101. "Aлмазтай Якут, зэстэй Монгол".

Нийтлэгч Алхан Болд. 101. "Aлмазтай Якут, зэстэй Монгол".

ОХУ-ын Саха/Якут/ Улс бол дэлхийд хамгийн том засаглалийн нэгж.

Монголын нутагт 745 онд уйгаруудад цохигдсон түрэгүүд эхлээд Байгал нуур хавьд очиж байснаа эцэст  нь одоогийн Якутийн нутагт очиж суурьжээ.

First proposed in 1904, construction of the line did not start until the 1930s. Russia-Japon war stopped it. A short section at the southern end was completed but then dismantled the rails in 1942 and used the metal for armaments. The Construction was reactivated in the 1970s to support the construction of BAM. Construction of the Berkakit – Tommot – Yakutsk route finally began in 1985 under Gorbachev but its key final section of 240 miles had remained uncompleted.

The tracklaying was formally completed in 2011. Around 900 km of the line is laid on permafrost. Passenger trains began running as far as Tommot in 2004.

The first freight train is greeted in Nizhny Bestyakh in 2014 and the passenger trains started coming there in 2019.

Зураг дээр: Лена мөрний цаад эрэгт харагдаж байгаа хот бол Якутск/дэлхийн хамгийн хүйтэн хот/. Төмөр замаар Бестях хотод ирээд та паромоор/сал/ Якутск руу очиж болно. 

Зураг дээр: Якутск-мөнх цэвдгийн хот

Зураг дээр: Дэлхийн 2 удаагын аварга Денис Лебедев.

  

Хэрвээ АЛРОС-ийн хувьцааны 0.001% -ийг Саха-Якутын иргэн бүрт өгдөг бол энд Дубай шиг амьдрал байхсан.

                              

Саха-Якутын парламент Ил Тумэн 2020 оныг эх оронч үзлийн жил гэж зарлав.

зураг дээр: Киргиз бүсгүй Уулжан Саха-д бэр нь болно гэнэ.  Зарим якутууд болгоомжилж байна.

https://news.ykt.ru/article/110620

Hүүр Hом-д тэд эх хэлээрээ харьцаж байна:

• Dasha Dondash Танара кийиитэ диэн сибэкки.
• Лэгэнтэй Бэлтээн  Сир аһын кыайбыт бу кыыс.

Күндэли Нарынай Удьуора Хайа, ыйбыт тугу кэпсиир? Халбаҥныы олордохпуна оруобуна көстөн кэллиҥ.

Санаара Шилеув Күндэли Нарынай Удьуора улахан баара буоллар суруйуом этэ. Политика ол бу хаччы движенията.. август уоттаах соҕус ый.

****

-Эн бу не в тему мин анныбар ырытан бут эрэ

-Ессе киьин инньэ диир)

• ------------------------------------------------------------------
• микаса: 

понтушка кырдьыгын тахсан ёрё мёхсё5ун дуу?

Ёссё да да тахсыа, арыы урдугэр уу дагдайбат, кырдьык урдугэр сымыйа ыттыбат))))

Чаптар диэн хоро бэртэрэ буо. Онноо5ор буолуо5у ууну тайынан, кысыл тылынан кыыран кэлбит дьон буо)))))

Онон туксулээн, пока эриэн ыт элэгэ куёт ыт кулуутэ оноро иликпинэ))))

кылбар : 

микаса барахсан!

Таптарбыт кус е5етун курдук ере мехсен туьэннин! Эчи, сурун! Ессе куускэ со5ус эттэххэ искин хайа туьууьуккун дии... Ол иьин аьынан санарбаппын ээ, быьа-хото... Ьэ-ьэ!

-------------------------------------------

Өнөөдөр саха-якут гэгддэг энэ хүмүүсийн өвөг дээдэс эрт дээр үед Монголын нутагт амьдарч байсан түрэгүүд. Монголын нэрт дуучин Саратуяагийн ээж нь якут байлаа. Түрэгийн хөшөөнүүд дээрх бичээсүүдийн хэл уг нь саха нарынхтай хамгийн ойр. Монголд байгаа тэдний өвөг дээдсийн хөшөөнүүдэд 1920 оныг хүртэл оттоман гэгдэж явсан Түрк Улсынхан далбаагаа зоочихсон. Монголын хахууль горьдсон этгээдүүд тийм бололцоог олгожээ. Турк Улсын хүмүүс бол эртний түрэгүүдтэй гарал үүслийн ямарч холбоогүй. Тэд бол Анадолийн хойгын уугуул хүмүүсийн л удам. Харин якутууд бол Монголын нутагт 745 оныг хүртэл амьдарч байсан түрэгүүдийн шууд удам. 

• Саха-Якут - алмаз, эрдэнийн чулуу, алт, мөнгө, цагаан тугалга, хий, нефть, нүүрстэй. Жишээ нь, Оросын алмазын 95%-ыг эндээс олборлодог. 
• Олборлодог баялагаар бол якутууд их л Оросын Дубай болчихсон байхсан. Дубай олборлосон газрын тосоо бүтээн байгуулалтад зориулсан ашигласан бол Харамсалтай тэр баялагаар нь Оросын/еврей, армян, кавказ, орос.../ олигархууд л их баяжсан. Алмазаар хөлжсөн якутууд даан ч  цөөхөн ч... Гэсэн ч якутууд оршсоор, тэр ч байтугай өндийсөөр байна. Оросын ихэнхи хэсгээс цалин энд л өндөр. Асар том нутагтай. Францаас 5.5 дахин том нутагтай.  Якутууд хэдэн жилийн өмнө 600 мянгуул тоологдож, Саха-Якутийн хүн амын 60% болсноор Сибирийн хамгийн олон тоотой уугуул хүмүүс байсан буриадуудаас давжээ. 90 оныг хүртэл Якутск  /70%/ орос хот байсан бол одоо якутууд олонх нь болжээ. Дэлхийн түүхэнд хамгийн хүйтэн -Оймякон суурин хавьд 1933 онд - 71.2 градус хүрч байжээ.
•   https://www.kommersant.ru/doc/3930406

1990.8.06-нд Ельцин: «Берите столько суверенитета, сколько сможете проглотить» гэсэн. Иинхүү 1991 онд алмазын буюу мөнх цэвдэгийн энэ хязгаар Оросын Холбооны  Саха (Якут) Улс үүссэн. Оросод нутагтаа өөрийн бодлогыг хэрэгжүүлдэг Бүгд Найрамдах Улс 2-хон улс байдаг. Чечень, Якут.

2018 онд Якутск хотын захирагчаар Сардана Васильева гэдэг эмэгтэй сонгогдоод авилгын эсрэг бодитой хэмжээ авсан нь Орос даяаар сайшаагдсан. Жишээ нь, тансаг машинуудын паркыг болиулж,  сая рублийн хүлээн авалт зохиосон албан тушаалтнуудыг халсан гэх мэт. Буриадад түүнийг ирж ажиллахыг урьдаг болсон.

2017 онд Якутад ирж ажиллаж амьдарч байгаа ислам шашинтай эцэг эхчүүд сургуулиудын хоолны цэснээс гахайн махыг хасах хүсэлтийг Якутск хотын захирагч Айсен Николаевт тавьсан. Хариуд нь:

«Мусульмане должны понять, что они должны интегрироваться и научиться жить в Якутске. Они должны понять, что это они должны изменить свой образ жизни, а не якутяне, которые так щедро приветствовали их.

Мусульмане должны понять, что якутяне не расисты, не ксенофобы. Якутия приняла много иммигрантов, прежде чем мусульмане появились здесь. Так же, как другие народы, якутяне не готовы отказаться от своей идентичности или своей культуры.

И, если Якутия приняла кого-то на свою землю, то это не мэр приветствует иностранцев, а якутский народ в целом. И, наконец, они должны понимать, что в Якутии с его тенгрианскими корнями, новогодними елками, ысыахами и религиозными фестивалями - религия должна оставаться личным делом каждого. Для мусульман, которые не согласны и не чувствуют себя комфортно в Якутии, есть 57 прекрасных мусульманских стран в мире, большинство из них малонаселенные и готовы встретить их распростёртыми объятиями».

Якутуудыг их номхон, хүлцэнгүй хүмүүс гэж эндүүрдэг:

--"Якуты хотят выгнать всех киргизов". https://www.youtube.com/watch?v=RW7_Y_mWSTo

--«Антимигрантские» протесты в Якутии: приезжие не выходят на работу из-за опасений за жизнь и «тотальных» проверок". https://tjournal.ru/news/90781-antimigrantskie-protesty-v-yakutii-priezzhie-ne-vyhodyat-na-rabotu-iz-za-opaseniy-za-zhizn-i-totalnyh-proverok

--"Как в Якутии относятся к киргизским мигрантам и что об этом говорят в Кыргызстане". https://www.youtube.com/watch?v=WSK9-Iid4h0

Киргиз, якут хоёр битгий хэл, бүх эсгий туургатнууд түүний дотор монголчууд ч,  зарим этгээдүүдээсээ болж хоорондоо эвдрэлцэх нь харамсалтай, хортой бөгөөд  бид дундаа дотно байх шаардлагатай. Эс тэгвээс бид...

100. "Дуртай түүх ба түүх".

/дуусаагүй/Нийтлэлч Алхан Болд.  100. "Дуртай түүх ба түүх".

зураг дээр: Анандын Амар

Монголчуудын ихэнхи нь Ардын намын зааж өгсөн -1921 оны Хиагтыг чөлөөлөх байлдаан, 1939 оны Халхын голын байлдааныг хоёрыг л мэддэг байлаа. Жанжин Сүхбаатар, Хатанбаатар Магсаржав, Маршал Чойбалсан гурав  70 жилийн турш дархлагдсан баатарууд байлаа. Өнөөдөр ч тэд дархлаастай хэвээр.

Тусгаар тогтнолыг Маршал Чойбалсан бидэнд захиж үлдээсэн -гэсэн шинэ сурталчилгаа 1990 оноос эхлэв. 30 гаруй мянган хүнийг тамлан, буудан алж, шоронд зовоож, ар гэрийнхнийг нь насаар нь өнчрүүлсэн яргачныг өнөөдөр : - Тусгаар тогтнолыг Чойбалсан захиж үлдээсэн гэцгээх нь яасан эмгэнэлтэй вэ. 

Бусад түүхээс зарим монголчууд Унгерны алтыг л битүүхэндээ сонирхог . Aлт ухдаг болсноос хойш тоохоо болио биз.. Ардын Намыхантай яваагүй л бол "урвасан хулгайч", харин Монголын төлөө яваад дууссан бүхнийг / Найдан гүн, Бавуужав.../ "урвасан хулгайч" гэж цээжлүүлсээр ирсэн.

"Ардын Хатанбаатар Магсаржавын хураангуй түүх" номыг 1942 онд Чойбалсан "бичсэн". Түүнд нь Дамбийжаа-ийн тухай нэг ч үг, өгүүлбэр байдаггүй ажээ. Хамаг баатруудыг алагдсаны дараа Чойбалсан Монголын түүхэнд өөртөө улаан торгон дээл өмсгөжээ. 

Академич Б.Ширэндэвийн бичиж 1978 онд хэвлүүлсэн “Ардын хатанбаатар Магсаржавын намтар” номын 22 дахь талд “Манжийн хааны Засгийн төлөөлөгчид үүрлэж байсан Ховд хот, түүний хэрмийг Монгол цэрэг ийнхүү хатанбаатар Магсаржавын удирдлаган дор баатарлагаар тулалдан чөлөөлсөн нь ...” хэмээн бичсэн бөгөөд энэ үйл явдлыг удирдсан, ихээхэн хүчин зүтгэл гаргасан бусдыг нь орхигдуулжээ. http://www.khovdnews.mn/?id=192696

Манай нэгэн түүхч 1960-н хэдэн онд хэвлүүлсэн түүхэн зохиолд Дамбийжанцаны тухай:

“...Монгол оронд манжийн ноёрхолыг устгах хөдөлгөөн баруун хязгаарт өрнөсөн цаг үед Дамбийжанцан хэмээх нэгэн зальт оргодол лам Ховдын газраар тэнүүчлэн явж, Богд хааны шашин төрд туслах учир түүхтэй, их Монголын Амарсанаагийн угсааны хүн1, “Амарсанаагийн хүү Төмөрсанаа түүний хүү Дамбийжанцан”2 гэж өөрийгөө өргөмжлөн нэрлэж, Хоу нэрт газар Да нэрт хүн хаан сууна гэсэн түүх ном буй3 гэх зэргээр үймүүлэн бачилж явсаар Ховд хотыг Манжаас чөлөөлсөн гавъяатай хүн хэмээн итгэгдэж, Богд хаанаас “Эрдэнэ бишрэлт Хүчин төгөлдөр, Ноён хутагт Номун хаан” хэмээх цол тамга4 шагнагдсан байна. Чухмыг хэлбэл тэрхүү зальт оргодол Дамбийжанцан нь ямарч үндэсгүй худал цуу тараан бачлан мэхэлж явсан төдийгүй, “Богд хаан суусан хойно жинхэнэ хаан суух хуучин түүх буй” гэхчилэнгээр ятган цуурхуулж, автономит Монголын хаан Богд Жавзандамбатай эрх мэдэл булаацалдах хорт санаа өвөрлөж явсан байна. Дамбийжанцан бол 1912 онд Ховд хотыг чөлөөлөх хэрэгт оролцоогүйгээр үл барам, Монголын ард түмний тусгаар тогтнолын заналт дайсан байсан бөгөөд Ардын хувьсгалын дараа Бодоогийн хувьсгалын эсэргүү хуйвалдаантай сүлбэлдэж явсан гадаадын тагнуул байжээ” гэж сургажээ.

Чойбалсаны грузин  Сталинтайгаа нийлж устгасан хүний нэг нь Амар.

Анандын Амар бол Монголын түүхийн ном бичих хэмжээний боловсролтой байсан тул, яаруу давчуу хугацаанд- 1934 онд уг номыг нийтлүүлжээ. Амар бол Монголын сүүлийн 1000 жилийн түүхийг бичсэн анхны монгол түүхч юм. Тэр дотоод, гадаадын түүхчдийн бичсэнийг зүгээр нэг эмхэтгээгүй, харин толгойгоороо бясалгаж харьцуулалт, дүгнэлт хийсэн. А.Амар бол улаан, цагаан гэдэг хоёрхон өнгийг ялгадаг Х.Чойбалсаны дэргэд эрүүл саруул, мэдлэгтэй, боловсролтой хүн байж дээ:

"...Бие ба хамар өндөр гэсэн тухайд бол өндөр бие гувгар хамартай бүхнийг монгол биш, богино бие, бага хамартай бүхнийг хүннү биш хэмээн ялгах тэмдэггүй бөгөөд, гувгар хамартай нанхиад иргэд олноор алагдав хэмээснийг үзвэл, нанхиад дотор бас гувгар хамартай хүн бас байсан байна. Монгол дотор тэр үед байтугай одоо ч өндөр бие, гувгар хамартай хүн олон бии...".

Бидний өвгөдийн бүтээж явсан гавьяаг бодвоос дэлхий дахинд бусад хэнтэй ч зүйрлэшгүй атал монголчуудын одоогын байдал болбаас, бусад хүмүүсийг дийлэх байтугай харин өөрсдийгөө хамгаалан эс чадахад хүрсэн нь үнэхээр гэмшилтэй байна. Ялангуяа Дотоод Монгол, Барга хийгээд Хөх нуурын өөлд зэрэг бусад олон монголчууд нь бусад этгээдийн эрх мэдлийн доор орж, өөрийн үндэс угсаа, эрх мэдлийг алдагдуулж явах нь үнэхээр хөөрхийлэлтэй бөгөөд гаслалтай байна...

/А.Амар. "Монголын товч түүх".

Улсын Хэвлэлийн Газар.

Улаанбаатар. 1989/.

 Автор писал свои воспоминания с негативным отношением к большевикам и монгольским революционерам. Лично и хорошо знакомый с известными монгольскими деятелями, дает им личные характеристики, которые почти не встретишь в мемуарной литературе. Так, Чойбалсан характеризуется, как «заурядный монгол ограниченных способностей и послушный исполнитель велений стоящих выше его, из породы «чего изволите?». По время обучения в Иркутске, Чойбалсан «при хорошем поведении отличался своей ограниченностью, пассивностью и полным безразличием ко всему его окружающему: он ни на что не реагировал, ни в чем не проявлял своей инициативы, а делал спустя рукава все, что ему прикажут, хотя в общем был безобидным и добродушным юношей»

"...Хатанбаатар урвасан тухай мэдээг Бишрэлт гүн Сундуйгаас сонсоод Унгерн майхнаасаа бүтэн хоног цухуйгаагүй билээ". хуудас 169, М.Г. Торновский, "Би Монголчуудтайгаа бол Лиссабон ч хүрнэ". 
/тайлбар: Амиа үл хайрлан тулалдаж Монголыг болон өөрийг нь хятадын цэргээс чөлөөлсөн ачтанууд -Азийн Морьт Дивизийн Вандановын 40 орос, буриад, барга цэргийг Улиастайн ойролцоо Хатан Баатар Магсаржав мэхлэн олзлоод мод, чулуугаар цохиж тамлан, тарчлаан алуулсан. Дараа нь улаантнууд байлдааны ямар ч туршлагагүй Магсаржавыг "Богд Хаан 1912 онд Ховдыг чөлөөлөх цэргийг удирдуулахаар илгээсэн", "Ванданов Чүлтэм бэйсийг алсан", "Ванданов бөмбөгөөр монголчуудыг тэслэх гэж байсан" гэх үлгэрүүдийг зохиосон. Хятадуудтай сүлбээтэй гэгдэх Чүлтэм бэйсийг Ванданов биш, Безродный цагааны цэрэгт мал нийлүүлэхээс татгалзсан хэмээн алсан юм билээ.

 "...Барон Хүрээнд байхад Оросын хувьсгалаас дүрвэн ирсэн олон хүн түүний цэрэгт элсэн түүний дивиз армийн хэмжээнд хүртлээ хүчирхэгжиж, монгол цэргүүдээ Магсаржавт хариуцуулсан. Харин Магсаржав Улиастай явж тэндхийн байдлыг тохинуулах гэж яваад урвачихаж билээ. Барон Өргөөг эзэлснийг тухайн үед Улиастай дахь Хятад эрх баригчид огт мэдээгүй байсан ба Чүлтэм сайд эвээр зохицуулан нутаг руу нь буцаахаар болоод байсан. Тэнд мөн л улаантан, цагаантан, гамингууд аль аль нь ил далд үйл ажиллагаа явуулж байлаа. Улиастайг хятадаас чөлөөлөх Бароноос тушаал авсан Доможиров нар удирдлагаас гарч дураар авирлан тэнд маш бүдүүлэг алхам хийсэн юм. Үргэлж согтуурхан балмад авирладаг Безродный гэдэг офицер мөрөөрөө нутаг руугаа гарч явсан хятадуудыг араас нь хөөж гэнэдүүлэн устгаж, дараа нь найран дээр Чүлтэм бэйсийг багалзуурдан алсан байв. Тэрээр гэмгүй олон хүнийг хэлмэгдүүлэн улааны туршуул хэмээн сэрдэж үүн дотор надтай холбоотой матаасыг хүртэл олж ирсэн байдаг...".М.Г. Торновский. "События в Монголии-Халхе в 1920–1921 годах: военно-исторический очерк (воспоминания)".

----------------------------------

1921.7.23: г. Улясутай

Рапорт.

Доношу Вам, что мое выступление из Улясутая задерживается крайне неблагонадежным настроением к нам монгольского населения в западном крае Монголии, благодаря по-видимому агитации китайской партии во главе с бывшим местным сайотом Чилтум Бэйсэ, а также местных большевиков, полковника Михайлова, Плетика и К0., успевших посеять неподчинение к Урге и обрисовавших деятельность последней в нежелательном вообще для Монголии духе. Недоброжелательность к нам сильно заметна среди монгольских чиновников, которых, за самым малым исключением, следовало бы сменить и заменить молодыми надежными силами с востока и тем пресечь тяготение к Китаю и начинающуюся проникать сюда заразу большевизма. Местные власти во что бы то ни стало хотели воспрепятствовать приходу сюда моего отряда, для чего распустили среди монгол самые невероятные слухи о наступлении на Улясутай многочисленной шайки каких-то разбойников под командой одного бурята и бежавшего из Урги самозванца монгольского князя, которые по дороге занимаются грабежом китайцев и монгол, а также мобилизуют мужское население с 16 до 45 лет и, кроме того, забирают с собой самых красивых девушек и женщин с 15 до 25 лет. Понятно, такие слухи вызвали панику не только среди монгол, но даже среди худонцев - русских, которые от Уртонской дороги откочевали в горы и с уртонов народ разбежался, остались только старики и больные; сплошь и рядом не хватало улачей, приходилось с одними и теми же улачинами делать по два и более уртона. Лошадей, оставив плохих, попрятали в горах, почему вынужден был иногда продвигаться на сарлыках и быках.

В данное время после удаления с арены главнодействующего Чултум Бэйсэ, а также постепенными воздействиями, мирным путем мне удалось дать здесь надлежащее направление и все местные власти работают сейчас с нами в полном контакте за исключением урянхайцев и сает, которые открыто присоединились к красным, и их чиновники несмотря на неоднократные распоряжения Хатана-Батора и Чжалханцзы гегена, до сих пор сюда не являются, возлагают надежды на нашего сторонника саетского Хамбо-ламу, который после поражения отряда Казанцева вынужден был из опасения быть убитым или же арестованным бежать в Уланком, а оттуда выехал на Камчуг для пропаганды. Вообще со стороны сает в соединении с красными можно ожидать, в случае ухода моего полка из Улясутая, набегов или даже занятия его, поэтому прошу Ваших указаний, какой политики мне держаться в данное время по отношению к саетам и большевикам, так как в силу необходимости приходится вступать с ними в открытую борьбу, вопреки данного мне Вами распоряжения не вмешиваться ни в какие дела, за исключением чисто только монгольских.

Посланный из Урги монгольский чиновник Чойжин с автомобильными шинами к Чжалханцзы-гегену по переезде сюда дальше, несмотря на мое распоряжение, не поехал, а послал какого-то ламу. Сам же не показываясь в лагерь, пьянствовал вместе с Гэбгыр Чултуманом и бывшей сожительницей гаминского комиссара. 

Другой монгольский чиновник Гадгыр Чультум, сопровождающий орудие в Кобдо, совершенно отказался подчиняться монгольским властям, ссылаясь на то, что Вы якобы дали ему такие указания и что Жамболон-ван даже частенько советовался с ним по разным делам, поэтому он считает себя полноправным со мной и подчинения никакого не признает; кроме того, все время пьянствовал. Находя такое поведение обоих чиновников недопустимым, я совместно с Главнокомандующим Хатон-Батором выпорол их и посадил в Монгольскую тюрьму, а по выходе оттуда зачислил их в ряды всадников вверенного мне полка.

Подъесаул Кайгородов, получивший от Вас все необходимое, повел себя крайне вызывающе по отношению к атаману Казанцеву.

Самочинно задерживает сформированный в Уланкоме отряд вместе с оружием и выделяет из него команду для Уланкомской заставы, чем тормозит организацию всего отряда, и самое главное, своевременное выступление его в поход. Кроме того, как сообщил мне атаман Казанцев, Кайгородов в данное время открыто заявляет о непризнании Вас и атамана Семенова и о неподчинении своем Вам. Отпускает зазнамо на свободу большевиков и освобождает из-под ареста арестованного большевика Панфилова Уланкомским отрядом Казанцева. Признавая такие самочинные действия и выступление Кайгородова безусловно вредными общему делу, прошу Ваше Превосходительство о скорейшем обуздании Кайгородова и Ваших указаний

в случае его неподчинения.

Атаман Казанцев в настоящее время стягивает весь свой отряд в Улясутай для реорганизации. Численность отряда приблизительно до 350 человек. О причинах поражения отряда Казанцевым назначена особая следственная комиссия, и по получении от него добытых этой комиссией материалов донесу Вам особо.

Командир полка есаул Ванданов.

/Рапорт командира отдельного монгольского полка есаула Ванданова начальнику Азиатской конной дивизии Р.Ф.Унгерну о неблагонадежном настроении населения Западной Монголии. 23 июля 1921 г., г. Улясутай/ РГВА. Ф. 39454. On. 1. Д. 9. Л. 89 - 90. Копия.

Имеется угловой штамп «Командир Отдельного Монгольского полка».

//---------------

 Бавуужав: “Монгол Улс байгуулах хэргийг даруй бүтээж эс чадсаны үчраа” “дайсан болсон хятадад эгүүлэн тушаагдаж хэзээ хэрхэн алах хорлохын түгшүүрээс зайлахад” бэрхтэй болсон учир арга буюу зэвсэг барин босч “бүх Монголыг нэгтгэн улс байгуулж амар жаргал эдлүүлэхийг үзмүй хэмээн түмэн газрыг хол хэмээхгүй, төрсөн нутгаас ангижран гарч” эцэстээ “орох эгэх газаргүй гүний нутагт амь ульжих эд хөрөнгө огт үгүй хэдэн арван зуун хүн өлсөх даарахын зовлон эдэлж унасан морио алж идэх зэргийн ховор гачигт тохиолдон…хулгай дээрэмчин болсны харгаагаар үхэх сөнөх зовлонд хүрсэн байдал учрыг санахад үнэхээр нигүүлсэлтэй бөгөөд ихэд хөөрхийлөлтэй болох тул халуун үнэн зүтгэлт монгол ах дүү нарын өмнөөс эмгэнэл дурсгал болгон тэмдэглэвэй". 

Магсаржавт алуулсан Вандановын тухайд:

Ванданов Бато-казак 1-го Верхнеудинского  казачьего полка, 3-я сотня. Кавалер Знака Отличия Военного Ордена Св.Георгия 4-ой степени "за набег на Инкоу на 26-го декабря 1904- 1-го января 1905г". 

1920-1921 гг. Бато Ванданов являлся командиром 2-сотенного казачьего дивизиона Азиатской Конной Дивизии генерала-лейтенанта Р.Ф Барона Унгерна.

Бато Ванданов 1912-1914 онуудад Ховдын Хязгаарт Верхнеудинскийн хороонд алба хааж монголчуудын хятад цэргийн довтолгооноос хамгаалж явав.

Вандановын олзлогдсон 40 буриад, орос цэргийг Магсаржав буудалгүй, юмаар цохиж алахыг тушаасан нь, Улиастайд 100-аад энгийн орос хүнийг хөнөөлгөсөн нь цэргийн гэмт хэрэг байв.

Магсаржавын тухай судлаач М. Энхпүрэв нийтлэлдээ:  https://www.tolgoilogch.mn/_l2kg+y4622

-----------------------------------

Ардчилалын ачаар өнөөдөр хүмүүс дархлагдсан баатруудтай холбоотой асуулт тавихаас айхаа больсны нэг жишээ. 

Лхагвасүрэнгийн Батцэнгэл:

-Хатанбаатарын цэрэгт мордсон хүн ар гэртээ Вандан буриадын хавиргыг өвөртөлж ирж байсан гэж хөгшчүүл ярихыг сонсож байсан. Хүний зүрхээр туг тахиж байсан гэдэг нь үнэн юм бол уу? -гэсэн асуултыг Түүх, археологийн хүрээлэнгийн Бүс нутаг ба орчин үеийн түүхийн салбарын эрхлэгч, доктор, профессор Г.Мягмарсамбууд тавьсан нь 2018.11.15-нд тавьсан нь "Өдрийн Сонин"-нд гарч байв.

99. "Киргизийн тал, Монголын тал, дараа нь Төв Азийн цөл үү?...".

/дуусагүй/ нийтлэлч Алхан Болд. но. 99. "Киргизийн тал, Монголын тал, дараа нь Төв Азийн цөл үү?!...".

Казахстанд байгаа Киргизийн их тал амарч байна. Киргизээр "дала", монголоор "тал". Казакстанд гэрүүд энд тэнд харагддаг, харамсалтай нь голдуу жуулчдад зориулсан "кииз үй" буюу эсгий сууц. Казахстаны хүн амын 1% нь л эсгий гэртэй нүүдэлчид.  Энэ талд эсгий гэрүүд харагдахаа болиод удаж байна. Тэгсэн ч зарим нь Зөвлөлтөөс бэлгэнд тусгаар тусгаар тогтнолдоо бялуурсан нь шизофренийн хэмжээнд хүрээд монголчуудад заадаг ах нар болжээ  : 

-другой пример, монголы которые считаются молодыми кочевниками, они переняли внешнюю модель тюркского жилища....

Киргизийн талыг хагалаад дууссан, одоо Монголын талыг уу?

" After being twice in Kazakhstan we couldn't find any nomads still living on nowdays' Kazakh territory. Except  for a few fake yurts, it seems that the Nomad culture has totally dissapeared. Kazakhstan is so big, and some areas are so remote, that it still may be some families living a nomad or semi-nomad life..."/Daniele Giannotta  and  Elena Stefanin- www.cycloscope.net/

"...Before our company took possession of the mines, there were none within a hundred and fifty miles of our works. Six years later, the Government had made provision for the settlement of twenty-five or thirty thousand peasants in the best river bottoms, in the neighbourhood of the works. Villages were laid out and settled with Little Russians from the congested districts of southwest Russia, Poltava, Kharkov and Kief. 

The Government carried them two thousand versts for five dollars per head; gave them the land, fifty dollars each in cash, timber for their houses, agricultural machinery and seed wheat. Our works were chosen as a centre point, for it was hoped that the peasants would always be able to find work there in case of need. Our mines were the outpost of what the West, in its childish glee, calls civilization. Beyond us, the nomad Kirghiz held undisputed sway. Already the intrusion of the Russian agriculturist into the region, which the Kirghiz considered their own, was causing the latter anxiety. Fortunately for them, they and their flocks and herds can live where agricultural man cannot. But it is hard for them to be expelled from their favourite pasture grounds by the new comers. It is the old conflict between the free range and the farm...

The building has a floor of dirt and walls of mud and has never been cleaned since it was built. The room is full of the acrid smoke of btuTiing dtmg. Only a few rays of dull light pass through the single pane of window glass. Unless you had done it yourself, you would be prepared to deny that you could possibly eat food prepared under such conditions. There is not a single rule or principle of ventilation, heat, cold, cleanliness, sunlight or nutrition, which is not broken sixty times in every hour of every day of the seven months in each year, by the Kirghiz. And yet the men are scrupulously clean about their persons, and if you are with them at night you will see them take off their sodden and worn outer coverings, 

and taking off layer after layer, they will gradually emerge in a spotless silk undergarment of a voluminous pyjama variety, and their skin is as fresh as the silk itself. At all times their personal habits are delightful; they do not drink or smoke or chew or spit; they would rather starve than eat their food, filthy as it may be, without first washing their hands. It is impossible for them to enter a tent or a house without removing their outer boots, inside of which they wear another pair of boots to the knee, but made of their soft gaily coloured and embroidered leather. This same habit of removing the outer shoes also belongs to the Russians, who have learned many of their customs from the Oriental races, with whom they are in such close contact. Anyonewho has ever acquired this habit in the East is shocked when he returns to the West and sees again the spectacle of persons walking into a house, with all the dirt and refuse of the street clinging to their boots. 

If the Kirghiz has learnt his delightful personal habits from the teachings of Mahommed, I can only regret that our western religions have overlooked these details..." "Russian and nomad : tales of the Kirghiz Steppes" by Fell, E. Nelson (Edward Nelson), 1857-

https://archive.org/stream/cu31924028425621/cu31924028425621_djvu.txt

Яагаад Киргизийн их талд эсгий гэрүүд алга болов? Хүчээр хамтралжуулснаас болсон уу?! Монголтой адил Киргизстанд бас л хүчээр "нэгдэлжүүлсэн". Гэтэл тэнд малчид эсгий гэртэй нүүдэлсээр байна. Яагаад?

Тарианд ойр байж болохгүй гээд Монголд малчдыг хөөдөг. Та өнөөдөр Улаабаатараас Хархорин хүртэл явахдаа хөдөөний малчдын амьдралыг бараг үзэхгүй. Замын дагуух газрыг хагалаад дуусч байна.
Хятад руу ногоо илгээгээд  монголчууд баяжна гэнэ. 
-------------------------------------------------------------------------------

Социализмын үед зүүн Европын нутагтай тэнцэх газрыг хагалаад орхисон нь 1990-ээд оны эхээр атаршаад үлдсэн. 1990-2000 онуудад Монголын газар тариалан эзэнгүй хаягдсан байсан. Монгол үлдсэн онгон газраа хагалчихбал, дэлхийд Монгол, Казахстан хоёрын нутгийг хамарсан Төв Азийн Их цөл ойлголт үүсэх нь.

Mонгол Улс 2020 оны байдлаар бараг 80 сая малтай, түүнээс тал нь ямаа болсноор бэлчээрийн даац хэтэрч, бэлчээрийн ургамлын 50% нь дахиж сэргэхээргүй устаж, нутгийн маань бараг 80% нь цөлжөөд байна.

https://abaicenter.com/moser-kazakhs-and-steppe

https://sherp96.livejournal.com/671008.html
https://rus-turk.livejournal.com/398542.html