------------------
....Бид Баяр гүний отрядтай Алтанбулаг хавьд байлдав. Тэнд Баяр гүн шархадсан тул түүнийг 4 буу зөрүүлэн хүлж дээр нь тавиад дамжлаад явах гэж байхад нь манай цэрэг барив. Баяр гүнг Очир гэдэг буриад цэрэг сахиж байгаад хамт баригдсан ба түүний хамт байсан цэргүүд зугтсан юм. Баяр гүнг Алтанбулагт аваачиж нэг гэрт оруулаад Сүхбаатар юм асууж байцааж байсан. Баяргүн Сүхбаатар хоёр танил бололтой байв. Сүхбаатар аа! Чи алах бол нэг сум гарга, аврах бол нэг аяга цай аль" гэж Баяргүн хэлж байв. Маргааш нь Баяр гүн үхсэн гэж сонсогдов". Барайширын Шагдар/1892-1963/. хуудас 592, "Монгол Ардын Журамт Цэргийн Дуртгалууд". 1986.
********Д. Цыдипов участник в Русско-Японской войны 1904-1905 годов заявил в 1933 году.
«В 1907 г. Чжасакту ван/князь из Внутренней Монголии/ и комиссар Хитрово и мой брат Цыбикдоржи совещавшись вместе, решили, если удастся, то попытаться восстановить суверенитет Халхи, Барги и Внутренней Монголии. И об этом деле доложили консулу в Пекине господину Коростовецу и он поддержал эту идею. …По этому делу мой брат Цыбикдоржи и Хитрово совещались и постановили что отряд Токтохо понадобится в случае отделения и получения независимости Халха-Монголии. Потому что, во-первых, люди из отряда Токтохо знают китайский язык, во-вторых научились сражаться с китайцами. Поэтому Хитрово доложил в Пекин, Коростовецу в будущем использовать людей Токтохо в революционном деле и предоставить им убежище в России. Коростовец приказал харбинскому консулу переписаться с читинским губернатором. И тогда же Токтохо было выдано пропускной он направился в сторону России через внутренних хошунов и Сэцэн-ханского аймака. Там в Сэцэн-ханском аймаке его настигло войско, посланное ургинским амбанем и один его сын был убит в том сражении. Но ему удалось со своим отрядом прорваться в Россию, и читинский губернатор предоставил ему убежище в местности Чесана. По моим рассуждениям, это случилось так, что российская сторона хотела использовать людей Токтохо в будущем деле независимости Халхи..."
/////////////////////////////////////////
Монголын цэргийн жанжин, дипломатч Ванчинжавын Удай (1867-1920)
.jpg)
Засагт ван Удай/ 1913 оны 11-р сар. Санкт-Петербург.
"Новая жизнь" мэтийн Алс Дорнодын сонинууд хүүхэд, эр, эм, нас ялгалгүйгээр хүмүүсийг "гал, ус" -ны тамалалаар хөнөөж байгаа тухай мэдээлж байв. Зэрлэг хятадууд гадаа монголчууд дээр хүйтэн ус цутгаж мөсөн шон болгоод дараа нь түүдэг галд хайлуулж, шарж... Эмс, охидыг доромжилж, гэрт амьдаар нь шатааж байв. Дашрамд хэлэхэд, эдгээр хятадуудын харгислалд Удай тайжын 11 настай хөөрхөн охин өртөж амиа алджээ"
/Очевидно, корреспонденты дальневосточных газет (”Новая жизнь” и др.) сообщали об инквизиционных пытках ”огнём и водою”, которым были преданы без различия пола и возраста и мужчины, и женщины, и дети. С дьявольским терпением и утонченной жестокостью озверелые китайцы /солдаты и офицеры/ обливали монголов холодной водой на открытом воздухе, пока те не превращались в ледяные столбы и потом они этих несчастных оттаивали на кострах и поджаривали… Женщины подвергались гнусным насилиям и затем заживо сжигались в юртах. Между прочим, жертвою злодейств этих китайцев стала и погибла 11-тилетняя прелестная малютка – дочь монгольского князя Удая» /1912.10.17/11.09/. газета "Алтай" (Бийск),
******* Во время Русско-японской войны 1904-1905 Удай убедил монгольских князей продавать российской
армии скот, получил от России оружие, а в 1912 г. поднял восстание,
стремясь отделить от Китая Джеримский сейм.
************1911: Поддержал Богдо-гэгэна и Джасакту-ван Удай. В 1911 г. он прислал в Харбин в штаб военного округа делегацию, которая уведомила российскую сторону о готовности, планах и сроках восстания против китайцев, просила помощи оружием и деньгами. Штаб округа выдал монголам несколько ящиков винтовок с патронами.
****** 1912.2-р сар: г. Удай выступил против китайцев. В феврале 1912 г. он получил секретное письмо от Богдо-хана с просьбой собрать князей Джеримского сейма для объявления независимости объявил об отделении от Китая.
*****1912 оны зун: К лету 1912 г. туда прибыли люди Тогтохо-гуна для набора солдат, раньше служивших в его отряде.
Наиболее серьезное сопротивление китайцам в тот период оказывал Удай. Он издал "Декларацию о независимости Восточной Монголии", в которой говорилось о разрыве восточных монголов с Китаем. По японским сведениям, корцинские монголы (=хорчины) заняли города Таонаньфу, Чжэнтунсянь к востоку и Аньгунсянь к северу от него. Из Чжэнцзятуня против них выступил китайский отряд из 11 батальонов631. Восстание охватило и Северный Горлос. Монгольские отряды появились в районе Куаньченцзы (между Харбином и Мукденом), направились к Великой стене, изгоняя китайских колонистов и администрацию. На подавление китайцы бросили 27-ю дивизию, готовилась переброска 40-й бригады 20-й дивизии. По сообщениям китайской прессы, Пекин пытался подкупить восставших, но это дало обратный эффект.
*******1912.8.14:14: князь хошуна Тодо-Биликту объявил себя подданным Халхи. 20 августа то же сделал князь хошуна Тушэ-гун Олосон Раван. По приказу Удая его брат Ширэту-лама сформировал отряд около 1 тыс. чел. Они взяли города Лицюаньсянь, Цзинаньсянь, Чжэньдун и ряд других населенных пунктов. Удая поддержал хошун Дархан-вана отрядом около 1 тыс. чел. Но китайские войска превосходили повстанцев численностью и вооружением. К началу сентября 1912 г. в хошуны Джасакту и Тушэ-гун двинулось 15 тыс. солдат и офицеров при 54 орудиях и "некотором числе" пулеметов
******1912.8.14: 14 августа князь хошуна Тодо-Биликту объявил себя подданным Халхи. 20 августа то же сделал князь хошуна Тушэ-гун Олосон Раван. По приказу Удая его брат Ширэту-лама сформировал отряд около 1 тыс. чел.
Они взяли города Лицюаньсянь, Цзинаньсянь, Чжэньдун и ряд других населенных пунктов. Удая поддержал хошун Дархан-вана отрядом около 1 тыс. чел. Но китайские войска превосходили повстанцев численностью и вооружением. К началу сентября 1912 г. в хошуны Джасакту и Тушэ-гун двинулось 15 тыс. солдат и офицеров при 54 орудиях и "некотором числе"
пулеметов.
После ряда боев, в сентябре 1912 г. Удай был разбит. Китайцы разгромили и разграбили его ставку, перебили всех, кого смогли захватить, разгромили хошуны Джасакту, Сэгун и Джалайт Джеримского сейма, которые принимали участие в восстании и ряд монастырей. Тысячи монголов бежали от китайских репрессий в Баргу и Хинганские горы.
Неудача восстания Удая была связана с большим перевесом китайцев, недостаточной помощью России, сильной китаизацией внутренних монголов и с тем, что восстание не поддержало большинство хошунов Джеримского и остальные сеймы Внутренней Монголии.
*****************1912.8.22-9.04: "Ваш корреспондент беседовал с прибывшими в Харбин представителями монголов. Цель их приезда – выяснить отношения русских к происходящим на юге Монголии событиям.
Положение в южной Монголии, по их словам стало в последнее время невозможным. Опасаясь отпадения областей, китайские власти начали применять ужасающие репрессии. Наиболее видные и энергичные деятели из монголов стали исчезать без вести. Китайские чиновники облагают непосильными поборами и прямо-таки преследуют купцов, ведущих дела с иностранцами. Направляющиеся в район Халхи становища преследуются войсками. На съезде старшин решено отложиться от Китая и просить помощи хутухты, а пока начать действия за свой страх.
От имени монголов чжеринского сейма князь Удай обратился в Петербург по телеграфу с просьбой о покровительстве. Сегодня сообщили вашему корреспонденту, это это ходатайство южных монголов в Петербурге отклонено"./"Новое время"/
**********Монголчуудын өөр нэг 5000 хүнтэй отрядыг Жирэмийн чуулганы засагт ван Удай толгойлж, Чженьтунсян хотын орчим Хятадын цэргүүдтэй тулалдаж байв. Хятадад нийтлэгдэж байсан "Эхо дэ Шинэ" гэдэг франц сонины 1912 оны 9-р сарын мэдээнд үзвэл, мөн хотын дэргэд монголчууд, Хятадын цэргүүдтэй зэвсэгт тулалдаан хэд хэдэн удаа хийжээ. 1912 оны 9-р сарын дундуур Удай ялагдаж Чженьтунсян хотоос ховх цохигдон ухрав. Удай ванаар удирдуулсан монгол цэрэг нь тоогоор олон, зэвсгээр илүү жанжин Чжан Цзолины хятад цэргүүдтэй хэдэнтээ тулалдсаны эцэст давуу хүчинд дийлдэн, эхлээд Солон ууланд бүгж, дараа нь Буйр нуурын хойгуур Халхын нутагт оров. Гомбожав тайжийн удирдсан цэргүүд Кайлу хотыг дахин эзлэн хятад жанжнуудыг хороож Удайн ялагдлыг өшөөг авч байж. Хаант Оросын Гадаад Яамнаас 1912 оны 9-р сард Цэргийн Яамны сайд Сухомлиновт энэ тухай мэдэгдсэн нь: "...Өвөр Монгол дахь бослогыг хятадууд дарж ноён Удай Хянганы нуруу руу бүгэхээр зугадав..." гэжээ. Удай ванг барьж чадалгүй алдсандаа хорссон хятадын цэргийн түшмэд нийт даяар зарлал наалдуулан, Удайг алж толгойг нь авчирсан хүнд үлэмж шан хишиг хүртээнэ гэж амлаж байжээ. Удай ван гэр бүл, ард цэргийнхээ хамт дайсанд мөрдөгдсөөр Хянганы нурууг дамжин Халхад нэвтрэн ороод 1912 оны 11-р сард Нийслэл Хүрээнд хүрч ирсэн..." хуудас 448-449, БНМАУ-ын Түүх", Улаанбаатар, 1968.
*************1912.8.26: "В княжестве Чжасакту по приказанию китайских властей устроена охота на мирных жителей-монголов. Китайцы устрайвают засады по дорогам, выжидают приближения монголов, едущих по делам в города и другие населенные пункты и убивают их, а арбы, лощадей груз захватывают". /Газета "Восток", Харбин/
Rs:Одно из таких восстаний проходило под предводительством владетельного князя Удая (хошуна Чжасакту), который, как и многие князья Внутренней Монголии, хотел примкнуть к Халхе для создания единого национального государства, для чего просил помощи у России/.
***1912.8.28.: "Солдаты облили монгола ханшином/кит.спиртом/, подожгли его платье и, когда обезумевший монгол бросился бежать, открыли по нему огонь". Газета "Восток". Харбин.
*************1912.9.08: Новое время: ТЕЛЕГРАММЫ. ЦИЦИКАР. "Князь Удай Джосабтукского сейма прислал в Харбин гонца с известием о нападении Китайцев. Китайские солдаты перебили до 5 000 Монголов не щадя женщин и детей, разгромили монгольскую святыню - монастырь. Князь с семьей с небольшим отрядом укрылся в горах и ждет, какой казни будет подвергнут его народ: водой или огнем и отчаянно взывает к русской защите от варварского истязания. Ставка князя расположена в 120 верстах от Цицикара у пределов внешней Монголии. Оставить население княжества без защиты, значит нанести удар русскому влиянию среди всего монгольского народа. Необходимо заступничество русского правительства. Будет достаточно категорического заявления, что Россия не может допустить дикого варварства вблизи сферы русских интересов".
************1912.9.12: “Новое Время”: Указом китайского Президента монгольский князь Удай, ставший во главе восстания, разжалован и лишен княжества".
************"1912.11.29:...По дороге заехал к князю Удаю, занимающему китайскую фанзу отведенную ему Хутухтою. Здесь, кроме него, ютятся жена, дети, брат и несколько монголов, последовавших за ним в изгнание. В доме холодно, видно нет топлива, под навесом стоят тощие лощади и скребут копытами снег в надежде найти траву. Вся обстановка производит жалкое впечатление. Удай просил о помощи. Я посоветовал обратиться к монгольскому правительству, которое получит от нас ссуду..." хуудас 185, " Девять месяцев в Монголии", И.Я Коростовец.
/////////////////////////////////////////
/зураг дээр: Энхбилэгтийн Тогтохын өмнө нь Шаравын Найданжав зогсоно/.
Богд Хаант Монгол Улсын Үе Улирах тэргүүн тайж, Чин ван, Улсад туслагч гүн, Хичээнгүй Баатар, Сүрийг бадруулагч Жанжин, Нармай Монгол Улсын Цэргийн Яамны Тэргүүн Сайд-Шаравын Найданжав\Найдан гүн/
"11-р сарын 28-ны шөнө ... дэд есаул Царегородцев тэргүүтэй 15 офицер, 22 морин цэрэг оргон алга болов...Гэвч Барон сэтгэлээр удаан унасангүй. Нулимс нь аандаа хатаж, нүднийх нь харц өнгийхөөс ч аймаар гүн худгын ус адил хүнхийсэн тэр "-Найдан гүнийг над дээр !" хэмээн харанхуй зүг зандарчээ. Хэдхэн хоромын дараа дээрэмчин-ноён Найдан гүн морьтон үндэстний майга хөлөөрөө том том алхан орж иржээ. Хагас цагын дараа 2 зуут цахар цэрэг өртөөний мориор харанхуйг нүхлэн тачигнуулан одов. 2 хоногын дараа Царегородцевын тухай яриа бараг л мартагдаж эхэлж байтал цахарууд 3 ширэн шуудайд чихсэн толгойнууд, басхүү сайн дураар бууж өгсөн 3 офицерыг аваад давхин ирсэн юм". хуудас 77,78. "Домогт Барон", Н.Н Князьев/Азийн Морьт Дивизийн комендантын даргын дурсамж/. Улаанбаатар. 2010 он. /тодруулга: АМД 1920 оны 11-р сарын 2,3,4-нд Өргөөг эзлэх гэж хятадын гарнизонтой тулалдаад олон хүнээ алдаад ухарсан билээ.А.Б/
"11-р сарын 28-ны шөнө ... дэд есаул Царегородцев тэргүүтэй 15 офицер, 22 морин цэрэг оргон алга болов...Гэвч Барон сэтгэлээр удаан унасангүй. Нулимс нь аандаа хатаж, нүднийх нь харц өнгийхөөс ч аймаар гүн худгын ус адил хүнхийсэн тэр "-Найдан гүнийг над дээр !" хэмээн харанхуй зүг зандарчээ. Хэдхэн хоромын дараа дээрэмчин-ноён Найдан гүн морьтон үндэстний майга хөлөөрөө том том алхан орж иржээ. Хагас цагын дараа 2 зуут цахар цэрэг өртөөний мориор харанхуйг нүхлэн тачигнуулан одов. 2 хоногын дараа Царегородцевын тухай яриа бараг л мартагдаж эхэлж байтал цахарууд 3 ширэн шуудайд чихсэн толгойнууд, басхүү сайн дураар бууж өгсөн 3 офицерыг аваад давхин ирсэн юм". хуудас 77,78. "Домогт Барон", Н.Н Князьев/Азийн Морьт Дивизийн комендантын даргын дурсамж/. Улаанбаатар. 2010 он. /тодруулга: АМД 1920 оны 11-р сарын 2,3,4-нд Өргөөг эзлэх гэж хятадын гарнизонтой тулалдаад олон хүнээ алдаад ухарсан билээ.А.Б/
1921.4.19:
"Найден-вану.
Ваше Сиятельство,
посылаю Вам одно орудие образца 1877 года и к нему снаряды, солдаты у орудия халхасцы, бывшие худжирбулунские*. Начальником я назначил прапорщика Ульцзя. Также посылаю пулемет Шоша с 600 патронами, второй автомобиль и части к первому.
Насан-Тогтохо примите к себе на службу. Он, несомненно, лучше Джамса Гуна. Джамса Гун — старая баба. Не он командует солдатами, а солдаты им. Мне надоели вечные жалобы на грабеж, изнасилование женщин и пр. Разоружил их. Керуленским и участвовавшим в боях под Ургой оставил оружие. Если желаете остаться в хороших отношениях со мной и продолжать дело объединения Монголии, при побеге их отсюда не принимайте, пока не пройдете Узумчин. Причина Вам известна.
Китай видит свое безвыходное положение и хочет начать переговоры с Монгольским правительством. Поэтому до начала их обязательно нужно присоединить оба Узумчина к Халхе и стараться всеми правдами перетянуть на свою сторону Внутреннюю Монголию. Не ленитесь, пишите письма во все концы. Урянхайский край, Кобдо, торгоуты, дурбеты намерены присоединится к Халхе. Начальник внутренних хошунов, а также и вышеназванные хошуны развитее и более понимают в политике. Потому попытка подчинить их халхасцам — пустая трата времени. Предлагайте им объединение Монголии под заведыванием сейма, то есть собрания представителей всех аймаков под покровительством молитв Богдо-хана. Причем во внутренних делах им должно быть предоставлено самостоятельное управление местным сеймом.
Не можете ли Вы мне достать влиятельное в магометанском кругу лицо? Я послал бы его для переговоров насчет маньчжурского хана в Синьцзян.
Еще раз повторяю, что во всех Ваших словах и письмах должна быть ярко выражена мысль, что объединение монгол должно совершаться во имя идеи правды, чести и добра, торжества религии, ради укрепления законного властелина Монголии — святого Богдо и восстановления Цинской династии как символа торжества этих идей.
///////////////////////////////////////////////
"...Богдын Өргөөгөөс Барга жанжин Дамдинсүрэнээр удирдуулсан баргын отрядыг Ховдод ирүүлэв. Го бээсийн оронд шинээр томилогдсон Ерөнхий комадлагч Дамдинсүрэн бол эрэмгий дайчин, хятадтай олонтаа байлдаж явсан хүн ажээ. Дамдинсүрэн бол өндөр нуруутай, 40 орчим насны, зоримог, өргөн нүүртэй, монгол хүн гэхэд их том хар сахалтай хүн бөгөөд надад сайхан сэтгэгдэл төрүүлэв. Энгийн, ярианд дуртай, юмыг хурдан ойлгодог, маш шударга гэж алдаршсан, тэвчээр хатуужилтай, гүн бодол ухаантай хүн ажээ..." Хуудас 80, 87, А.В Бурдуков. "Хуучин ба шинэ Монголд".
...1913.01.02: Өнөө өглөө над дээр Дамдинсүрэн, Удай тайж, түүний дүү Ширээт лам нар ирсэн. Баруун Монгол дахь цэргийн командлагч асан, Ховдыг чөлөөлөхөд алдаршсан Дамдинсүрэн одоо Гадаад Хэргийн сайдын туслах. Гадаад хэргийг огт мэдэхгүй түүнийг цэргийнх нь хэрэгт оролцуулахгүй байна хэмээн Дамдинсүрэн гомдол тавив. Цэргийн Сайд/Далай ван Гомбосүрэн. А.Б/ нь ажлаа огт мэддэггүй нэгэн байдгаас цэргийн хэрэг одоо бүрэн сүйдээд, цэргүүд жинхэнэ удирдагчгүй байна. Дамдинсүрэний хэлээд байгаа нь нилээд ортой. Монголчууд цэргээ зохион байгуулах үнэхээр шаардлагатай буй. Цэргийг цэргийнхэн, ядаж цэргийн хэргийг сонирхдог хүмүүсээр удирдуулмаар байна. Одоо юу болж байна вэ гэвэл, Да Лам/Цэрэнчимэд. А Болд/ болон түүн шиг номхон, буддистуудын нөлөөнд автсан Өргөөгийн засгийн газар нь цэргийн хэргийг саатуулж, хэрэгтэй хүмүүүсийг энэ мэтчилэн зайлуулсаар байгаа юм. Өргөөд 4 сар болохдоо би тайж, түшмэл, лам, малчдыг л үзсэн болохоос биш, цэргийнхнийг/Тогтох болон түүний дээрэмчдийг эс тооцвол/ үнэндээ үзсэнгүй..." хуудас 236. "Девять месяцев в Монголии". И.Я Коростовец. "...
02.01.1913. Утром были с визитом Дамдинсурун, князь Удай и его брат Ширету-лама....Дамдинсурун, бывший цзянь-цзюнь/комадующий войсками/ Западной Монголии, прославившийся взятием Кобдо, ныне товарищ министра иностранных дел. Дамдинсурун жаловался что ничего не понимает в иностранных делах, а к военным его не допускают. Вообще военное дело в полном расстройстве и нет настоящего руководителя, ибо военный министр/Далай ван Гомбосүрэн. A.Б/ ничего не смыслит в своей специальности. Рассуждения Дамдинсуруна довольно справедливы: Монголия действительно нуждается в организации военного дела. Нужны военные или, по крайней мере, интересующиеся военным делом. Между тем, нынешнее Ургинское правительство, проникнутое пацифистскими и буддистскими тенденциями Даламы/Цэрэнчимэд. А Болд/ и его единомышленников, тормозит развитие военного дела и устраняет людей, могущих оказать какую-либо помощь в этом отношении. Действительно, за четырехмесячное пребывание в Урге я видел князей, чиновников, лам, пастухов, но не видал военных, если не считать Тохтохо и его банды...". хуудас 236, "Девять месяцев в Монголии". И.Я Коростовец.
"From F.L Prattt.
Private & Confidential.
Dear Dr. Morrison.
...My reports from Mongolia regarding the condition of Chinese troops beyond Kalgan and the way they are fleeing from the Mongol Hunghutzes are very serious indeed. There seems to be panic among them.
You will remember I sent you a note I had received from Mr. Larson about the 200 soldiers at Pangchiang. These men fled when they heard of the approach of the Mongols, burning their stores and abandoning those which they had no time to burn. Of course the Mongols are to a great advantage in being accustomed to the country and being able to move about so quickly. They are not only well mounted, but Mr. Larson estimates that the 200 Hunghutzes who came to near Pangchiang have among them 2000 horses. The rapidity of movement is quite remarkable. One day they were 70 li north of Pangchiang and the next day they were 70 li south of Pangchiang having moved 140 li throughout the night... Very sincerely yours
**********1913.8.30: Хүйсийн тал. ”Галзуу барын дайралт” ажиллагаа
Энэ нь нилээд шийдвэрлэх тулалдаан төдийгүй хамгийн анхаарал татсан тулалдаан. Энэ тал уг нь Ганган тал нэртэй байжээ. Элсэрхэг хөрстэй, битүү ой байсан энэ хөндийн салхины дээр нь өндөрлөг газар Монголчууд байрласан бол яг эсрэг нам дор, зүүн өмнө зүгээс Хятадын цэрэг давшин гарч ирж. Эмгэнт Манхан хэмээх толгой дээр Манлай баатар Дамдинсүрэн байрлан, яг байлдаанд цэргээ удирдаж байгаа мэт тугаар дохио зангаа хийнэ. Үүнийг нь харсан Ван Хай Жин жанжин их бууны шуурган галаар моддын оройгоор үзэгдэх тугнууд руу, Монголын цэргүүд өөд өдөржин галлаж давших явцаа удаашруулсан байна. Монгол цэргүүдээс цөөн хэдэн цэрэг далд байрлалд зөвхөн тугаараа давших ухрах хөдөлгөөнийг хийж хуурч байсныг мэдээгүй хятад цэргүүд өдрийн хагас буудалцаад эцэст нь хооллож байв.
Яг энэ үед өлийн салхи гарч, Монгол газрын хүчит салхи баруун хойноосоо лэрхийн бослоо. Үүнтэй зэрэгцэн өтгөн сахлаг хуурай модонд тавьсан түймэр, давхиж яваа морьтноос ч хурданаар Хятад цэргүүдийг нөмрөн авсан байна.
Түймрийн галаас зулбан гарах цэргүүдийг Монгол цэргүүд цавчихыг нь цавчиж, буудахыг нь буудсаар улмаар тэдний дунд зүсэн орж, эргэн тойрон цавчиж, яг л галзуу бар шиг аашиллаа. Ийнхүү 2 өдөр шөнө зууралдан байлдаж, түймэртэй хамтран тэднийг ухраан цохисоор Үхэрчин овоо, Шанд нийслэлийн туурь, Зуу найман сүм өнгөрч, Долоннуур хотод тулж очжээ. Энэ тактикийг ”Галзуу барын дайралт” гэж нэрлэсэн байна.
Харин гүн Сумъяагийн анги давшисаар Зуу-Удын чуулганы Бяруу хотыг эзэлж, улмаар Жанчхүүгийн зүг хөдөлж, замын дагуу байсан Хятад цэрэгтэй байлдахдаа тэр үед нэрлэгдсэнээр «галзуу барын дайралт», «хорт могойн ороолт» гэх зэрэг тактикийг хэрэглэжээ.
////////////////////////////////////////////////////////////////
Өвөр Монголын Зостын чуулганы Харчин ван Гүнсэнноровын хошууны түшмэл явсан хүн. Тэр 1907 онд анх Их Хүрээнд ирсэн. Б. Хайсан 1910-1915 онуудад Богд Хаант Монгол Улсын төлөө зүтгэсэн.
Харин 1915 оны Хиагтын гэрээний үр дүнд Хайсан сэтгэл гутарч хятадуудад бууж өгсөн.
Баянтөмөрийн Хайсан
Богд хаант Монгол улсын үе улиран улсад туслагч гүн, Чин зүтгэлт Баянтөмөрийн Хайсан (ᠬᠠᠶᠢᠱᠠᠨ, qayišan; * 1857 он; † 1917 он). Өвөр Монголын Зостын чуулганы Харчин ван Гүнсэнноровын хошууны түшмэл. Зостын чуулганы Харчин хошуунд 1857 онд төрсөн. Хятад колонистуудын эсрэг зэвсэгт тэмцэлд идэвхтэй оролцож байгаад, Оросын нөлөөн дорх Харбин хотод дүрвэн, монгол үндэстэнд тустай ажил үйлсэд хувь нэмрээ оруулж, “Монголын сонин бичиг” сониныг гаргалцаж байв. 1907 онд Ар Монголын эх орончидтой танилцан бүлгэмдэх гэж Хүрээнд ирж, Ханддорж ван, Цэрэнчимэд лам нартай анд бололцож, тусгаар тогтнолын төлөө хамтран тэмцэгчид болов. Монгол туургатан эх орончид энэ санаагаа 1911 оны хавар Богд хаанаар дэмжүүлэх явдалд хүчин зүтгэж ирэв.
Хувьсгалын дараа Монголын төрөөс түүнд нутаг, албатууд хуваарилж, гэр бүл, төрөл төрөгсдийг нь ирүүлэн төвхнүүлж байв. Баруун хязгаарыг чөлөөлөх үйлсийг удирдалцав. Зүүн хязгаар буюу Өвөр Монголыг чөлөөлөх таван замын цэргийг захиралцан одов. Дотоод яамны өндөр албан тушаал хашиж, гурван улсын хэлэлцээрт зарчимчаар оролцов. Уг хэлэлцээрийн дараа, Хятадтай тохиролцсоны дагуу өвөр монголчуудыг шахан буцаах болсон бөгөөд, Хайсан гүн буцсаны дараа удалгүй нас баржээ (1917)
*****1911.7: нойоны и высшие ламы Халхи вновь собрались в Их-хурэ на церемонию даншига Богдо-гэгэну. Кроме того, они обсуждали предложения пекинского правительства о колонизации, строительстве железной дороги и т.д. Это была, так сказать, официальная часть. С санкции Джебцзундамбы прошло тайное собрание 18 лам и феодалов. Они решили искать помощи у России. В письме к царю сообщалось о новой цинской политике и о будущих выгодах России, если она поддержит Монголию. Послание заверили Богдо-гэгэн и ханы четырех аймаков Халхи: Тушэту-хан Дашням, Дзасакту-хан Сономравдан, Сэцэнхан Наваннэрэн, Сайн-нойон-хан Намнансурэн. Фактически, это означало единодушное решение халхаских лидеров под эгидой Богдо-гэгэна просить помощи у России – решение, принятое совершенно самостоятельно.
*******1911.8.01: Чин-ван Ханддорж (глава делегации), да-лама Цэрэнчимэд, Хайсан гун и пять сопровождающих тайно отправились из Их-хурэ и через Иркутск прибыли в Петербург 1 августа. Письмо к царю было известно очень немногим людям. Однако сам факт совещания, отправки письма и посольства в Россию не остался секретом. Это нашло отражение в
китайской прессе. Газета "Гоминь гунбао" еще 08.09.1911 писала, что желание китайского правительства ввести в Монголии общеимперский порядок администрации встретило противодействие населения Монголии, в Петербург было послано ходатайство. Та же газета 07.10.1911 писала, что многие князья Внешней Монголии и все представители сеймов решили перейти под покровительство России "под влиянием русской агитации", для чего отправили делегацию в Петербург, а русское правительство отправило в Монголию более 10 тыс. чел. войска.
*********1912.7.30: In his letter Duke Khaisan pleads with Binsteed to try and determine whether or not the Russian Consul in Urga had delivered the proclamation of independence and letters the Bogd’s government had requested them to send to ‘all great Powers and Authorities’.
In his report accompanying the letter, Binsteed, drawing no doubt on the discussions he held with Duke Khaisan and others in Urga earlier in the year, states the Mongols distrust the Russians and their stated desire to have another power, preferably England, to lessen their influence on them.
*******************************
"...3. Генерал-лейтенант китайской армии Хайсан. неутомимый труженик и поборник прав Монголии; в течение последних пяти лет работал над разрешением монгольского вопроса в пользу России.
Главный вдохновитель и виновник решимости Богдо-Гегена и князей Монголии отдаться в поданство России. Легко ориентируется в вопросах общей политики и отлично знает слабые стороны Китая, на основании чего и ратует за немедленное восстание Монголии, находя теперешний момент самым наилучшим для этого, так как, вместе с сим, поднимется революция и внутри Китая, в котором сейчас пока сильно расшатанный государственный механизм.
Он же находит необходимым восстание Монголии при негласном содействии России, помощи ее оружием и принятии на себя общего руководства восстанием, ввиду того, что тогда Китай, на основании существующих договоров, не в состоянии будет защищать там торговые интересы России, после чего, гласно уже, последняя может ввести во многие пункты Монголии свои войска, обеспечить за собой коммуникационную
линию и оказать моральную поддержку восставшим...."
**********1916 оны цагаан сарын шинийн 15-нд Гадаад Монголын Гадаад харилцааны тэргүүн сайд Цэрэндоржоос Хятадын Чен Лу-д хэлснээр бол: “Сахалт лам Бөхбаян бол гадаад монголын тусгаар тогтнолын үйл явдлыг хамгийн анх өдөөн эхлүүлэгч мөн. Гүн Б.Хайсан, Засагт ван Удай зэрэг буруу хүмүүс Өвөр Монголоос Их Хүрээнд ирж, элдэв зүйлийн өдөөн хатгалга хийж байснаас Ханддорж ван сэтгэл хөдөлж…Хэрэв Удай Хайсан хоёр Хүрээнд ирээгүй бол, магадгүй Гадаад Монголын тусгаар тогтнол гэгч хэрэг явдал гарахгүй байсан” гэсэн нь бичгээр үйлдсэн уулзалтын тэмдэглэлээр хар гэрч болон үлджээ.
https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%A6%D1%8D%D1%80%D1%8D%D0%BD%D0%B4%D0%BE%D1%80%D0%B6
"Гадаад Монголын дотоод нууц: Жиши тэнхимийн тэмдэглэл" (Амбан Чэнь Лю-гийн тэмдэглэл) (NEPKO publishing 2016) [Outer Mongolia`s inner secret]
----------------------------------------------------------
/– Б. Хайсан: Манай Монгол аймаг Их улсын онцгой тусламжаар (Орос улс) их хэргийг олж үүсгэсэн нь юутай завшаан, шар, хар нийтээр үл сүслэн шүтэхгүй нь үгүй. Гагцхүү хэргийг үүсгэх нь хялбар, төгсөх бэрх тул Халх газраа одоо цагийн хэргийг боловсон мэдэх эрдэм чадал бүрдсэн хүн маш цөөн учир хожмын хэргийг аль эвтэй сайнаар тогтоож чадахгүйгээс эмээх болно/
///"...Хайсан гүн бол 50 гаруй насны, өндөр нуруутай, буурал үстэй, хятад царайтай хүн байв. Дорнод монгол аялгуугаар ярих тул би арай чүү л ойлгож байлаа. Тэр хүн зөвхөн байлдагчийн хувьд биш, Монголын тусгаар тогтнолын төлөө ахмад тэмцэгчийн хувьд, тэр үед монголын цорын ганц сонин -Хятад/Дорнодын төмөр замын удирдах газраас Харбин хотод гаргаж байсан "Монголын сонин бичиг"-ийн редактор байсны хувьд надад сонин байсан юм..." хуудас 87, А.В. Бурдуков, "Хуучин ба шинэ Монгол".
*****1912.11.05: "Dear Doctor Morrison,
When we arrived in Peking on August 9th, on my way from Urga to Shanghai, I called at your place and learned that you had already left for London...
Well the behaviour of the Amban was the cause of the Mongol rising against the government of China. The leaders were, The living Buddha, Ta-Lama, Nam-Serai-Gung, /now, Na-Wang/, Han-Ta-Wang, Da-Lay-Bess, Hay-Shun-Gung and several others, whose names I do not know. The noted robber and murderer Tock-Tan-Tai-Ching was also on the Living-God's side. He came into Urga soon after the Manchu Amban had left and behaved himself very well. The mongols say that he did bad things against the Amban, just because the Amban was so hard on the mongols, they consider him as a patriote. Hay-Shun-Gung was the man who obliged this former robber-chief to keep straight... Towards the end of June when I was preparing to leave for China, there arrived two Finnish professsors in Urga. They came from University in Helsingfors. The one in charge Mr.Ramstedt had been in Mongolia before and spoke the language. He was a personal friend of Hai-Shun-Gung. One day he came round and brought me a letter written by Hai-Shun-Gung to the British Minister in Peking. Mr. Ramstedt told me that Hai-Shun-Gung had told him to ask me to take it down as he did not trust the russian mail. I told him I was in Urga for business only and we could not do it. He took the letter back with him. But the next day he came back together with Hay-Shun-Gung and again asked me if I could take letter down to the British Minister. I again told them that I could not do that, but if they would address the letter to another private man, who could if he wished communicate the content to the minister I would then to take it. That is how I brought a letter down for Liutenant Binsted of the British Army in Peking who came through Urga in February last. The letter simply asked him to find out if the Mongol declaration of independance had reached the Minister in Peking and asking for an answer. It also said that since the deliverance from the manchues the mongols started schools of their own and everything was peacefull in and around Urga. After this first meeting Hay-Shun-Gung used to come around quite often. He is a man who has travelled a lot. He has been all over all over China and speaks chinese just like a native. He told me he has worked for the deiverance of Mongolia from the manchu joke for many years. He would have Mongolia absolutely independent. He used to have discussions on the subject. He was not for the russians, on the contrary he was very suspicious of them and watched their movement very carefully. He said he knew that there existed a party in Russia that wanted to make the Desert of Goby the frontier between China and Russia. Russia only wanted north Mongolia together under one government. He said he knew the russians were against the southern mongols jouning the north, because it would interfere with their plan. He however was working to get the whole of Mongolia together. He is a real patriote, nothing mean about him. He has got ideal and is working for it. None of his sons will become Lama he told me...
Yours sincerly T.A Rustad"
"...Хайсан цааш нь, хэрвээ Монголын тусгаар тогтнолыг Оросоос өөр улс хүлээн зөвшөөрөхгүй бол өөрөө Гаагын бүгд хуралд очиж том гүрнүүдын дэмжлэгийг хүртэхийг оролдоно- гэдгээ хэлэв. Хайсан бол Монголын шинэ засгийн газрын бодитойгоор юм хийж байгаа цорын ганц хүн нь. Бусад нь бүхнийг Хайсанд даатгаад өөрсдөө нүдэн балай ууж суухаас өөр ажилгүй. Засгаас ямар ч цалин авдаггүй Хайсан өөрийн мөнгөө л зарцуулдаг. Бусдыг Монголчуудтай нь хүн шиг харьцдаг болгохийн төлөө л яваа хүн гэж Хайсан өөрийгөө тодорхойлж байна лээ..."
"...Hai-Shun-Gung\Хайсан гүн. Алхана Болд\ further told me that if no nation outside Russia would recognise their independence, he would then go to the Hague conference and try to get the sympathy of the powers. Hai-Shun-Gung is the only man of the new Mongol government that realy does anything. The rest of them just drink and let things go as they best can, leaves everything to Hai-Shun-Gung. He takes no salary and spends his own money. He wants the mongols to be treated like human beings that is all he works for he says...” T.A Rustad.
--------------------------------------
-----------------------------------
In 1912, when Ramstedt was in Urga, Mongolia, the Mongol leaders; Da Lama, Chin Van Khanddorj, and Haisan-Gung asked him to help with the negotiations with the Russian representatives which did not accept the Mongol idea to unify Urjanhai, Mongolia (including also Inner Mongolia) and Buryat Mongolia to one modern Mongol State. Ramstedt advised the Mongol leaders to seek also international recognition for their state from other states, particularly Japan, Britain, Germany, France and United States. Ramstedt did not know anything of the secret agreement between Russia and Japan where Inner Mongolia was promised by both States to be kept as a part of China.
----------------------------
1916 оны цагаан сарын шинийн 15-нд Гадаад Монголын Гадаад харилцааны сайд Цэрэндоржоос Чен Лу-д хэлснээр бол: “Сахалт лам Бөхбаян бол гадаад монголын тусгаар тогтнолын үйл явдлыг хамгийн анх өдөөн эхлүүлэгч мөн. Гүн Б.Хайсан, Засагт ван Удай зэрэг буруу хүмүүс Өвөр Монголоос Их Хүрээнд ирж, элдэв зүйлийн өдөөн хатгалга хийж байснаас Ханддорж ван сэтгэл хөдөлж…Хэрэв Удай, Хайсан хоёр Хүрээнд ирээгүй бол, магадгүй Гадаад Монголын тусгаар тогтнол гэгч хэрэг явдал гарахгүй байсан"...
-------------------------------------------
"01.02.1913...Сегодня виделся с Хайсаном....Он отнесся отрицательно к военному плану посылки против китайцев мелких отрядов. Он думает, что эти отряды не могут оказать серьезного сопротивления: они разбредутся в разные стороны и начнут грабить своих же монголов. Он считает, что нужно снарядить один крупный отряд и направить его в самый важный стратегический пункт на границе Халхи и Внутренней Монголий, например, Селингольский сейм. Начальство над отрядом следовало бы поручить Дамдинсурену как самому смелому и опытному, а в помощь ему дать русских инструкторов. В общем довольно разумно...". хуудас 277, "Девять месяцев в Монголии". И.Я Коростовец.
*******1913.2.01: На совещании Удай предложил направить крупный отряд на Хух-хото, другой – на Цицикар, третий в Жэхэ, поднять восстание во Внутренней Монголии. Манлай-Батор Дамдинсурэн советовал направить главный удар на Даригангу, Далай-ван и Дархан-ван высказались за создание нескольких отрядов и снабжение их русским оружием. Штабс-капитан В.Г. Габрик возражал: Мукденская провинция могла выставить против Монголии две дивизии, Гиринская – одну, Хэйлунцзянская – бригаду, формировалась монгольская кавалерия для караульной службы, поэтому мелкие монгольские отряды должны были потерпеть поражение, равно как и при объединении всех сил в большой отряд. Габрик советовал монголам воспользоваться знанием местности и маневренностью для партизанской войны
*****
No comments:
Post a Comment
Note: Only a member of this blog may post a comment.