34. "Буриад, цахар байсан нь гэмт хэрэг үү ?!".

\дуусаагүй\Нийтлэлч Алхан Болд. 34. "Буриад, цахар  байсан нь гэмт хэрэг үү ?!".

"...Дуутай суутай гүрний

Луутай илдээр цавчихад

 Цөстэй төрөө хамгаалж

Цустай унасан цахар...". Ч.Мягмарсүрэн.

"...Хиагтын гамин цэргийг устгахаар цэрэг хуралдуулж байгаа гэнэ. Энэ хэрэгт манай хошууны ардуудийг оролцохыг хүссэнийг ах Сумьяа зөвшөөрч цэрэг элсүүлж байна. Та оролцоно биз гээд явсан юм.

Би Цэрэндоржийн Ц.Тохноогийн анги С. Бат-Очирын аравны цэрэг болов. байлдаанд юу бэлдэхийг  Бид урьд Хятадын цэрэгтэй олон удаа байлдаж явсан болохоор  байлдаанд юу бэлдэхийг мэдэх тул сайн морь олж түүнээ сар гаруй тэжээж, дулаан хувцас, хуурай хоол хүнс, буу зэвсгээдор бүрдээ зэхэж базаасан билээ...Би Шар Тохой, Хиагт, Баруун замд том жижиг байлдаанд нийтдээ 40 -өөд удаа оролцсон билээ. 10-аад сар хувцас тайлалгүй байлдаж...". Лүйрэвийн Аюуш/1886-1938/, цахар, Шинжааны Ил Тарвагатайд төрсөн/. хуудас 63, "Ардын Журамт Цэргийн Дуртгалууд", 1982.

"Тэгээд би Навчаа эгчийг дагаад өмссөн хувцастайгаа гэрт нь очсон. Тэр цагаас хойш би дахин гэрийнхээ босгоор алхаагүй. Сүүлд би өлсөж, зовж зүдэрч гудамжинд хонож явахдаа гэрээ, аавыгаа мөн ч их санадаг байж билээ. Тун ч сайхан айл байсан шиг санагддаг....
...Нэг өдөр бүх сурагчдын өмнө баахан хүүхдийн нэрийг дуудаж гаргаад -Эд нар маргаашнаас хичээлд явж болохгүй. Эсэргүүний хүүхдүүд хичээлд явах эрх байхгүй гэлээ. Элбэг\Дэмид жанжны хүү. А.Б\ бид хоёрын нэр хамгийн түрүүнд орчихсон байсан...  
...Удалгvй тэр нас барж, миний хувьд гурав дахь удаагаа гэргvй боллоо. Нямааг Баярлахын ах, дvv нь аваад, бид гудамжинд гардаг юм байна...
...Тэгж байтал Дэмид жанжны тогооч байсан "местный" орос авгайтай тааралддаг юм байна. Тэр маань бид хоёрыг таниад уйлаад сүйд...Бид хоёр хулгайч шиг шөнө нь сэмхэн ирж хоноод өглөө эртээ босоод явчихдаг боллоо"... Нэг шөнө ирэхэд гэр нь цоожтой. Маргааш нь бас байдаггүй... Ингээд бид "бабушка"-даа бас гай тарьчихваа...". \Дэжидын Оюуны ярилцлагаас\

Тэр аймшигт хэлмэгдүүлэлтийг ойлгохын тулд өвөө, эмээ нь хэлмэгдсэн байх албагүй. Монгол хүн байхад л хангалттай.

1932-1933 онд лам нар  Хөвсгөл, Архангай, Завханыг хамарсан бослого гаргасан. 1918 онд Халх Монголын эрэгтэй хүн амын 44.7% болж байсан лам нар манж-хятадын дарлалд байхад бослого гаргаагүй, 1919 оны зун Хятадын 15000 цэрэг эх орныг нь эзлэхэд лам нар босоогүй, тэд тарган хонины махаа зооглоод, монгол хүний ойлгохгүй түвдээр уншаад сууцгааж байсан. Харин эрх мэдэл, бизнес, орлого нь багасахад тэд зэвсэглэн босч сургууль, эмнэлэг, хоршоодийг шатааж, багш, эмч нарыг алж, амьдаар нь зүрхийг сугалж, үс толгойг нь шатааж байв. Төр бослогыг дарсан. Бослогыг дарах ажиллагааг Лхүмбэ-ээр удирдуулсан. Тэгээгүй бол тэдний бослого бүх Монголыг түймэрдэхсэн биз.

Лам нарыг турхирсан томчуудыг нь тэр дор нь шийтгээд буудчихсан. Лам нарын аюул алга болсон. Тэд хөдөлмөр эрхэлж эхэлсэн. Гэтэл Х.Чойбалсан лам нарын бослого дарагдсанаас хойш 5 жилийн дараа олон мянган лам нарыг эрүүдэн шүүж, тарчлаан зовоож, буудан алсан. 

"...1932 оны хавар хувьсгалын эсэргүү Ганжирваа хувилгаан (Одоогийн Баян-Овоо сумын төвлөрч байгаа Долоо шар загийн хөндийн том лам) түүний хамсаатан Дэл хөнжлийн нутгийн Дэлэгсамба, тэдний гар хөл бологсодын үг ятгалганд сохроор итгэн уугуул нутаг усаа орхин харийн нутгийг зорин нүүхээр зэхсэн, хөдөлсөн ардуудад төр засгийн бодлогыг танилцуулан тэднийг буцаахаар Т.Бор хэсэг нөхдийн хамт ухуулга хийж яваад Их Шанхайн зүүн хойд арын Гүнзаараг гэдэг газар эсэргүү эсэргүү нарын отоонд орж хүчинд автан баригджээ. Баригдсан тэднийг Лүнгийн хийдэд аваачиж, баян Мөнх-Очир гэгчийн байшинд заримыг нь алдлан хүлж, заримыг нь эсгий дотор зөрүүлж боож хонуулаад байцаан эрүү шүүлт тулган тарчилган зовоож, маргааш өглөө нь эртлэн "Тугийн цохио" хэмээх нэг талаасаа налуу, нөгөө тал нь 4метр өндөр цавчим цохион дээр аваачин буудаж нисгэн дээрээс нь том хад, чулуу нураан хороожээ...". \www.mn.wikipedia.org\

Харин буриад, цахар, барга нар ямар гэм хийснийхээ төлөө хядуулсан бэ!? Тэд 1921 оноос хойш тусгаар Монголын төр, засгийнхаа эсрэг тэмцэл огт хийгээгүй. Өвөр монголчууд 1906-1916 онуудад нэгдсэн Монголын төлөө хятадын хар цэрэгтэй, 1920-1921 онуудад буриад, цахар, баргууд цагаан, улаан оросуудтай нийлж хятадын большевик-гамин цэрэгтэй байлдсанаас өөр "буруу" байхгүй. Монголд буриад, өвөр монгол\цахар, барга, харчин байх нь гэмт хэрэг биш л юм бол тэдэнд өөр буруу байгаагүй.
Бичлэгээ шулуухан, Цахаруудаас эхэлъе. "Цахаргүйгээр цэрэг босохгүй, цаазгүйгээр улс босохгүй" хэмээн монголчууд ярьдаг байв. Цахар гэдэг нь уг нь "цоохор" гэсэн үг юм билээ. Монголын бүх нутгаас татаж хязгаараа хамгаалуулахаар илгээсэн дайчдаа цоохор цэрэг гэдэг байснаас үүссэн нэр. Ардын хувьсгалын дараа Монголд үлдсэн цахаруудын нилээдийг Сэлэнгэ аймгийн Түшиг Цагааннуур суманд нутаглуулсан боловч, 1930-аад онуудад Х.Чойбалсаны явуулсан аллагад өртсөн цахар-монголчуудаас насанд хүрсэн 4-хөн эр хүн үлдсэн гэдэг.

Буриадууд хэдийнээс, яагаад Монгол руу дүрвэх болсон бэ? Октябрийн хувьсгал сураггүй байхад: Орос-Японы дайн 1904 онд эхэлж, Оросын цэргийн ангиуд Сибирээр дамжин Манжуурын зүг цувах болж буриадуудын амьдрал тайван бус болсноос зарим нь Монгол руу нүүж дагаар оров... Дараа нь, ар Монголчуудыг өмгөөлж байсан Оросод 1917 оны сүүлээр иргэний дайн дэгдэв. Буриадууд орос нь оросоо алсан дайн хийхгүй байхыг гуйж байв. 1918 оны 5-р сард өөрсдийгөө большевикууд гэж нэрлэсэн хүмүүс буриадуудын газар, байшин, савыг булаах болов. 1918.5.29-нд буриадууд хуралдаж өөрийг хамгаалах цэргийн анги байгуулахаар шийдвэрлэж, Элбек-доржи Ринчиногоор удирдуулахаар тогтов.

1919.2.25-нд Чита хотод болсон хурлаар Их Монгол Улс байгуулагдсаныг зарлав. Элбек-доржи Ринчино тус хуралд оролцсоныхоо дараа бичсэн "Их гүрнүүд ба Монголын тусгаар тогтнол" нийтлэлдээ нөхцөл байдлыг олон талаас судлаж үзээд Их Монгол улсыг байгуулахад их гүрнүүдийн зүгээс үл зөвшөөрөх ноцтой шалтгаан алга гэж дүгнэсэн\ «Великие державы и независимость Монголии» (1919 г.), в которой, проанализировав вопрос с разных сторон, утверждает, что серьезных препятствий и  возражений со стороны великих держав по образованию Великого Монгольского государства не предвидится\.

Элбэгдорж гаднаа Коминтернч хүний дүрийг эсгэвч боловч дотроо Их Монгол Улсыг байгуулахыг л зорьж явжээ. Сүхбаатар, Ринчино хоёр монгол үндэстнийхээ талаар нэг ойлголттой байжээ.  Монголд нүүн ирсэн буриадуудын хуралд Монгол ардын засгийн Бүх цэргийн Жанжин бөгөөд Цэргийн Яамны тэргүүн Сайд Дамдины Сүхбаатар оролцож: “...Чингис хаанаас инагш Бүх Монгол улсын байдал түүхийг дэлгэрэнгүй өгүүлж, угаас Монгол улсын төр улам улмаар хүчин буурсан учир Монгол улсыг их хүчит Орос ба Хятад зэргийн эзэрхэг засгууд зүг бүрээс хуваан авч сарниулснаас хойш он удсан нь харилцан бие биесийг танихгүй, өөр овогтой мэт үзэх болжээ. Одоо аваас ардын эрхтэй засгийн байгуулж, бүх монгол овогтныг нэгтгэхийг гол зорилт болгосон тул нэгэн үндэсний буриад нарын төлөөлөгчид учрыг мэдэж, Монголын Улс лугаа энэ өдрөөс нийлж, улс төр ба шашин суртаалыг хүндэтгэн ард түмний амар жаргалан дор дэвшүүлж, үүрд батжих болтугай” гэж  илтгэл талбижээ.

Элбэгдорж Ринчино шиг бүх монголчуудын нэгдсэн улсын төлөө ярьсан, ярьдаг хүнд маш дургүй, Монголд амьдардаг  зарим "монголчууд" зай завсаргүй хуцсаар сууна.  Элбэгдоржийг судлая гэвэл түүний талаар бичсэн маш их материалуууд интернетэд буй: https://books.google.mn/books?id=eTCBRmFC6W4C&pg=PA345&lpg=PA345&dq#v=onepage&q&f=false

Монголчууд 3-р сарын 18-нд цэргийн баяраа тэмдэглэдэг. Ихэнхи хүмүүс 1921.3.18-нд Монгол Улс тусгаар тогтнолоо олсон гэж боддог. 1918.11.01 -нд 51 офицер, 3 түшмэл, 300 буриад, 80 өвөр монгол, 125 орос-хасаг цэрэгтэйгээр байгуулагдсан Монгол-буриадын 1-р морьт хороог Унгерн 1918.11.01-нд Азийн Морьт Дивиз болгон өөрчилсөн. Азийн Морьт Дивизийн орлогч командлагчаар, Дэлхийн 1-р дайн\1914-1918\-ы Австри-Германы фронтод Нерчинскийн Хороонд Унгернтай цуг тулалдаж явсан Жигмиджаб Жамбалон томилогдсон.1920.10.1-нд 950 морьт цэрэгтэй дивиз Монголын нутагт орж 1920.10.26-ны шөнө Өргөөг дайраад ухарснаас хойш Хятадын цэрэгтэй 5 сарын турш 3 том, олон жижиг байлдаан хийсэн. Цэргүүдийнх нь 60-70% цахар, буриад, халх, барга, ойрадуудаас бүрдсэн Унгерны удирдсан Азийн Морьт Дивиз 1921 оны 4-р гэхэд ар Монгол буюу энэ Монгол Улсыг Хятадын цэргээс бүрэн чөлөөлсөн юм. АМД-ын монгол цэргүүд улаан оросуудтай байлдах сонирхолгүй байсны улмаас Өвөр Монгол-Каспийн тэнгисийн хооронд нүүдэлчдийн их гүрэн байгуулахыг мөрөөдсөн Унгерны төлөвлөгөөг дэмжээгүй нь АМД тарахад хүрсэн юм.

Оросууд хоорондоо байлдах нь монголчуудад хамаагүй битгий хэл аюултай байв. Яагаад зарим буриад Барон Унгерны цэрэгт,  зарим нь улаантныхад орсон бэ?

Би багадаа хадланд явдаг байлаа. Цэвэгдорж гээд нэг том биетэй  сонгоол өвгөнтэй зарим зун хадланд явсан. Барон Унгерны цэрэгт явахдаа Сэлэнгэ мөрнийг морьныхоо сүүлнээс зууран гарч байснаа дурсаж билээ.

Цахар, буриадууд Азийн Дивизийн гол хүч байлаа.

Баруун этгээдийн сэргийлэн тохинуулахь цэргийг дайчлан захирах сайд Балжинням:

"...Мөн сарын 24\4 сарын 1\ -нд жонон гүн Дашдэмбэрэлийн хошууны нутгийн Улаанхад хэмээх газрын өвөрт тэрхүү бүлэглэсэн олон тооны муу хулгай гамин цэрэг лүгээ тохиолдож орос, цахарын цэргүүдийн хамт хавсран дайрч байлдсаар...".\Ардын Журамт цэргүүдийн дуртгал.

Сүүлийн 20-иод жилд хамаг муухайгаар хараалгаад байгаа Элбек-доржи Ринчино хэн байв? Тэр бол үнэндээ большевик ч байгаагүй цагаантан ч байгаагүй. Тэр үхэн үхтэлээ монгол үндэстний үзэлтэн байсан. Элбэгдорж: "...Буриадуудын өөрийгөө хамгаалах Цагдаа байгуулагдаж байх үед Зөвлөлт засаг унаснаар буриад-монголчуудын эсрэг дээрэм, хүчирхийлэл зогссон юм. "\...В самый разгар организации Цагда пала Советская власть и вместе с нею прекратились грабежи и насилия над бурят-монголами..."\ гэж бичжээ. Элбек-Доржи Ринчино. "Документы, статьи и письма".

Читад бага сургууль, Санкт Петербург-д гимназид-д сурсан Цэвээн Жамсаранов 1911 оны сүүлээс Өргөөд Оросын Консулын зөвлөх, Богд Хааны Засгийн газарт соёлын зөвлөгчөөр хавсран ажиллаж байхдаа Монголын сайд нарт сургуулиудыг байгуулах хүсэлт гаргажээ. Гадаад Яамнаас 1912.3.12-нд 47 хүүхэдтэйгээр байгуулсан "Орос, монгол хэл бичгийн Сургууль-"д Чойбалсан буриад захирал, багш Николай Тарасович Данчиновын дэмжлэгээр орж түүгээр геометр заалгаж, Цэвээн Жамсановоор түүх, зураг заалгаж, дараа нь 1913-1917 онд  бусад  7 хүүхдийн хамт Эрхүүд суралцахдаа буриад айлд амьдарч, лепешка талхыг нь  ч идэж явж.

"...Нэгэн үе Гадаад Явдлын Яамны дэргэдэх монгол сургуулийн зэрэгцээгээр Консулын газар монгол хүүхдүүдийг сургах зорилгоор бага сургууль баййгуулсан юм. Багшаар нь 1908 онд Эрхүү хотын багшийн семинарыг дүүргэсэн Николай Тарасович Данчинов байсан ба би түүнтэй туршлагаа солилцдог байв. 
-Нэг удаа би түүний \Н.Т Данчиновын\ орос хэлний хичээл  дээр сууж байв. Гэнэт ангийн хаалга цэлийтлээ нээгдэв. Муухан хувцастай 13-14 насны монгол хүвүүн чимээгүй орж ирээд хаалганы хажуу ханаар өлгөсөн зургуудыг харж зогсов. 
Николай Тарасович хүүд:-Чи юугаа хараад байгаа юм. Ирээд ширээнд суу.  Би чамд ном заана. Чи өдөр бүр энэ хүүхдүүдтэй цуг ном үзнэ-гэв. Тэр хүвүүн "-үгүй" гээд аяархан хэлээд гарч явсан. Хэд хоногын дараа мөнөөх хүвүүн дахин орж ирээд багшийн өөдөөс харан зогсчээ. Энэ удаад Тарас Николаевич түүнд арай ширүүхэн: -Чи юунд алмайрав. Энэ ширээнд суугаад ном сур- гэхэд хүү шуудхан суужээ". \Абашеев Д.А. "Воспоминания о первой Монгольской школе в Урге"\

Архивт хадгалагдаж байгаа товч намтартаа Х.Чойбалсан: "Би Орос улсын дотор олон тооны том том сургууль байдаг гэгчийг бусдын ярианаас сонсож миний биеийг хамт авч явж Эрхүүгийн сургуульд оруулахыг Данчиновоос гуйсанд зөвшөөрөв. Данчинов намайг Эрхүүд гадаад яамны зардлаар сургуульд явуулах тухай ихээхэн удаан ярьсны дараагаар би түүний хамт сургуульд явав. Намрын цагт Данчинов намайг Эрхүүгийн хотын сургууль хэмээхэд аваачиж оруулав. Тэрхүү сургуульд надаас гадна найман монгол хүн байсан болой" хэмээн бичжээ. Ийнхүү Сэцэн  хан Аймгийн Сан бэйсийн хүрээнээс ирээд Нийслэл Хүрээнд тэнэж явсан Чойбалсанг буриад Данчинов хичээлдээ загнаж оруулаагүй бол Монголын цуст дарангуйлагч болохгүй байсан ч юм бил үү.

Хэрвээ Данчинов 1916 онд нэгэн этгээдэд буудуулж амь үрэгдээгүй бол 1930-аад онуудад бусад олон мянган буриадуудын адил Чойбалсанд буюу ардын сургуулийн алтан босгыг алхуулж оруулсан хүндээ алуулах, эсвэл Оросоос ирсэн гэгдэж Зөвлөлт рүү цөлөгдөх, өршөөгдвөл  10 жилийн ялыг эдлэхсэн  биз.

Лам нарын зэвсэгт бослого 1932.4.10.11-ны  өдөр Хөвсгөл аймгийн Рашаант сумын Хялганатын хийд орчмоос эхэлж, 2-хон өдрийн 100-аад хүнтэй болжээ. Бослогыг 1932.10-р сард бүр мөсөн дарсан гэх.

Улс төрийн хэлмэгдсэдийн Музейд буй 1998 онд гаргасан хуучирсан, дахин нягтлах ёстой дутуу тоо. Жишээ нь, Будын Могодой\Мухадий\ нь 1934 онд "Лхүмбийн хэрэг"-ээр баригдан явж ирээд, 1937 онд дахин баригдаад эргэж ирээгүй. Гэтэл "Будийн Могодой 10 жил" бичээстэй. Алсан хүнийхээ тоог дарахын тулд "10 жил"-үүдийг өгсөн бололтой.

Хамаг бурууг Ринчинод чихэх суртал ухуулга Монголд 1990 оноос явагдсаар байгаа билээ. Үүнтэй холбогдуулан түүхийн баримтуудыг гаргаж тавья:

Ф.Ш, оп. 4

пор. 17, пап.107

стр. 8

6 ноября 1923 г.

Тов. Юдину

Уважаемый товарищ,

Мне было совершенно непонятно, почему Вы в своей последней шифровке выразили такое изумление по поводу заявления тов.Духовского, что мы не поддерживаем полной независимости Монголии. Ведь это же самый элементарный факт наших монгольских отношений: с самого начала новой Монголии и установления Нар.рев.правительства мы условились последним, что в переговорах с Китаем будем добиваться для Монголии под формальным сувернитетом или сюзеренитетом  Китая.

Фактически это было бы приблизительно тоже самое, что независимость: никакого китайского

генерала-губернатора и никаких китайских войск в Монголии не будет, но формально будет считаться федеративной страной с суверенным Китаем.

...Пусть Ринчино оставит про запас для более отдаленного будущего всякие планы монгольской экспансии или пан-монголизма....

Чичерин.

-----------------------------------------------

Ф. III, оп.6

пор. I, пап, 109,

стр.5

13 января 1925 г.

Тов. Юдину.

...Крайне желательно, чтобы т.т. Рыскулов и Ринчино не доходили до слишком обостренной борьбы. Оба необходимы, хотя имеют некоторые дефекты. Надо по возможности, смягчать создавшийся между ними антагонизм.

Чичерин.

------------------------------------

Ф.III, оп. 6

пор. I, пап.109

стр. 15

24.II.1925 г.

Тов. Васильеву

Пишу Вам перед отьездом на сессию в Тифлис. Хочу еще раз обратить Ваше внимание на преступную проделку Ринчино в декабре. Военный Совет под его председательством послал приказ пограничным частям об оказании поддержки населению Внутренней Монголии против китайских войск. Этот авантюрист во что бы то ни стало хочет втянуть нас в конфликт с Китаем. Спасибо Рыскулову, что он поднял по этому поводу вполне справедливый скандал и под его давлением ЦК взял приказ обратно. Возможно, что Рыскулов иногда бывает немного безтактен, но его позиция несомненно самая правильная. Пожалуйста, передайте ему, что мы с большим интересом читаем его доклады. Вполне правильно его постоянное стремление втягивать массы в политическую работу и повышать их сознательность. Относительно Монголора инстанция поручила тов. Альскому исследовать все дело. Судя по словам Сампилона, сами монголы хотят разрабатывать прииски. Я незнаю почему бы нам не участвовать и не вложить небольшой суммы. Если же идет об иностранцах, то есть немцы весьма интересующиеся Монголией.

Чичерин.

----------------------------------------------

Ф.III, оп.6

пор. пап.109

стр.22-23

31.III.1925 г.

Тов. Васильеву

В вашем резюме Вашего мнения относительно кобдосских инцидентов совершенно упускается из виду, что по известным Вам показаниям, распоряжение о взятии Шара-Сумэ было получено из Урги от главкома Чойбалсана. В вашем резюме по вопросу о декабрьском инциденте с Внутр.Монг. у Вас упущено с виду, что в приказе  военного совета, т.е Ринчино, было настолько определенно сказано о поддержании сопротивления населения Внутр. Монг. против кит.войск, что совершенно очеводно, что Ринчино шел на вовлечение нас в борьбу с Китаем. Распространенная вслед за тем листовка является лишь пересказом этого приказа Ринчино. Этот инцидент убеждает меня в том,  что Ринчино в своей агрессивной программы способен на все и нуждается в непрерывном и строжайчем наблюдении.

Что касается передачи купленного оружия, дело идет очень хорошо, и в течение двух недель передача будет совершаться.

Обсуждение с товарищем Петровым и Войтинским вопроса о переговорах с Фынем убедило меня в том, что после кратковремменной одноразовой поездки Амора и Рыскулова нужно будет кого-нибудь оставить для постоянного пребывания при Фыне, с целью постоянного контакта в дальнейшем...

Чичерин.

--------------------------------

стр. 37

9-го июня 1925 года

Тов. Васильеву.

При нынешнем меняющемся положении дальнейщее пребывание Ринчино в Урге становится недопустимым. В Китае начинается всеобщее грандиозное нац.движение и при этом в Монг. областях Китая необходимо вести работу из Пекина, для того чтобы увязать движение этих областей со всекитайским нац.движением. Пан-монголийская акция из Урги принесла бы самый большой вред и прямо таки сорвала бы всекит.движение, ибо ургинский пан-монголизм окрашен в яркую китаефобскую окраску. Надо поэтому проявить наконец энергию и не допускать пан-монголийских походок и уклонов. Но это невозможно, пока там Ринчино. Если раньше его вред был еще не так велик, то в настощее время пройзводимый им вред прямо таки неисчислим. Надо поэтому положить конец.  Совершенно непростительно из-за одного человека подвергать опасности движение. Безобразная епопея с калгансой делегации нелепыми инструкциями показывает до какой степени пан-монголисты склонны поворачивать Монголию против нас. Это безобразная история должна быть уроком, но уроком надо уметь учиться.  Прежде всего из этого следует, что надо избавить Ургу от присутствия Ринчино. Это теперь вреднейшая из вреднейших личностей.  Мы здесь хлопочем о курорте для его лечения.

Я позволю себе выразить надежду на его отьезд из Урги наконец осуществится.

Чичерин.

--------------------------------------

Ф.III, оп. 6

пор. I, пап.109

стр. 39

15 июня 1925 г.

Тов.Васильеву

Вы телеграфируйте, что вполне уверены, что удастся удержать Монгпра от ведения революционной агитации в монг. областях Китая. Удержать от этого Монгпра необходимо во что бы не стало, ибо движение в Китае разобьется на часть руководимую из Пекина, и часть руководимую из Урги, это также погубит движение, как губит его двойственность мусульманских и индусских течении. Надо во что бы ни стало этому воспрепятствовать. Для этого надо, наконец, расстаться с безусловно нприемлемой в данном случае личностью Ринчино. Мы здесь устройм все что для него нужно, чтобы он мог лечиться в санаториях или на водах. Совершенно непонятно получение нами никакого ответа  по вопросу о лечении Ринчино у нас. Фраза о том, что он будет оставаться  в Урге, не занимаясь политикой, является вредной иллюзией. Он будет в Урге ядром оппозиции и ферментом брожения. Оставлять его там невозможно. Положение слишком серьезно и вопрос слишком обострился.

Чичерин.

-----------------------------------    

Ф.III, оп. 6

пор. I, пап.109

стр. 43

20 июля 1925 г.

Тов.Вйсильеву

Надеюсь, что вопрос о Ринчино разрешен окончательно. В нынешней стадии развития событии на Д.Востоке присутствие в Урге этой руководящей фигуры агрессивного панмонголизма превращалось в серьезную опасность для всего освободительного движения. Ринчино особенно опасен в результате своей неискренности. Он всячески заверяет в своей невинности и потом оказывается, что он был источником всего наихудшего. Из его последнего письма ко мне видно, что на его совести и знаменитый приказ по поводу Внутр.Монголии и политики внутр.монгольского вопроса и, захватническая политика в Урянхае, и агрессивная политика по отношению к западному Китаю. Все это уснащается стратегическими и полит.аргументами. Теперь окончательно ясно, что с ним не по дороге и надо его обезвредить. Очень жаль, что с тов. Рыскуловым в конце концов не вышло. В виду сложности вопроса о Рыскулове окончательное решение было возложено на т. Войтинского. Он \Рыскулов\ сильно и последовательно повел Монголию по пути обрабочивания и полевания и он ярко пронципиально выдвинул эти задачи.

Чичерин.

------------------------------------------------------  

"...Ф.III, оп.6 / пор.I, пап.109 / стр.43а

1925 оны 8-р сарын 4.

№21

Нөхөр Васильевт.

Рыскуловын бодлогын агуулга-үнэхээр зөв бөгөөд цаашид бүх хүчээр дэмжигдэх, хэрэгжигдэх ёстой.

…Ринчиногийн бодлогын агуулгыг хамгийн хортой, хувьсгалын эсэргүү гэж тооцох хэрэгтэй. Энд түүний захидлаас олж авсан зүйлс нь манай бодлогыг болон, Монголын өмнө тулгарч байгаа улс төрийн зорилтуудыг тэр ямар төвшинд хүртлээ муу ойлгож байгааг харуулсан. Түүний бүрэн ухамсарлагдсан, хорлолтой панмонголизм яг энэ цаг үед хамгийн их аюулыг нүүрлүүлж байна. Хэрэв тэр энд хэсэг хугацаанд байх аваас, одоогийн панмонголизмаасаа өөр ямар нэг зүйлийг ойлгож эхэлж болох юм.

Өнөө үед түүнийг Монголоос салгах, түүний нөлөөг устгах талаар бүхий хүчээрээ чармайх хэрэгтэй байна.

Чичерин...".

\4-ого Августа 1925 года.

Тов. Васильеву.

...Содержание политики Рыскулова-совершенно правильно и должно быть в дальнейшем всеми силами поддержаемо и проводимо. ...Надо считать самым вредным и контрореволюционным содержание политики Ринчино. Получившиеся здесь от него письма показывают, до какой степени он плохо понимает нашу политику и стоящие перед Монголией политические задачи. Его совершенно сознательный и злостный панмонголизм представляет как раз в настоящее время величайщую опасность. Возможно, если пробудет здесь некоторое время, он начнет понимать нечто другое, кроме его теперешнего панмонголизма.

Настоящее время надо всеми силами заботиться о его  устранении из Монголии и его ликвидации его влиянии.

Чичерин\.

-------------------------------------

Монголчууд өөрсдөө алуулж, үлдсэн нь тарчилж байхад харин хятадууд айх, эмээх битгий хэл шоронд орсон хүүхнүүдээ эргээд явж байсныг юу гэж тайлбалах вэ?

Дэмид жанжны гэргий Навчаагийн эгч Зинайда Богдановын охин буюу Дэжидын Оюуны дурдатгалаас иш татья\ Оюун бол Михайл Баторуны охин\:

"-1937.9.10-нд аав маань баригдсан. Яг хэлмэгдлийн өдөр шүү. 6 хоноод ээж маань баригдлаа. Ээжийг баривчлагдах үед Дэмид жанжны авгай Навчаа манайд хүүтэйгээ хонож байсан юм. Бид орондоо орчихсон байсан. Шөнө шүү дээ. Манай ээж Зина буюу Дэжид, Навчаа эгч хоёр чинь төрсөн эгч, дүү хоёр шүү дээ. Тэгээд би Навчаа эгчийг дагаад өмссөн хувцастайгаа гэрт нь очсон. Тэр цагаас хойш би дахин гэрийнхээ босгоор алхаагүй. Сүүлд би өлсөж, зовж зүдэрч гудамжинд хонож явахдаа гэрээ, аавыгаа мөн ч их санадаг байж билээ. Тун ч сайхан айл байсан шиг санагддаг... 
...Ээж баригдахдаа маргааш ирнэ гэж хэлсэн боловч ирсэнгvй. Ээжийгээ хvлээгээд л байсан. Гэтэл сургууль цуглаж би Дэмидийн хvv Элбэгийг дагаад нэгдvгээр ангид орлоо. Тэгтэл арван хэд хоногийн дараа 10-р сарын 2-нд Дэмидийн ах Надмидтай цуг Навчаа эгчийг бариад явчихсан юм. Тухайн vед Навчаа аач жирэмсэн байсан юм билээ. Манай ээж бас жирэмсэн байж байгаад шоронд хvvхдээ гаргасан гэдэг юм. Навчаа эгчийг хориод удалгvй буудсан гэсэн. Хvний ёсноос гажууд мєн ч нvгэлтэй, аймшигтай юм хийдэг улс шvv. /уйлав.сурв/ Элбэг бид хоёрыг Надмидын авгай Баярлах дээр хvргэж єгсєн. Нэг єдєр бvх сурагчдын жагсаалын ємнє баахан хvvхдийн нэр дуудаж гаргаад:

-Та нар маргаашнаас эхлэн хичээлд ирж болохгvй. Эсэргvvний хvvхдvvд сургуульд явах эрх байхгvй -гэлээ. Тэнд Элбэг бид хоёрын нэр хамгийн тvрvvнд орчихсон байсан. Надмидын авгай Баярлах ажилгvй, бас бие муутай хvн байсан. Дээр нь сэтгэл санааны дарамт гээд юм юм л давхцаж байв. Удалгvй нас барж, миний хувьд гурав дахь удаагаа гэргvй боллоо. Нямааг Баярлахын ах, дvv нь аваад, бид гудамжинд гардаг юм байна. Урд таньдаг байсан хvмvvс танихаа байчихдаг хэцvv цаг vе байлаа шvv дээ. Юухан хээхэн олж идэж гол зогоогоод гэр ч vгvй, сургууль ч vгvй ємссєн хувцсаасаа єєр юмгvй улаан нялх хоёр амьтан яах ч билээ. Тэгж байтал Дэмид жанжны тогооч байсан “местный” орос авгайтай тааралддаг юм байна. Тэр бид хоёрыг таниад уйлаад сvйд. Одоогийн Монгол банкны ойр хавьд гэртээ нууцаар аваачлаа. Хоол єгєєд “Та хоёр шєнє болохоор ирээрэй” гэж шивнэж хэлээд гаргаж билээ. Бид хоёр хулгайч шиг шєнє нь сэмхэн ирж хоноод єглєє эртээ босоод явчихдаг боллоо. Идэх хоолтой, шєнє унтах газартай хэдэн cap сайхан л байлаа. Гэтэл энэ жаргал удаан vргэлжилсэнгvй. Нэг шєнє ирсэн чинь гэр нь цоожтой. Маргааш нь бас байдаггvй. Хожим сонсох нь ээ баривчлаад 24 цагийн дотор хойш нь гаргачихсан гэж дуулсан. Ингээд бид “Бабушка “-даа бас гай тарьчихав аа. Гэтэл Цэдэндамба гэж нэг хєдєєний хvн Элбэгийг хvvхдээ болгоно, мал маллуулна гээд хєдєє аваад явчихлаа. Би ганцаараа яаж ийгээд хоног єдєр єнгєрєєж байтал бага сургуульд нэг ангид байсан Лхамсvрэн гэдэг найз охинтойгоо тааралдсан юм. Холбооны ард III хороонд хашаа байшинтай. Аав, ээж нь ч сайн хvмvvс байсан. Хvн ирэхээр намайг амбаартаа нуучихна. Гэтэл нэг эрэгтэй хvн намайг сураглаж ээжтэй нь уулзуулна гээд хуучин арьс єнгєний больницын тэнд шоронд хоригдож байгаа ээж дээр аваачсан юм. Бид хоёр ч уулзангуут уйлаад сvйд. Баривчилгаанаас гурван жилийн дараа 1940 он шvv дээ. Авах хvнгvй, орох оронгvй бяцхан охин намайг ээжээс минь хvчээр салгаж гудамжинд гаргаад хаячих зvрхтэй хvн олдоогvй учир би ээжтэйгээ шоронд хамт байх болсон юм. Тэнд хоригдож байгаа хvvхнvvд єдєрт нь юм оёж шєнє нь шоронд очиж хононо. Харин намайг ээжтэй хамт ажлын гэрт хонуулдаг байлаа. Жил гаруй тэгж байсан. Тэнд Баянтvмэнгийн “Суран ташуур” хочтой хvvхэн байх. Тvvн дээр хятадууд мантуу, янз бvрийн ногоотой сайхан хоол авчирч эргэнэ. Би тэнд ганцаараа хvvхэд учраас бурхан шиг хvндтэй. Хvн бvхэн авчирсан эргэлтээс надад єгнє..." http://archive.olloo.mn/modules.php?name=News&file=print&sid=59340.

1921 оны өвөл Эрэн цалам харуулын зангийн үүрэгт ажлыг хийж, Тольт гэдэг газар өвөлжиж байтал нэгэн шөнө хүн  амьтан унтсан хойно Дэлгэр буриадын хүү Дамдинжав гэдэг залуу манайд ирж хэлсэн нь: -Буриад нутгаас албан ажлаар яваа бололтой 2 буриад манайд ирээд, Өсөг гуай та хоёрыг ирж уулзаач  гэж байна" гэв. Би учрыг ч мэдсэнгүй, юун хүн надтай уулздаг билээ гэж бодож, өртөө шахам газар шөнө мунгинасаар яваад Дэлгэр буриадынд ирсэн чинь зүс танихгүй 2 хүн нөхөр Дэлгэр буриадынд хоол идэж суулаа.  Тэр хоёр нь буриад хүмүүс биш, харин буриад хувцас өмссөн монгол хүмүүс байлаа. Нэр усаа мэдэлцвэл, нэг нь Чойбалсан, нөгөө нь Шагдаржав гэв. Тэр хоёр хувьсгалын нууц ажлаар яваагаа ярьлаа... /Найдангийн Дамдинсүрэн/1880-.../ -Сайнноён хан аймаг, Дашдоо гүний хошуу, одоогын Булган аймаг, Тэшиг сумын нутагт,  Эрэн цалам харуулын Тольт гэх газар төржээ. /хуудас 601, "Ардын Журамт Цэргийн Дуртгалууд". 1982.

Сталин бол алуурчин, харин Чойбалсан бол хүндэтгэх шалтгаантай гэнэ.

Монголд оросууд 
1934-1938 онуудад 25000 монгол хүнийг алсан хэмээн 1990 оноос хойш ардчилагчид сурталчилж ирсэн. Грузин Иосиф Жугашвили буюу Сталин хэдэн зуун буриад, барга, цахар болон  цэргийн, нам төрийн ажилтнуудыг ЗХУ руу аваачиж цөлж, хороосон нь түүнээс зайлахгүй. Харин тэр 25000 хүний ихэнхийг Хорлоогиййн Чойбалсан өөрөө сонгон, шилж, тарчлаан, алсан. 
Жугашвили буюу Сталины аллагад хамгийн ихээр өртсөн нь оросууд.
Харь гарлын хүн уугуул үндэстэнг хядаж байсан эмгэнэлт түүх цөөнгүй бий. Кампучид коммунизмыг байгуулахад 8 сая хүн хэрэггүй, 2-3 сая л хангалттай. Бусад нь илүү- хэмээн зарлаж байсан Пол Потыг Вьетнамын цэрэг ирж дараагүй бол улаан "кхмерүүд" зорьсноо биелүүлэхэд ойртоод:1-3 сая хүнийг устгачихаад байв. Википедиа-аас иш татъя:

Saloth Sar was born on 19 May 1925, the eighth of nine children and the second of three sons to Pen Saloth and Sok Nem. ...descent and Saloth Sar was named accordingly due to his fair complexion ("Sar" means white in Khmer), the family had already assimilated themselves with mainstream Khmer society by the time Sar was born. \

Энэ угсаатны хядлагын улмаас үр дүнд буриадын дунд буриад гэдгээсээ айж, ичих, нуух байдал дэлгэрчээ. 
Жишээ нь, Монгол Улсын Даяар дуурсагдах Дархан аварга Дарийн Дамдин, сүүлийн үеийнхнээс Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Намбарын Энхбаяр. Дамдин аварга буриад энгэртэй дээлээ ганц өдөр ч Монголд өмсөлгүй насыг барсан. Намбарын Энхбаярын эх нь битгий хэл төрсөн эцэг нь ч буриад хүн байсан гэлцдэг. Энхбаяр буриадуудын тухай ярианаас зайлсхийж явдаг нэгэн. Санжийн Баяр ч буриад эхээс төрсөн. Их хэлмэдүүлэлтээс болоод Монгол дахь буриадууд, тэдний хүүхдүүд буриад гарлаасаа ичдэг, түүнийгээ нуудаг болсон нь илт. Харин халх эхтэй Дамдины Баяраа гарьд\Дарь "бабушка"-ийнхаа гар дээр өссөн\ буриадаасаа ичиж яваагүй. Буриад бол монгол, халх ч бас монгол, цахар бол бас монгол, дөрвөд ч монгол, бас барга ч монгол, захчин ч монгол, үзэмчин ч монгол. Бид тус тусдаа ч монгол, нийлээд ч монгол. Хэн нь хэнээсээ ч илүү, дутуу монгол биш. Бид адилхан монголчууд.

33. "Тэд биднээс хоол гуйгаагүй".

/дуусаагүй/ Алхан Болд. 33. "Тэд биднээс хоол гуйгаагүй". 

Өмнөд монгол малчин эмэгтэй Монгол Улсад анх удаа иржээ. 

"Үдийн наран голлож маш халуун агсан ч үе үе сэрчигнэх зөөлөн салхи хөгжмийн аястай санагдана. Бид нэг хөтөл дээр амсхийн суухад хажууханд сүрэг үхэр нэлийтэл хэвтэж үдэлж байлаа. Мах, тарга сайтай өег цатгалан тэдний амгалан тайван байдлыг харсаар эгч минь "-Ирэх төрөлд Монголд хүн болж төрж дийлэхгүй бол ядаж мал болоод төрчихъе" гэв. Би цочисхийв. Сургууль соёлын мөр олж хөөгөөгүй эгчийн минь амнаас гармааргүй үг. Энэ үгэнд хичнээн их зовлон зүдгүүр амссан түүхийн шимшрэл, хичнээн их төвөгдөж гачигдаж байгаа одоох амьдралын аргагүйдэл, жич заяа тавиланы гомдол гутрал агуулагдаж байгаа...". 

Хуучинхүү. "Чулуун зүрхтэй хайлаас".

Цөөхөн сая монголчуудын дунд түгээмэл байдаг нэгэн эмгэнэлтэй, харамсалтай, ичгүүртэй муухай зан бол том биетэй нь жижиг биетэйгээ, баян нь ядуугаа, бүл олонтой нь бүл цөөнтэйгээ, гэртээ хоцорсон нь айлд үлдсэнийгээ дээрэлхэх -юм. Харийн дайснуудад бол хамгийн олзуурхууштай бидний авир маань.

32. "Монголын 3 дахь хөрш буюу Казахстан\Казах Ели\".

\дуусаагүй\32. Нийтлэлч Алхан Болд. "Монголын 3 дахь хөрш буюу Казахстан\Казак Ели\".

Монголчууд саяхныг хүртэл киргиз, уйгар, тува, манж, хятад, орос гэсэн 6 хөрштэй байв. Манай зүүн хөрш манжууд хятадуудад уусаад мөхсөн бол,  монгол төрхтэй уйгарууд маань перс, грек, орос гаралтнуудад ихээр уусаад өнөөдөр Шинжаанд буй. Тэнд буй уйгар гэх хүмүүсийн ихэнхи нь эртний уйгаруудын удам биш. Эртний уйгаруудаас бараг цэврээрээ үлдсэн нь тува нарын дунд буй. Манай 3 дахь хөрш байсан Туватай Монгол Улс дипломат харилцаатай байсан үе цаг бий. Харамсалтай нь, Тува Улс  1944 онд ЗХУ-д дагаар орсон билээ. Монголчуудаас болгоомжилдог зангаасаа болсон хэрэг. Одоо Монгол Улс маань Орос, Хятадтай хиллэдэг гэдэг. Тэгсэн атлаа монгол ноёд очсон орон бүртээ "Танай улс манай 3 дахь хөрш" хэмээн биеээ үнэлэгч мэт аашлах болжээ.

Бялдууч ноёдод Монгол Улс оршдогийг сануулъя. Дэлхийн газрын зураг дээр Монгол, Казахтан улсууд хөрш гэж л харагдана. 2 улсыг Оросын 35-хан км зурвас заагладаг. Мөнгөтэй улсуудад бялдуучлан, 500, 1000, 5000км хол байдаг тэднийг 3 дахь хөрш гэх нь солиорол биш үү?! Оросууд 500 жилийн өмнө Уралын нурууныхаа цаана байсан цаг доор монгол, киргиз\казак\ нүүдэлчид 5м-т ч эсгий гэрээ  барьж, сайдаж, муудаж явснаа яахын аргагүй хөршүүд.  Хөршөө хөрш гэхгүй бол, мөнгийг хөрш гэх үү?!   

2014.2.07-нд улсынхаа Атырау хотод Нурсултан Назарбаев "-17 сая хүнтэй, нефть, их баялагтай атлаа хөрөнгө оруулагчид, жуулчдын сонирхлыг Казахстан 2-хон сая хүнтэй Монголоос бага татаж буйн учир нь төв Азийн "стан"-уудтай\Пакистан, Афганистан, Тажикстан, Узбекистан, Туркемистан, Киргизстан\ адилхан сонсогддог  нэрэнд нь байна.  Ийнхүү тэр улсаа Казахели хэмээн нэрлэх талаар орон даяараа хэлэлцэе"- хэмээн уриалав...
Назарбаев үндэстнээ эргүүлж казахуудынх болгох ажлаа төрийн далбаагаа хөх тэнгэрийн цэнхэрээр хийхээс эхэлсэн.

Өөрөөр хэлбэл, Казахели\КазахОрон\ эсвэл Казах хэмээх улс дэлхийн зураг дээр үүсэх нь нь бараг цаг хугацааны л асуудал болов уу.

Казахстан Тарбагатай, Табун Карагай, Алтан Эмель гэхчлэн монгол нэртэй газар маш олон бий. Харамсалтай нь адилхан эсгий туургатны үр садан улс ЗХУ- аа бэлэгэнд авсан тусгаар тогтнолоо бялуурч элдвийн авир гаргах болжээ. Жишээ нь, Назарбаев: ...Бид өлсгөлөн ядууралд нэрвэгдсэн Монголд жил бүр тусалдаг..." гэхчлэн халуурдаг болжээ.

 Назарбаевын Казахстаныг аажмаар казахжуулах зарлагдаагүй бодлого үргэлжилсээр. Асуудал  улсын нэрэнд биш, харин ардчилалын хомсдолд байна хэмээн үзэгчид цөөнгүй байх шиг байна. Үндэстнээ гэх үзэлтний хувьд арай өөр таамагтай байна. Назарбаев ганцхан ганцхан нефть, долларын тухай боддог удирдагч биш.

Назарбаевыг ганцхан эдийн засгийн нүдээр ажиглагчид иймэрхүү юм бичиж байна: 90-91 оны үед Монгол 25 сая малтай, Казахстан 20 сая малтай байсан бол одоо Монгол 40 сая, Казахстан 8 саяхантай болжээ гэж бичсэн ч байна.  Tэгвэл "-хөдөөд малчид хэрэгтэй байна. 70 гарсан над шиг хэд л энд үлдлээ"-хэмээн монгол малчин зурагтаар ярьж сууна.

Нефть олборлолтод тохиолдоод буй хямарлыг ашиглан. гэнэн монголчуудыг хөөргөдөн  зөвхөн ардчилалын ачаар зөвхөн Монголд л хөрөнгө оруулалт гайхалтай нэмэгдэв хэмээн дуусаагүй байтал, 2014 онд маань  40% буурчихав. Монголоор жишээ авахдаа, Назарбаев огт буруутсангүй. Казакын улсыг улам казак болгох тийш явсаар байгаа хэрэг....

Барон Унгерн Төмөрийн Даваа буюу Дамбийжанцантай уулзах зорилгоор Монголд Онон голоор орж Нийслэл Хүрээ\Өргөө\, Улиастайгаар дамжин Ховдод ирэхэд монголчууд -Жаа лам киргизүүдийг хөөгөөд явчихсан гээд угтжээ. Юун киргиз вэ? тиймээ 1923 оныг хүртэл казакуудыг киргиз гэдэг байжээ. Барон Унгерн большевикуудад байцаагдаж байхдаа:
"...В одном из этих обращений я писал что большевизм не может развиться у кочевников, всех кочевников надо обьединить в одну группу. Я имею ввиду все кочевые народы. Вот почему в основу создания Срединного Монгольского Царства/до Каспия/ клал обьединение всех, и киргизов...". гэж хариулсан нь түүх болон үлджээ.
Хятадууд киргиз гэхээс биш казак гэх нүүдэлчдийг мэддэггүй байсныг Овен Латтимор 1926-1927 онуудад Шинжааны киргизүүдээр явахдаа мэдсэн байдаг...

Дашрамд хэлэхэд 1940-өөд онуудад шинжаанаас дүрвэсэн казакуудыг Чойбалсанаас өөр удирдагч байсан бол, Казахстан, Шинжаантай залгаа одооны Баян-Өлгийд биш, харин Монгол Улсын гүнд Архангай, Дундговь, эсвэл Өвөрхангайд хуваан суурьшуулах ёстой байсан юм. Гэтэл өнөөдөр казакууд 1940-өөд онд хятадуудаас зугтаж Монголд ирж толгой хоргодсоноо мартаад бараг л үеийн үед энд сууж байсан мэт санах болжээ.

Казахстан, Кыргызстан хоёр нэгдэх нь зөвхөн цаг хугацааны асуудал гэж бодож байна. Тэд эхлээд "стан" гэх перс нэрсээ хаях ёстой...

В Казахстане только за первые годы войны нашли кров и работу более полумиллиона эвакуированных из западных районов и около 970 тыс. репатриированных поляков и немцев.

31. ""Тэнхлүүн явахад тэмээ өгнө".

\дуусаагүй\ 31. Нийтлэлч Алхан Болд. "Тэнхлүүн явахад тэмээ өгнө".
Монголд тэнхлүүн явбал тэмээ өгнө, тааруу явбал танихгүй -гэх  араншин давамгайлсан хэвээр. Өгсөн мөнгөнийх нь тоогоор монголчууд гадаад улсуудыг дугаарладаг.

2014 оны сүүлээр Намбарын Энхбаяр "Цензургүй яриа" нэвтрүүлгээр их өрийг тэглэснийг\98%| хөндөхдөө "-"Царская Охота" ресторанд явуулж байсан хэлэлцээний үеэр, тэр үед яагаад ч юм, гэнэт миний нүдэнд жирийн нэгэн монгол өвгөн, эмгэн хоёрын над руу ширтээд байгаа  царай харагдаад байсан... Их өрийг тэглэхэд тэр муу өвгөн, эмгэн хоёрын дүр тус болсон байхгүй юу даа".

Би Энхбаярыг ойлгосон. Энхбаяр бол тэр эмгэн, өвгөн хоёрын адил, монголчуудын дунд байгаа нөхрийн ач, тусыг мартдаггүй хэсгийнх нь төлөөлөлөл ажээ.

"...\Юмжаагийн Цэдэнбал гуайг оршуулахад\ харамсалтай нь, элчин сайд, элчины хэдэн зөвлөхөөс өөр монгол хүн ерөөсөө ирээгүй. Уг нь  Москвад олон мянган монгол хүн байсан шүү дээ..." \ Тангадын Тогтоохүүгийн дурсамжаас, хуудас 75, "Их хотын зам".

"-...Тэр хохироосон хүмүүсийн дунд өмнө нь Н. Энхбаяр даргаас албан тушаал авч байсан хүмүүс бий. Ерөнхийлөгч байхад нь өрөөнийх нь үүдэнд хаалгыг нь сахиад суудаг байсан. Даргын итгэлийг авч төрийн өндөр албанд очсон  хүмүүс байсан уу гэвэл байсан юм. Гэтэл энэ хүнээс олон хүн урвасан. Хүнд ёс зүй гэдэг зүйл байх ёстой. Н. Энхбаяр дарга өш хонзон санах хүн биш. Үүн дээр санаа амар байж болно. 

Тэр хүмүүс л Н. Энхбаяр даргын  нүүрийг харахаас айж байгаа байх. Тэдэнд бол ичгүүртэй л байгаа. Н.Энхбаяр даргыг Монголд ирсэн үед нь зарим хүнийг ирж уулзаасай гэж боддог. 

-Тухайлбал ямар хүмүүс гэж?

-Тухайн үед дэргэд нь байж байгаад албан тушаал авсан хүмүүсээс жишээ дурьдахад Ц. Нямдорж, Ж. Бямбадорж, С. Баяр, Сү. Батболд энэ хүний ачаар албан тушааалд хүрч өнөөдрийг хүртэл ажил албатай, мөнгөтэй хөрөнгөтэй болоо биз дээ. Заавал улс төр ярихгүйгээр "Бие чинь сайн уу" гээд цагаан сараар хадаг барин ирж золгочих ёс зүй энэ хүмүүст алга. Зарим хүмүүсийг би ирээсэй гэж бодож байсан. Н. Энхбаяр дарга битүүний өдөр онгоцноос буугаад шууд Бөхийн өргөөнд ирж үзэгчдийн суудалд суухад нэг хүн явуулаад Н. Энхбаяр даргыг дуудаад ядаж ардаа байсан юм. Хоорондоо сайхан хөөрөг зөрүүлээд суусан бол Бөхийн өргөөнд бөх үзэхээр ирсэн хүмүүсийн дотор сайхан онгойх  байсан биз...
 -Гэхдээ БНСУ-д эмчилгээ хийлгэж байхад нь МАН-ын зарим хүмүүс очиж уулздаг байсан гэсэн яриа гарч байсан. Үнэхээр очдог байсан юм уу?
-МАН-ынхан дотор ёс зүйтэй хүмүүс байна. Сая ирэхэд нь ч гэсэн МАН-ын зарим удирдлага ирж уулзсан шүү.
-Ямар хүмүүс ирж уулзсан юм бол?
-Саяын нэр хэлсэн хүмүүс л ирээгүй...". 

-Ц. Шаравдорж, "Өдрийн сонин", 2015.3.13. 

30. "Архидалт бол улс төр ".

\дуусаагүй\ Нийтлэлч Алхан Болд. 30. ", Архидалт бол улс төр".

/...Les traditions des marriages mongols reposent essentiellement sur la vodka. Par exemple, les amis du marie doivent retrouver les vetements de l'epouse, dans lesquelles  est cachee un bouteille de vodka. Celui qui trouve les vetements doit boire.../Франц хүн гэртээ хариад бичсэн нь/...Монголчуудын хуримлах уламжлал бүхэлдээ архин дээр л тогтдог. Жишээ нь, нөхрийн найзууд эхнэр бологчийн хувцасын дунд нуусан архийг хайцгаана. Олсон хүн түүнийг уух ёстой...".\ 

Архи бол дайсны агссан зэвсэг хэвээр атал Монголд монголчууд идээний дээж болгожээ. Харийн эртэй нөхцсөн эм, архинд донтсон эр хоёрын аль аль нь үндэстний дайсан. 3-хан сая хүнтэй монголчуудын хувьд архидалт бол улс төрийн асуудал юм. Сархад гэх зовлонт хороос нийгмийг салгахаар зүтгэж сүүлийн дөрвөн жилд 5000 гаруй хүнийг архинаас гаргасан Архигүй Монгол ТББ-ын соён гэгээрүүлэгч Н.Батсайхантай " Архи уудаг бурхан гэж хаана ч байхгүй" гэж саяхан ярьжээ. 

Оросод архийг үзэн яддаг цорын бүлэглэл бол үндэстний үзэлтнүүд нь. 

Энд нэгэн сонирхолтой баримт байна. Манайхтай огт хамаагүй, манайхаас хол болсон ч юм биш. Бидэнд хамаатай асуудал.

Пионерами в деле водворения к нам спиртной контрабанды из Маньчжурии были русские евреи Мордухович, Шлемович, Розенберг, Розенбаум и др., но вскоре это прибыльное дело почти всецело перешло в руки предприимчивых китайцев, поспешивших для большего успеха в деле спаивания населения Приамурья, опоясать всю нашу водную и сухопутную границу рядом крупных и мелких винных складов и лавок. В этих складах и лавках спирт распивается нашими пограничными жителями, всегда имеющими полную возможность перейти границу или самовольно, или, в лучшем случае, легально, выполнив лишь самые незначительные формальности, и оттуда же проносится и провозится контрабандным способом через границу края частью самим пограничным населением, частью контрабандистами-специалистами. Китайцы, по-видимому, прекрасно поняли, что психическая неустойчивость нашего населения вызывается именно наибольшей легкостью и доступностью для населения получить ядовитое зелье. В этих соображениях, китайцы, помимо кабаков, которые они пооткрывали против каждого, даже самого незначительного, поселка на нашей стороне, пускают в ход всю свою изобретательность, чтобы сократить расстояние между русскими поселками и своими корчмами, двери которых день и ночь открыты для всякого желающего, и чтобы тем самым усилить соблазн пьяного угара. Для этого они прибегают, между прочим, даже к следующему способу. Если на более широких местах Амура против русских поселков имеются островки и если они лежат по правую сторону от линии фарватера, т.е. входят в состав китайской территории, то эти островки, несмотря на то, что они обычно болотисты, в высокую воду затопляются и потому, казалось бы, совершенно непригодны для жилья самого неприхотливого человека, тем не менее, не остаются пустыми: и на них китайцы строят свои кабаки, зная, что даже кратковременное их функционирование принесет владельцам этих заведений солидные барыши.

Не требует особых пояснений, что подобная обстановка могла послужить только причиной тому, что алкоголизм среди Приамурского пограничного казачества и крестьянства края достиг невероятных размеров. Пьянство охватило мужчин, женщин и даже детей. Пограничное население опустилось до того, что последнюю копейку тащило в китайский кабак, пропиваясь в нем до нитки. Не в лучшем положении было и остальное население благодаря тому, что в крае постоянно имелся контрабандный спирт в неограниченных количествах. Достаточно сказать, что ни в одной губернии средней России не развит так алкоголизм, как в нашей окраине. Петроградская и Московская губернии, несмотря на высокий процент фабричного населения, никогда не давали такой цифры душевого (В тексте документа – душевного. – С.И.) потребления алкоголя, как в Приамурье. По данным за 1911 год, почерпнутым из Акцизного управления, в Амурской области на одного пьющего приходилось 6,3 ведра вина, а в Приморской области 5,14 ведра в год. По отношению же к общему населению – в Амурской области за год 1,97 ведра и в Приморской области 1,67 ведра на душу. И за все это море алкоголя население обеих областей заплатило в помянутом году не более и не менее, как 14 миллионов рублей, причем более половины этой суммы затрачено на контрабандный спирт. <…>

ГА РФ. Ф. 6224. Оп. 1. Д. 85. Л. 1 - 3. Машинописная копия.

http://www.nivestnik.ru/2004_1/10.shtml

29. "Күрд, Палестин, Монгол, Ирланд...".

Нутагтаа байсаар 5 улсад хуваагдсан Курдүүдийн амссан зовлон асар их:

Kүрдийн гуниг буюу 5 улсын хилээр хуваагдсан 40 сая күрдийн ард түмэн. Өвгөдийнхөө нутагт байсаар мөртлөө улсгүй хоцорсон хамгийн том ард түмэн бол күрдүүд. 

Иран: 8.2–12 сая

Түрк: 14.3–20 сая

Ирак: 5.6–8.5 сая

Сири: 2–3.6 сая

Абдулла Ожаланы хөргийг барьсан курдийн ППК байгуулагын дайчид./Combattantes des YPG et du PKK tenant un portrait d’Abdullah Öcalan. Kurdishstruggle sur Flickr, 10 octobre 2015/.

https://orientxxi.info/magazine/le-discours-democratique-et-feministe-d-abdullah-ocalan,1285

****1914.11-р сар:Атаман Семенов  хорошо знал обычаи и особенности забайкальских казаков. Богатейший военный опыт он получил в первой мировой войне, которую прошел в рядах 1-го Нерчинского полка. Как офицер он выделялся не только беззаветной храбростью, но незаурядным даром командира В ноябре 1914 г. он совершил подвиг: спас полковое знамя. Через месяц с разъездом в 11 казаков ликвидирован баварскую пехотную заставу, захватив при этом в плен 15 человек. Воюя в Карпатах, он отличился при защите одного из ущелий, где с горсткой казаков успешно выдержан четыре атаки Баварской дивизии.

Семенов воевал на Кавказе, затем в составе дивизии Левандовского совершил поход в персидский Курдистан. В казачьих полках Левандовского было много бурят.

Зураг дээр: Лалын Улс-алан хядах байгуулагын эсрэг тулалдаж буй Иракын күрд дайчид.

Iraqi Kurdish Peshmerga fighters have been fighting IS militants in northern Irаq/Photo AFP

Зураг дээр: Лалын Улс алан хядагчдын эсрэг тулалдаж байлдаж байгаа Сирийн күрд дайчид.

Америк күрдүүдийг хаяж чаддаг шигээ, газрын тосыг хаяхгүй.

/Trump angered even his most stalwart defenders in Congress by ordering U.S. troops to pull out of northern Syria, clearing the way for Turkish troops to launch an offensive against the Kurds that immediately raised fears of ethnic cleansing against a key U.S. ally. https://www.vice.com/en/article/3kxywk/trumps-betrayal-of-the-kurds-has-ukraine-thinking-they-could-be-next

This Isn’t the First Time the US Has Abandoned the Kurds

https://truthout.org/articles/this-isnt-the-first-time-the-us-has-abandoned-the-kurds/

As U.S. troops follow President Trump's orders and pull out of northeast Syria, they leave behind men they fought side by side with against the Islamic State group. Amid fears of ethnic cleansing by Turkey, the Kurds have agreed to withdraw from a border area where fighting is underway, and now terrified civilians are also fleeing. Special correspondent Jane Ferguson reports. https://www.pbs.org/newshour/show/trump-betrayed-us-fleeing-kurds-condemn-u-s-decision-to-leave-syria

Зураг дээр: Хамаг хүнээ тараасан ирландууд:

\дуусаагүй\ 29. Нийтлэлч Алхана Болд. "Монгол, Ирланд, Күрдүүд".

Тийм учраас Монголчууд бусдад /хятадуудад/ уусч өөрсдийн өвөрмөц байдлыг алдахаас айдаг. Өөрсдийн өвөрмөц байдлыг хамгаалах шалтгаан тэдэнд байгаа бөгөөд би хувьдаа тэд өөрсдийгөө авч үлдэх байх би найдаж байна. /Therefore, Mongolians fear they might be assimilated and lose their own uniqueness. They have reasons to protect this uniqueness which is something I personally hope they can keep/.

/өвөр Монголд төрж, өссөн нэг хятад хүн ингэж бичжээ/

Дэлхийн 200 улс дотроос 18-д ордог том нутагтай улс цухуйж, дүнхийхээс өөрөөр харагдахгүй.  Монгол Улс одоогоор Азийн цээжинд тарган үхэр шиг дүнхийн зогсоно. Монгол Улс Францаас 2.83 дахин том, Италиас 5.2, Сингапураас 2338, Вьетнамаас 4.7, Японоос 4.2, Өмнөд Корейгоос 15.7, хойд Корейгоос 12.9,  хоёр Корей нийлснээс 7.1 дахин том нутагтай. 

Геополитикт, аливаа улсыг нутгынхаа чинээ ирээдүйтэй, эсвэл тэр хэмжээгээр сонирхлыг татагч гэж үздэг. Гэтэл "манай Монгол Улс жаахан" гэх монголчуудыг  гадныхан гайхдаг...

Баатруудынхаа авч өгсөн дэлхийн хагасыг үр хойч нь эргүүлж алдсанд харамсах шаардлагагүй. Харин өвөг дээдсийнхээ эсгий гэрийн буйртай нутгийнхаа 60%-ийг алдчихаад огт харамсахгүй яваа монголчууд гайхалтай хүмүүс. Эцсийн мөчид буюу 1920-1921 онд, цэргүүдийнх нь 60% буриад, өвөр монголчуудаас бүрдсэн Барон Унгерны Азийн Морьт Дивизийн дайчид Хятадын 15000 цэргийг 5 сарын тулаан хийж ялаагүй бол өдийд Монгол Улс бүр мөсөн сөнөсөн , сайндаа л Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улсын Ар Монголын Өөртөө Засах Орон  байхсан биз...

Монгол цэргүүд Австрийн Вена хотын захаас Өгөөдэй Хаан нас нөгчсөн тул ухарсанд харамсах битгий хэл бид баярлах ёстой. Иракийг 2 дахь Хүлэг Хаан \1215-1265\ буюу Чингис Хааны бага хүү Тулуйн хүү болох Жорж Буш талхилж байна хэмээн Саддам Хуссейн   хэлж байсан. Монголчууд Ирак руу үхсэний хийж алалдаж очдог байна аа.

Хүнийг нутгийг эзлээд буцаагаад алдсан маань дүүрч. Хүний нутаг бол хүний л нутаг. Харамсах зүйлгүй. Нууц Товчооноос өөр түүхийг уншдаггүйгээс тэр биз.

Улаанбаатарын нэгэн хоолны газар 3 авгай амаа уралдуулан хятадуудыг магтаж байна. "-Манай Мэнэнгийн талаас том тал юм аа. Хятадууд ямар гоё зам тавиа вээ. Хятад ёстой сайхан хөгжиж байна" гэцгээв". Өвөр Монголд хятадуудын тавьсан замыг авгайчууд магтаж байгаа нь энэ. Эй халаг. Эцэг өвгөдийн маань гэрийн буурь байсан газар гэх харуусал энэ 3 монгол өчүүхэн ч алга. Тэд өвөр монголчууд азтай хүмүүс гэж итгэж байгаа бололтой.

Харин бид өөрийнхийг алдах эрхгүй байв. Одоо бүүр Богд Уулын аманд....

Юу бусдад алдсанаа мэддэггүй. Манайхан Өвөр Монгол, Буриадаа л бусдад алдсан мэт боддог. Дутуу байна. Тува бол биш. Тува монголчуудад хамаагүй. Бид Зүүн гараа алдсан:  Тарбагатай... Газрын зургаа харъя: Saisson nor, Ebi nor, Erenchin Chabirga, Ajar nor, Ulener nor...Та үүнийг Эдгар фон Хартманны 1919-1920 онуудад одоогийн дорнод Казахстан, Монголын нутгаар явсан тухайгаа бичсэн номоос уншиж болно. Энэ номыг Бэсүд Хондогынхон Б.Баярсайхан орчуулснаас бас уншиж болно. Номын нэр "Монголын түүхт жингийн замаар".

Алдсан баруун нутгийн маань тухай асар их баримт хоцорчээ:

"Урьд нь Бухтарма-д киргизүүд байгаагүй..."

\"Раньше, в Бухтарме не было Киргизов..."\.

В половине прошлого столетия, когда в Тарбагатае кочевало дурбэтское поколение калмыцкого народа, Хабарасу был уже известен русским под именем Хамартабан; по нему провози­лись все товары, которыми обменивались древние города китай­ского Туркестана с Сибирью. Об этих торговых сношениях чрез Хабар в киргизской орде сохранилось предание и до настоящего времени;..."

Бид Монголчууд Өвөр Монгол, Буриад, Зүүн Гарын Ойрад, Тува-г алдсан. Туваг алдсандаа бид харамсдаггүй. Харамсаагүй маань зөв ч байж магадгүй. Учир нь хэдийгээр хамаг юмаа монголчуудаас авсан ч гэсэн тэдний ихэнхи нь монгол гарлын хүмүүс биш. Тэдний ихэнхи нь уйгар гарлынхан. Одоогийн Шинжаанд буй уйгар гэгддэг хүмүүс бол ихэнхи нь эртний уйгаруудтай холбоогүй бөгөөд перс гарлын хүмүүс. 

7Нэг тува хүн халуураад интернетэд бичсэн нь энэ: 

"УЖАССССССС монголы своровали тувинскую песню и станцевали танец, нагло выдавая за свое.

Мало того, что весь Китай рыдает под "Дагларым" Саинхо Намчылак принимая песню за монгольское изобретение, что за наглость, бесстыдная наглость"

.Улс төрч, инженер, боксчин, ажилчин, дуучин, хүүхэд нь ч "Казахстан Алга!!!"\Казахстан Урагшаа!!!\ гэцгээх манай баруун хөрш- Казахстан их гүрэн болох зорилт тавьсан бололтой бол харин Монгол Улс “туулай” улс болох зорилт тавив уу? Дэргэд маань зүүрмэглэж байсан Тува, мөхөж байсан Якутууд сэргэж байна.  2010 онд 263 000 байсан Тува нар ихэнхи оросуудаа явуулаад гэртээ хүн амын 75% болж тусгаар улсдаа мэт амьдрах болжээ.  Асар том нутагтаа 1989 онд 250 000 байсан якутууд 2010 онд 478 000 болсноор Сибирын хамгийн олон тоот уугуул үндэстэн байсан 461 000 буриадуудыг битгий хэл,  Якутад байгаа 460 000 орос, бусад цагаачдаас ч олон болжээ.

"Хүйтэн, инээд муутай, эрүүл биш царайтай хятадуудын орноор аялж явснаа энд дугуй нүүртэй, улаан хацартай монголчуудын дунд байхад сайхан байв. Уулзсан эхний эдгээр монголчууд бидэнд ер бусын сайхан сэтгэгдэл төрүүлэв. Дараагын өдөр бид дахиад..."

"...It was a pleasure to be among these jolly, round faced, ruddy cheeked Mongols, after living amongst the unhealthy-looking Chinese of the country through which we had been travelling, who showed little friendliness  or good -humour, and who always seemed to cause a bad taste in the mouth. These first Mongols happened to be an ununually attractive a lot...

On the following day we entered hilly country again, and at the end of the march came upon country cultivated by Chinamen, who here, as elsewhere along the borders of Mongolia, are encroaching on the Mongols, and gradually driving them out of the best country back into the desert. The slack, easy going Mongol cannot stand before the pushing, industrious Chinaman; so back and he goes. It is the old story which is seen all through nature-the weak and lazy succumbing to the strong and vigorous. 

Observer's sympathies are all with the Mongol, though, and he feels regret at seeing the cold, hard-natured Chinaman taking the place of the easy-going, open hearted Mongol....   

". pages 106, 107, "Among the Celestials" by Captain Younghusband,  C.I E. London. John Murray, Alberle Street. 1898 http://library.umac.mo/ebooks/b31043100.pdf

28. "Монголын их гүрэн гэж байгаагүй гэв үү?!".

28.\дуусаагүй\ Нийтлэлч Алхан Болд. "Монголын их гүрэн гэж байгаагүй гэв үү?!".

“Incipit Ystoria Mongalorum quos nos Tartaros appellamus” by  John of Plano Carpini.

зураг дээр: Чингис Хааны анхны нийслэл Ауруг Хотын туурь.
Энд 1229 онд Их хуралдайг зарлан хуралдуулж Өгэдэйг/1186-1241/ Монголын 2 дахь Их Хаанаар өргөмжлөв.
--------------------------------------------------------------------------

Тэд нар бидний амыг нэг талаар тагладаг байлаа. Монголын нийслэл Хархориныг шатааж, үлдсэнээр  нь монголчуудын тархийг угаах Буддын том хийд барих нь эцэг өвгөдийг минь дайснуудад хязгааргүй таашаал байлаа. Хархоринд ирэхэд Монголынх гээд үзүүлчмээр түүхийн баримт бараг байдаггүй байлаа. Ашгүй хэдэн жилийн өмнөхөн энд Археологын музей барьснаар бид өөрийн түүх гээд үзүүлэх юмтай боллоо....

Зураг дээр: Итали дахь Монголын Элчин Сайд Т.Жамбалдорж 2019.5.16-нд Ватиканы нууц архивт хадгалагдаж байгаа 8 түүхэн захианы хуулбарыг епископ Сержио Пагано-оос хүлээн авлаа. Монголын Их Гүрэн ба Иран, Төв Ази дахь монгол хаад 13-р зуунд Ромын Паптай харилцаж байсныг гэрчилж байгаа юм.
-------------------------------------------------------------------------

Оросын Санкт-Петербург хот дахь Эрмитажид хадгалагдаж буй "Чингисийн чулууны бичиг" бол монгол бичгээр үйлдсэн хамгийн анхны баримтад одоогоор тооцогддож буй. 1224-1225 оны үед бичигдсэн, босоо бичгийн энэ дурсгалд:

Чинггис хан -и у сартагул иргэн дагулижу багужу Монгол улус-ун ..

Чингис хааны бага хүү Тулуйн том хүү Мөнх хаан ширээнд суусны дараа өөрийн төрсөн дүү Хүлэгүг Иранд явуулж, Сири Рум, Армен, Энэтхэгийг эзлэх даалгавар өгчээ. Хүлэгү Иранд очиж, Ил хант улсыг үндэслэн байгуулаад, 9 жил (1256-1265) хан суусан байна. Тэрээр Перс, Ирак, Азербайджан, Армен, Туркестан, Гүржийн нутаг дэвсгэр дээр Иль хаант улсыг байгуулжээ. Хүлэгүгийн улсын ханыг Иль Хан (Улсын хаан) гэж нэрлэдэг байсан тул түүхэнд Иль Хаант улс хэмээн алдаршжээ.
Ил хаант улсын Аргун хааны хүү Өлзийт хаан 1305 онд Францын IV Луй Филипп хаанд улс хоорондын дипломат харилцааг чухалчлан тэмдэглэсэн, монгол бичгээр үйлдсэн захидлыг 1824 онд Парис хотын Үндэсний Архиваас анх олжээ. Захидлын эх хувь нь өдгөө тус архивт хадгалагдаж байна. 

------------------------------------------------
Өлзийт Хаанаас Францын Филипп-д 1305 онд бичсэн захиа:

ЄлжэитY султан Yгэ ману

___ Иридиваранс султан-а

___ Эртэнэчэ та бYкэн

___ ВирэнгYд иргэн-Y султад

Ману саин

Элинчэг саин*

эбYгэ саин*

эчигэ саин*

аха*-дур амиралдужу хола бэр бYгэсY ойир-а мэтY

___ сэдкижY алибэр Yгэс-ийэн єчижY илчин-ийэн эсэн-Y

___ бэлэгYд-ийэн илэлдYгсэд-и йагу андэкYн та. ЭдYгэ

___ тнгри-иин кYчYндYр

___ бидэ йэхэ ор-а сагугсан-дур уридус сайид

___ эбYгэ саин

___ эчигэ саин

___ аха-иубан жрлг жасаг-и YлY болган бэлэн жасаг

сан мєри уридус сайид-луг-а ж-э кэмэлдYгсэн-и

YлY талбин андагагармэтY сэдкижY уридахийача Yлэмжи

амралдужу илчин-ииэн илэлдYн ай-а кэмэн сэткижY ан буйу ба

бида аханар дэгYнэр магун харачус-ун тасий-а Yгэс-ийэр

___ дур-а хочарулчажу бYлэгэи. ЭдYгэ

Тнгри-дэ сэдкил єгтэжY

ТэмYр хаган* тогтог-а* чабар* дуг-а* тэригYтэн

Бида

Чинггис хаган-у уруг-уд дачин табун од-ача инагси-

___ да чимадул-чагсан-и эдYгэ

тнгри-дэ ибэгдэжY бYрин аха дэгY жохилдужу наран

___ ургухуи Нанггийас-ун* гажар-ача абун Талу* далаи-дур

................................................................................................

Бидан-у жагур-а кэн буси сэдкибэсY бYрииэр ану дэгэр-э

___ ємэрин байий-а кэмэн Yгэ барилдубаи. ЭдYгэ

ману саид

эбYгэ саид эчигэ саин аха-дур амралдугсан

___ йосу тану кэр талбихун кэмэжY эдэ мамалг. Тэман хоиар-и

___ илэбэи. Тани олан вирангYд-Yд султад-и бэр хамту

___ жохилдужу амуи кэмэн єчигдэбэи. Yнэн кY жохилдухун-ача

___ саин йагун ахун ЭдYгэ

бидан-дур ба тандур бэр YлY жохилдухун-и

тнгри-йин кYчYндYр бYрийэр дэгэр-э ану ємэрин байнхуи

тнгри мэдэтYгэи. Бичиг ману долуган жагуд дєрбэн од-

___ тур могаи жил жуну тэригYн сара-йин наиман

___ хагучид-та аливан-а* бYкYи-дYр бичибэи

/1. Өлзийт султан үг ману (өлзийт султан миний үг)

2. Иридиваранс султанаа

3. Эртнээс та бүхэн

4. варэнгүүд (францчууд) иргэний султаад (хаад)

5. Манай сайн

7. элэнцэг сайд

8. өвөг сайн

9. эцэг сайн

10. ах тур амиралдаж (найрамдаж) хол мэт бөгөөс ойр мэт

11. сэтгэж аливаа үгс ээн өчиж илчээн бас мэндийн

12. бэлэгүүдээн илгээснийг юу андах вэ та Эдүгээ

13. тэнгэрийн хүчин дор

14. Бид Их ор суусан уридаас сайд

15. өвөг сайн

16. эцэг сайн

17. ах юугаа зарлигийг засгийг бус үл болгон (үл өөрчлөн)

Бэлэн засаг

17. сан мөрийг урьд сайд лугаа за хэмээснийг

18. үл талбин (үл өөрчлөн )

Анддагаар (андгай) мэт сэтгэж

Урьдахаасаа үлэмж

19. амраглалдаж элчээ илгээлцэж аяа (байя)

Хэмээн сэтгэж буй нь энэ буюу.

20. Ба бид ах нар дүү нар муу харцын ташаа үгс ээр

21. дур хоцролцож (дургүй болсон) бүлгээ эдүгээ

22. тэнгэрт сэтгэл өгтэж

24. төмөр хаган, тогтуга, чабаар, дуга тэргүүтэн

26. бид

27. Чингис хаганы ургууд дөчин таван од (он гэдгийн олон тоо)

28. Ны турш чимадулсагсаныг (муудалцсаныг) эдүгээ

29. тэнгэрт ивээгдэж бүрэн ах дүү зохицолдож наран

30. ургах нанхиадын газраас аван тал далайд

31. хүртэл улс барилдаж замуудаа уялцсан (өртөөний замууда холбосон)

32. Бидний зуур (бидний хооронд) хэн бус (муу) сэтгэвээс

Бүгдээрэ түүний эсрэг

31. тэмцэн байя хэмээн үг барилдая. Эдүгээ

33. манай сайд

35. өвөг сайд эцэг сайн ахад амраглалдсан

36. ёс тань хэр талбихун (хэр бат бэх байх вэ?) хэмээж

Эд мамлаг, түмэн хоёрыг

35. илгээлээ

Таны олон францчуудын султаад

Бээр хамт

36. зохицолдож хэмээн өчигдөв.

Үнэн хүү зохицолдохоос

37. сайн юу байх билээ.

Эдүгээ

38. бидэнд ба таньд үл зохицолдсоныг

40. тэнгэрийн хүчинд бүгдээрээ хамт зэргэцэж байхыг

41. тэнгэр мэдтүгэй.

Бичиг маань долоон зуун дөрвөн од

41. могой жил зуны тэргүүн сарын найманд хуучиддаа (монгол он тоолол)

43. аливанд (газарын нэр) байх үед бичив.

--------------------------------------------------------------------------

Arghun Letter To Philippe Le Bel, in Mongolian language and script, Extract, 1289 ink on parchment ᠑᠘᠕.᠐ × ᠒᠕.᠐ cm Transliteration: "Monkh Tengeriin khuchin dor. Khaanii suu dor. Argun ug maani. Ired Faransaa. Nodnin chi Mar Bar Sawma sagura terguuten elchineer ochij ilgeeruun: Ilkhanii tserguud Misiriin zug morilvoos bid beer endees morilj khamsay khemen ochij ilgeesniig chin zovshooj Tengeriig zalbirch bars jil ovliin etses sard morilj khavryn terguun saryn arvan tavnaa Dimisq buuya khemeev. Edugee unen ugtee khuren, tserguudee bolzol dor ilgeej, tengert mor ogtoj, ted irge avbaas Orislimiig tanaa ogiye. Khem bolzol khojdoj tserguudiig nemuulbees yu zokhikh? Khoino beer genevees yakhan tus aa? Bas ali beer khelen nemen elchineeree jiguur aguulgan Ferenkuudiin gazryn tansguud, shonkhod, eldev ongoton goroos ogch ilgeevees kher ba soyorkhokhiig Tengeriin khuchin Khaany suu medtugei, khemeen Muskeril khorchiig ilgeev. Bichig maani ukher jil zuny terguun saryn zurgaan khuuchdad Khondlonoo bukhui dor bichvei." Translation: "Under the power of the Eternal Heaven. Under the majesty of the Khan (Kublai Khan). Arghun our word. To the Rey da France (King of France). Last year you sent your ambassadors led by Mar Bar Sawma telling us: "if the soldiers of the Il-Khan ride in the direction of Misir (Egypt) we ourselves will ride from here and join you", which words we have approved and said (in reply) "praying to Tengri (Heaven) we will ride on the last month of winter on the year of the Tiger and descend on Dimisq (Damascus) on the 15th of the first month of spring." Now, if, being true to your words, you send your soldiers at the appointed time and, worshipping Heaven, we conquer those citizens (of Damascus together), we will give you Orislim (Jerusalem). How can it be appropriate if you were to start amassing your soldiers later than the appointed time and appointment? What would be the use of regretting afterwards? Also, if, adding any additional messages, you let your ambassadors fly (to us) on wings, sending us luxuries, falcons, whatever precious articles and beasts there are from the land of the Franks, the Power of Tengri and the Majesty of the Khan only knows how we will treat you favorably. With these words we have send Muskeril (Buscarello) the Khorchi. Our writing was written while we were at Khondlon on the sixth khuuchid of the first month of summer on the year of the Ox." Red seal imprints with the same six seal script Chinese characters: 輔國安民之寶 Fǔguó ānmín zhībǎo ("Precious seal of the upholder of the State and the purveyor of peace to the People").