107. "Анхны сургууль ба Чойбалсан..."

Зураг дээр: Анхны сургууль буюу Цокто Бадмажаповын байшин.

Зураг дээр зүүн гараас:  Данчинов Николай Тарасович, Вампилова Варвара Владимировна, Бутуханов Никита Федорович (Эрдэнэ Батхаан), Трубачеева Фаина Трофимовна, Трубачеева Мария Петровна/охин байхдаа Баторова/, Элбек  Ринчино.

1912.12.31:Для организации первых светских школ в Монголии (русско-монгольской при консульстве и монгольской национальной) приглашены выпускники Иркутской учительской семинарии Н. Т. Данчинов, Д. А. Абашеев, И. И. Тунуханов и другие.

зураг дээр: Данийл Алтаевич Абашеев.

******************************************************************

Зураг дээр:1914-1917 онд Эрхүү хотын багшийн сургуульд суралцаж байсан есөн оюутны зарим нь.

Урд эгнээнд зүүн гараас Гараммядаг, багш лам Шадавжамбаа, Т.Лонтоон,

арын эгнээнд: Х.Чойбалсан, Ш.Бат-Очир нар.

"...Монголын Засгийн газраас орос хэл сургахаар явуулсан монгол сурагчдыг би vvргийнхээ дагуу харж хандаж байлаа. Чойбалсан томоотой, ноомой талдаа, эргэн тойронд болж буй бvх зvйлд єєрєє огт хамаагvй юм шиг ханддаг зангаараа ялгарч байв. Эргэн тойронд болж буй зvйлд ямар ч хариу илэрхийлдэггvй, хэзээ ч санаачилга гаргадаггvй, єєрт нь юу гэж тушаахыг хvлээгээд гараа хумхиад суудаг хvvхэд байв..."

/По время обучения в Иркутске, Чойбалсан «при хорошем поведении отличался своей ограниченностью, пассивностью и полным безразличием ко всему его окружающему: он ни на что не реагировал, ни в чем не проявлял своей инициативы, а делал спустя рукава все, что ему прикажут, хотя в общем был безобидным и добродушным юношей»/

Д.П. Першин. «Барон Унгерн, Урга и Алтан-Булак», с подзаголовком «Записки очевидца о смутном времени во Внешней(Халхаской) Монголии в первой трети ХХ века»

2021.5.06-нд Монголын Боловсроын Сайд -Монголд боловсролын салбар үүссэний 100 жилийн ойгоор би сайд байгаадаа би бахархаж байна-гэж гэж ярив.

********************************************************************

Нийтлэлч Алхан Болд. 107. "Анхны монгол сургууль ба Х.Чойбалсан...".  

Боловсролын сайд 2021.5.06-нд "-Би Монголд боловсролын салбар үүссэний 100 жилийн ойгоор сайд байгаадаа бахархаж байна-гэж онгиров.

!?

2021-1921=100 жил.

Харамсалтай нь, үнэн бол арай өөр.

2021-1913=109 жил.

Жамсраны Цэвээний санаачилгаар, Чин ван Ханддоржийн дэмжлэгээр 1912.3.24 -нд Өргөө буюу нийслэл Хүрээд монгол хүүхдүүдэд зориулсан сургууль 6 сурагчтайгаар нээгдэж, хэсэг хоногын дараа Х.Чойбалсан 7 дох нь болж элссэн/ түүний хувьд бараг л элсэгдсэн/ түүхтэй. 

Орчин цагийн анхны сургуулийг 1912 оны III сарын 24-нд дөрвөн аймаг, шавь таван газраас зарлан ирүүлсэн 47 хүүхдийн бүрэлдэхүүнтэйгээр Гадаад явдлын яамны дэргэд нээжээ. Архивын баримтаас үзэхэд, тэр үед аймаг, хошуудад удаа дараалан байгуулсан бага сургуулийн тоо 60 гаруй болсон байжээ. Бага сургуулийн танхимын дүрэм ёсоор эдгээр сургуульд үндэсний хэл, бичиг, тоо, газар зүй, байгалийн шинжлэл, түүх, биеийн тамирын зэрэг орчин үеийн шинжлэх ухааны анхны мэдэгдэхүүнийг заах ёстой байжээ. Орос, Монголын харилцаа хөгжиж ирэхийн хамтад тус хоёр орны соёл гэгээрлийн харилцаа хөгжиж эхлэв. Гадаад явдлын яамнаас эрхлэн монгол хүүхдийг сургах орос хэл бичгийн сургуулийг байгуулжээ. Энэ сургуульд Орос улсаас мэргэжилтэн багш нарыг урин авчран хичээл заалгаж байв. 1914 оны YI сарын байдлаар үзэхэд тус сургуульд сургуулийн дарга нэг, сургагч түшмэл 2, галч 3, суралцах хүүхэд 46-тай ажиллаж байжээ. Энэхүү сургууль нь тэргүүний соёл боловсролыг Монголд дэлгэрүүлэх, дэвшилтэт үзэлтэй боловсон сэхээтнүүдийг төрүүлэн гаргах хэрэгт чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. 

Оросын Консулын дэнжийн баруун урд захад байх энэ байшинг Хар Хотыг олсон Цокто Бадмажапов 1912 өөрийн хувийн зориулалтаар бариулж анхны сургуулийн багш Николай Тарасович Данчинов 1916 онд Оросын консулд ажилтай Абидуевт буудуулан амь үрэгдэх  хүртлээ амьдарсан гэдэг.         Тэрээр Консулын Орос-Монгол хэвлэлийн хорооны хашаанд байртай Монгол-Буриад сургуулийн захирал, багш хүн байж билээ. /Тэр Российская социал-демократическая рабочая партия-ийн гишүүн байв/. Энэхүү хэвлэлийн хороо нь одоогийнхоор Улаанбаатар хотын орон сууцны 15 дугаар хорооллын 66 дугаар байрын орчимд байсан юм. Энэ сургууль 1912/1913оны хичээлийн жилд байгуулагдаж Х.Насанбуян, Дэмбэрэлдаш, Галбадрах, Батжаргал, Юндэндорж, Бандихүү, сүүлд Х.Чойбалсан нэмэгдэж долоон хүүхэдтэй сургууль байсан. Энэ сургуульд Данчиновоос гадна Санжмятав гүн гэгч нэгэн монгол багш байлаа. Гэтэл 1916 онд Данчиновыг гудамжинд явж байхад нь нэгэн этгээд буудан хороосноор энэ сургууль нь эзэнгүйдэж эдгээр долоон хүүхдийг Гадаад хэргийн бүгд захиран шийтгэгч яамны дэргэдэх "Монгол-Орос хэл бичгийн сургууль"-д шилжүүлсэн юм.

Тэгвэл Данчинов багшийг буудаж алсан тэр этгээд хэн байв? Энэ хүн мөн үү?!

RS: Aбидуев нь Хиагт дахь Оросын консулд ажиллаж байх үедээ 1911 онд Монголыг Оросын ивээлд оруулах зорилготой төлөөлөгчдийн орчуулагчаар Санкт-Петербург очиж байсан.

 "...Багшаар нь 1908 онд Эрхүү хотын багшийн семинарыг дүүргэсэн Николай Тарасович Данчинов байсан ба би түүнтэй туршлагаа солилцдог байв. 

-Нэг удаа би түүний \Н.Т Данчиновын\ орос хэлний хичээл  дээр сууж байв. Гэнэт ангийн хаалга цэлийтлээ нээгдэв. Муухан хувцастай 13-14 насны монгол хүвүүн чимээгүй орж ирээд хаалганы хажуу ханаар өлгөсөн зургуудыг харж зогсов. 
Николай Тарасович хүүд:-Чи юугаа хараад байгаа юм. Ирээд ширээнд суу.  Би чамд ном заана. Чи өдөр бүр энэ хүүхдүүдтэй цуг ном үзнэ-гэв. Тэр хүвүүн "-үгүй" гээд аяархан хэлээд гарч явсан. Хэд хоногын дараа мөнөөх хүвүүн дахин орж ирээд багшийн өөдөөс харан зогсчээ. Энэ удаад Тарас Николаевич түүнд арай ширүүхэн: -Чи юунд алмайрав. Энэ ширээнд суугаад ном сур- гэхэд хүү шуудхан суужээ". \Абашеев Д.А. "Воспоминания о первой Монгольской школе в Урге"\

************

http://www.orientalstudies.ru/rus/images/pdf/p_mongolica_3_1994.pdf

https://www.tolgoilogch.mn/_zq9dai9_jg

*****1917.6.30: "Астрахань хот. Эмийн саны цэцэрлэгт гудамж. Вереникагийн байр... Миний бие 2 жилийн турш хятадуудтай тулалдаж эх орноо Хятадын дарлалаас ангижруулан Монгол Улсад асар их буян үйлдэж, дайны явцад суманд өртөн шархдан Монголын төлөө амь насаа хайрлаагүй атлаа ийнхүү зовж шаналж яваадаа тун ч гомдолтой байгаа билээ. Энэ жил намайг цагдаагын хяналтаас гаргаж байгаа ч би Монголд очихгүй. Би эх орондоо сайн үйл л бүтээж явснаас биш мууг хийж яваагүй атал миний эх орон намайг арга ядаж байхад огтхон ч ойшоож, хамгаалж өмгөөлсөнгүй. Алтайнхныг гэгээрсэн сайн хүмүүс болоосой гэсэндээ би сургууль байгуулж хүртэл байсан атал, Алтайнхан ч, нийт Монгол ч намайг ер өмгөөлсөнгүй.... Таны анд хэвээр байгаа Жа лам Дамбийжанцан"

*********

"г.Урга. №33.

Посетив недавно отряд монгольской кавалерии, обучаемой нашим инструктором есаулом Васильевым,

я присутствовал при занятиях и учении солдат и мог убедиться в блестящих успехах, достигнутых названным обер-офицером в порученном ему деле. Заслуга есаула Васильева тем значительнее, что условия, в которых ему приходилось и приходится действовать, крайне неблагоприятны. Согласно объяснениям нашего инструктора, которые, как мне известно, вполне отвечают истине, вверенные ему монгольские солдаты живут впроголодь, так как законное довольствие систематически не дополучается, казармы, несмотря на очень суровую здесь зиму, не приспособлены для жилья и, кроме того, дрова отпускаются в таком ничтожном количестве, что температура в казармах не поднимается выше семи градусов. Одежда солдат не лучше помещения и пищи. С большим трудом удалось есаулу Васильеву убедить монгольские власти завести монгольским солдатам на зиму шубы, которые уже были присланы после наступления морозов. Между тем, занятия в продолжении нескольких часов происходят на морозе, достигающем 25 и более градусов. Неудивительно, что солдаты, одетые в грязные оборванные шубы и тяжелые, неуклюжие гутулы (сапоги) имеют неряшливый вид и вообще производят жалкое впечатление. Лошади, видимо, заморены, что объясняется недостаточным кормом и тем, что на 300 человек для обучения конному строю имеется лишь сто лошадей. За девятимесячное пребывание в Урге есаулом Васильевым в отношении обучения монгольских войск сделано следующее. Прибыв сюда в апреле, он к середине июня сформировал и обучил первую сотню, которая почти вся ушла в Кобдо. С помощью оставшихся 20 лучших монголов он сформировал и обучил сразу три сотни, занятия с которыми окончились в минувшем сентябре. После сего им начато обучение еще двух сотен, ныне законченное. Теперь поступило еще две сотни рекрут, обучен ие которых должно закончиться к марту будущего года. Всего к этому сроку будет инструктировано тысяча человек и небольшая учебная команда, из числа коих можно будет назначить первых начальствующих лиц из монголов.

Печальное материальное положение порученному нашему инструктору монгольских войск вызывается равнодушием к ним со стороны монгольского правительства и объясняется, прежде всего, господствующим среди монголов воззрением на военное дело, как на занятие, недостойное истинных буддистов. Это воззрение проводится, главным образом, многочисленным ламайским духовенством, опасающимся образования военного элемента, который может со временем составить противовес его влиянию. Само собой разумеется, что плохие условия, в которые здешнее правительство поставило свои войска, поддерживает в населении презрительный взгляд на военную службу, заставляя молодежь всячески от нее уклоняться. Кроме указанных причин, вина в неудовлетворительном состоянии войск падает на военного министра князя Эрдэни Далай Вана, человека весьма ограниченного и совершенно несведущего в военном деле, единственной заслугой коего является содействие перевороту и сочувствие новому порядку вещей. Я старался втолковать князьям необходимость более целесообразного отношения к зарождающейся армии и указывал на неудовлетворительность такого военного министра в столь критический для Монголии момент, когда, быть может, потребуется напряжение всех народных сил, чтобы отстоять с оружием в руках провозглашенную Монголией независимость.

Князья признали значение моих доводов, обещав обсудить этот вопрос и принять нужные меры, но пока все остается по-прежнему и едва ли изменится к лучшему без энергичного с нашей стороны воздействия.

С отличным и пр".

/Депеша дипломатического агента в Пекине д.с.с. И.Я.Коростовца в МИД о ходе обучения есаулом А.Ф.Васильевым монгольских войск в Урге. 17 (30) декабря 1912г/.

/...9. Абидуев Гарма Жимбеевич. забайкальский бурят, окончивший Ургинскую школу толмачей, отлично владеет русским и монгольским разговорным языком; развитой и серьезный человек, представленный к производству в чин коллежского регистратора, состоит штатным переводчиком при пограничном комиссаре в Кяхте и назначен иркутским генерал-губернатором к посольству, в качестве переводчика живой разговорной речи.../

106. "-Ганц толгойгоороо дүүрье гэж бодлоо".

Жамбын Лхүмбэ/1902-

Ж.Лхүмбэ 1902 онд одоогийн Өвөрхангай аймгийн Хайрхандулаан сумын нутагт 11 хүүхэдтэй малчин ард Жамбынд мэндэлжээ. Эгэл борог амьдрал дунд өссөн Лхүмбэ Ханхөгшиний хүрээнд шавилан сууж байгаад дараа ньмал маллах, жин тээх зэргээр амьдрал ахуйгаа залгуулж, улмаар сурч боловсрохын чухлыг ухаарч гэрээр монгол бичиг заалган сурч жасын бичээчийн ажил хийж, 1924 онд нийслэл хүрээнд иржээ. 

Нийтлэлч Алхан Болд. но.106. "-Ганц толгойгоороо дуусья гэж би бодлоо".

/О. Цэрэннадмид: "...Жишээлбэл, Лхүмбэ гэх миний өвөөг гавлаж, гинжилж, тамлаж байгаад цаазалсан. Тухайн үед миний ээж тэргүүтэй, Гэндэн сайдын охин Цэрэндулам нарын сэхээтнүүдийн хүүхдүүдийг эсэргүүний хүүхэд учраас ардын сургуульд сургахгүй гээд шугам жагсаал хийчихсэн, өөд өөдөөсөө хараад зогсож байгаа хүүхдүүдийн дундуур явуулж, нүүр рүү нь сурагчдаар хоёр талаас нь нулимуулж хөөсөн байдаг. Ингээд хөгшин ээж минь ажилгүй, охин нь сургуульгүй болсон гэж эмээ ярьдаг байлаа. Хөгшин аавыг шоронд ороход Владимир гэж бага хүү нь гарчихсан, эмээ нялх биетэй үлдсэн байдаг. Хоёр нялх хүүхэдтэй, бие тэнхэрч амжаагүй нялх хүүхэдтэй залуу бүсгүйд толгой хоргодох газар байхгүй байсныг бодохоор самсай шархирдаг. Гэр оронг нь НАХ Яамнаас битүүмжлээд эсэргүүний ар гэрт тусалсан хэнийг ч болов шийтгэх ялтай учраас эмээд минь туслах, орон гэрээр туслах, хооллох цайлах айл олдоогүй гэдэг. Ингэж ядарч зутарч явахад нь нярай хүү нь хатгаа авч эндсэн гэдэг. Хүү нь нас барчихаад байхад миний эмээ мөн ч зоригтой, цөстэй эмэгтэй байж шүү, эрх мэдэлтэн Гэндэнгийн машины дугуйн доор хүүгийнхээ шарилыг тавьж байгаад нөхөртэйгээ уулзуулахыг шаардсан байгаа юм. Ингэж өвөөг НАХ яамны шоронд байхад нь сүүлийн удаа уулзсан тухайгаа эмээ надад ярьдаг байсан...".

.."/http://npost.mn/a/166610

.... Жамбын Лхүмбэ(1902-1934). 1933 оны 12-р сарын 9-нд 6 сарын турш хэргээ хүлээгээгүй тамлагдан зовж байхдаа өгсөн түүний мэдүүлэг. "Амь насны тухай одоо ярих юм байхгүй, өнгөрсөн шүү дээ. Би тийшээ явахдаа ёстой нэг нарийн шалгаж үнэн мөнийг олоод өгөх юм байх гэж бодсон юмсан. Гэтэл тэгсэнгүй... зөвхөн хар амиа бодвол болох л байна. Тэгж сайн нөхөд, гэмгүй хүмүүсийн цусаар гараа угаагаад яах вэ ? Ганц толгойгоороо дүүрье би гэж бодлоо. Би бүүр шийдчихээд байна. Улсдаа зүтгэж яваад хайран залуу насаа алдах боллоо. Би их азгүй хүн юм ". /Монгол Улсын Тагнуулын ерөнхий газрын архив. ХН-464 8-р хавтас/.

105. "Өглөө босоод эздийг нь гадуурхав...".

 Өмнөд Америк дахь уугуул хүмүүсийн тоо:  

Мексикт-25.7 сая буюу хүн амын-21.5% /2015 он/

Перуд-6.0 сая буюу хүн амын-26.0% /2017 он// 

Гватемалд-5.9 сая буюу хүн амын-43.6% 

Боливид-11 сая буюу хүн амын-66.0%

Эквадорт-5 сая буюу хүн амын-25.0% .

/Латин Америкийн орнуудад дахь местисо буюу эрлийзүүд гэгдэж ирсэн хүмүүсийн ихэнх нь үнэн хэрэгтээ уугуул хүмүүс, тэднийхэн гени давамгайлсан хүмүүс болохыг сүүлийн үеийн генетикийн  судалгаанууд харуулж байгаа ажээ/

Харин уугуул хүмүүс олонхи/66%/ хэвээр байгаа цорын ганц улс Боливи. Уугуул хүмүүс нь голдуу кечуа, аймара омгийнхон. 

Боливи бол хүн амын 15%- аас ч цөөн европ цагаачдын удам уугуул хүмүүсийг гадуурхан, доорд үзэн амьдарч ирсэн улс.

Túpac Katari(1750–1781.11.15)-Уугуул хүмүүсийн бослогын удирдагч.

Түүний сүүлчийн өгүүлбэр "-Nayawa jiwtxa nayjarusti waranqa waranqanakawa kutanipxa."/"-Би өнөөдөр үхэвч бид сая саюулаа эргэж ирнэ"/нь байв.

Зураг дээр: аймара хүмүүс амьдардаг улсууд. Энэ ард түмэн Боливид-2.0 сая , өмнөд Перу-0.6 сая, хойд Чили-1.5 сая, Аргентинд амьдардаг.

Зураг дээр: Ла Пас хот-Боливийн нийслэл. Хамгийн өндөрт байрласан нийслэл хот. Дэлхийн аймара нарын нийслэл ч гэгдэх болсон.

Зураг дээр: Кечуа ард түмэн амьдарч байгаа улсууд. Монголд Quechua гэдэг франц майхныг мэдэхээс биш энэ хүмүүсийн тухай мэддэг сонирхдог хүн мэдээж маш ховор болов уу. 2012 оны байдлаар кечуа нар Перуд 13 сая, Эквадорт 6 сая, Боливид 4 сая, Аргентинд 1.5 сая , Колумбид 40 мянга, Чилид 14 мянга байжээ.

Зураг дээр: Cochabamba бол Андийн нурууны нэгэн хөндийд байдаг кечуа индианчуудын гол хот. 

Боливийн Ерөнхийлөгч Эво Моралес 2006.1.22- 2019.11.10./бараг 14 жил/

Америк тив европчуудад эзлэгдсэнээс хойш 500 жилийн дараа анх удаа ерөнхийлөгч болсон уугуул ерөнхийлөгч бол Эво Моралес бөгөөд  14 жил зүтгэснийх нь түүнийг Боливид ноёрхож ирсэн европ гаралтнууд, гадаадын хүчний тусламжтайгаар түлхэн унагасан  билээ.

Өмнөд Америк дахь анхны уугуул Ерөнхийлөгч. Аймара омогынх. Өндөр-180см. Хахуульд автдаггүй. Хувийн амьдралдаа тансаглах сонирхолгүй. 

1782.11.15: уугуул хүмүүсийн бослогын удирдагч Тупак Амару алагдав.

1967.10.09: их хувьсгал хийх гэж мөрөөдсөн Че Гевара алагдав.

2019 оны 10-р сард европ гаралтнууд АНУ-ын дэмжлэгтэйгээр үймээн үүсгэж Моралесийг түлхэн унагаав.

Мариeнe Aнez түр Ерөнхийлөгч. 

Анез: "зэрлэгүүд"ийг эрх мэдэлд хүргэж болохгүй хариуд хэмээн уриалсны ..

Моралес: -Тиймээ бид зэрлэгүүд яагаад гэвэл бид уугуул хүмүүс, бид тариаланчид, үйлдвэр, уул уурхайн ажилчид, үйлдвэрчний гишүүд... гэсэн юм.

Ерөнхийлөгчөө зайлуулагдахад уугуул  хүмүүсийн орон даяар эсэргүүцлийн хөдөлгөөн 

2020.10.18- Луйс Арсе Боливын Ерөнхийлөгч болов. Моралесийн 3 дахь хугацаанд Сангийн сайд байсан, МАС-хөдөлгөөнийх нь гишүүн, Дэлхийн Банкны гишүүн. Дараа өдөр нь Моралес 11 сарын дүрвэлтээс эх орондоо эргэн ирэв.

2021.3.13-Нэг жилийн турш Боливийн түр ерөнхийлөгч байсан, европ гаралтны төлөөлөл-Aнез хоригдов.

-Эво Боливийг бараг апартейд улсаас ямарч байсан дээр нийгэм болгон хувиргасан/-Еvo did transformed Bolivia from almost an apartheid state into something better/

/Morales made history as the first native Indian to be elected as president in 2006. Although two thirds of the 11 million Bolivians are indigenous, they had been ruled by a tiny (15 per cent of the total population) white elite of European descent in the last five hundred years/

https://www.theweek.in/news/world/2020/10/28/luis-arce-presidential-win-triumph-indigenous-pride-bolivia.html/

Моралес ерөнхийлөгч байх үед 2006 онд 13% бичиг үсэггүй байдал 2018 онд 2.4% болж, 60.6% байсан ядуурал энэ хугацаанд 34.6% болж буурчээ.

/Whilst Morales was President illiteracy in Bolivia fell from 13% in 2006 to 2.4% in 2018. Poverty fell from 60.6 to 34.6 in the same period.../"The choise is clear"/

зураг дээр: Бяцхан Аймара

2009 оны 4-р сард Боливийн аюулгүйн хүчнийхэн тансаг зочид буудлын өрөөнөөс Эво Моралесыг алах зорилготой хуйвалдсан 3 хүнийг баривчлав. Өөр 2 хуйвалдагч баригдаагүй гэнэ. Хуйвалдагчдын 4 нь зүүн Европын хэт барууныхантай холбоотой бол Ирландын хэт баруунтан Майкл Двайер нь Санта Крузэд 6-хан саруун өмнө ирсэн ажээ.

/In April 2009, a special unit of the Bolivian security services barged into a luxury hotel room and cut down three men who were said to be involved in a plot to kill Evo Morales. Two others remained on the loose. Four of the alleged conspirators had Hungarian or Croatian roots and ties to rightist politics in eastern Europe, while another was a right-wing Irishman, Michael Dwyer, who had only arrived in Santa Cruz six months before/.

Зураг дээр: Боливид 2009.4.16-ны өглөөний 4 цагт Санта Круз хотын 5 одтой  "Las Americas" зочид буудалд алагдсан 24 настай Michael Dwyer.

https://www.irishtimes.com/news/the-life-and-death-of-michael-dwyer-1.753497

https://www.rubaltic.ru/article/politika-i-obshchestvo/19112019-fashistskiy-putch-i-okhota-na-indeytsev-chto-proiskhodit-v-bolivii/:

https://thegrayzone.com/2019/11/11/bolivia-coup-fascist-foreign-support-fernando-camacho/:

https://www.nytimes.com/2019/11/15/world/americas/morales-bolivia-Indigenous-racism.html:

Зураг дээр: Эво Моралес жил дүрвэсний дараа эх орондоо эргэн ирэв.

105. Нийтлэлч Алхан Болд. "Өглөө босоод эздийг нь гадуурхав...".

-Эво Боливийг бараг апартейд улсаас ямарч байсан дээр нийгэм болгон хувиргасан/-Еvo did transformed Bolivia from almost an apartheid state into something better/

1980-аад онуудад Бoливийн нутаг дэвсгэрийн 66%-нь хүн амын 0.22% -ийг эзэлдэг европ гаралтнуудын өмч байв. 

Хүн амын 15%-ийг эзэлдэг европчуудын удам  Боливийг сүүийн 500 жилийн турш удирдаж ирсэн юм. Та хар газрын зургийн хар, Болив бол далайд гарцгүй 2-хон улсын нэг, Өмнөд Америкдаа. Дээрэлхүүлсний ул мөр.

 Дэргэд нь байгаа Чили хамаг далайн эргийг нь хаачихсан. Уугуул хүмүүсийг туйлын ядуу байлгаж чадсан цөөхөн европ гаралтнууд нь агуу хүмүүс байв. 

Боливид эзлэн түрэмгийлэгч европчуудын үр сад төр, засаг, эдийн засаг, цэрэг, цагдааг атгаж ирсэн уламжлалтай. Уугуул хүмүүс нь 1952 оноос л сонгуульд оролцох эрхтэй болсон. Бараг л Өмнөд Африк шиг апартейд улс байв.

-----------------------------------------------------------

500-н жилийн өмнөөс европчууд Америкийг тивийг эзэлж эхэлнээс хойш, 100 сая уугуул хүн өвчнөөр болон тэдний хавчлага, хядлагын улмаас үхсэн гэдэг.

By 1900, the indigenous population in the Americas declined by more than 80%, and by as much as 98% in some areas. The effects of diseases such as smallpox, measles and cholera during the first century of colonialism contributed greatly to the death toll, while violence, displacement and warfare by colonizers against the Indians contributed to the death toll in subsequent centuries.[26] As detailed in American Philosophy: From Wounded Knee to the Present (2015),

-------------------------------------------------------------

Болив бол Aмерик тивд уугуул хүмүүс нь олонхи хэвээр байгаа сүүлчийн улс: 2019 онд 14.5 сая хүнийх нь 66% нь өөрийгөө кечуа/quechua/, аймара, гуарани овгийн уугуул хүн гэж үзэж байв. Одоогоор Боливид  уугуул хүмүүс-индианчууд нь  АНУ-нх шиг Апачи нисдэг тэрэг мэт болоогүй байна.

Америк тивийн түүхэнд энд удаа  -2006 онд уугуул  хүн ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон түүхэн үйл явдал болсон. Тэр хүн нь Эво Моралес.  14 жилийн дотор  тэр дундаж цалинг 100 доллараас 300 долларт хүргэж, Боливын нийгэм бас анх удаа дундаж давхаргатай болсон билээ. 2006 онд Ерөнхийлөгч болонгуутаа Моралес угуул олонхийн төлөө бодлого явуулсныхаа төлөө, хий болон бусад байгалийн баялагыг төрийн өмч болгосныхоо төлөө Боливийг атгаж ирсэн европ гаралтай цөөнхөд Иве Моралес таалагдаагүйгээсээ болж эх орноосоо тутаан гарахад хүрсэн юм. 

    

Боливид ноёлж ирсэн европ гаралтай элитүүдийн төлөөлөгч Жанин Aнез Чавес өөрийгөө шилжилтийн үеийн ерөнхийлөгчөөр зарлахийн өмнөхөн  уугуул хүмүүсийн соёлыг "satanic" хэмээн нэрлэн, тэдний хүү Могалесийг "poor indian" хэмээн  твиттертээ доромжлон бичиж байв. Тэр 2013 онд энэ авгай "/Morales made history as the first native Indian to be elected as president in 2006. Although two thirds of the 11 million Bolivians are indigenous, they had been ruled by a tiny (15 per cent of the total population) white elite of European descent in the last five hundred years/.

https://www.theweek.in/news/world/2020/10/28/luis-arce-presidential-win-triumph-indigenous-pride-bolivia.html

АНУ 2019 онд Моралесийг цэргийнхнээр нь түлхэн унагаалгасан гэдэг. Түүнийг дэмжигч нэгэн Guardian сонины сурвалжлагчид: -Еvo did transformed Bolivia from almost an apartheid state into something better... гэж хэлж байна. 

Большевикуудаас тутаасан орос, польш, сербүүд Монгол, Манжуур, Шинжаанаар дамжин дамжин Америк, Австрали, Европ битгий хэл Аргентин, Бразили, Уругвай, Парагвайд,  бас Боливид очиж суурьшсан юм.

Цахилгаан машины зайд ашиглагддаг хамгийн хөнгөн метал лит-ийн нөөцийн 50% нь ганцхан Боливид байдаг. Боливи орлогынхоо ихэнхийг 30-аад талбайгаас олборлож, Бразил, Аргентинд наймаалдаг хийгээс олдог. 2020 oнд бас нэг том хийн талбайг илрүүлжээ.

"La première fois que je me suis rendu en Bolivie, c’était en 2006, Evo Morales venait d’arriver au pouvoir. Les femmes cholitas vendaient alors des pommes de terre sur les marchés ou des gâteaux dans la rue. Avec leurs longues tresses, leurs grandes écharpes multicolores, leurs jupes aux teintes vives, leurs chapeaux melon, on les remarquait! Mais on ne les voyait jamais dans un autre type de métier.

Je suis retourné régulièrement dans le pays. Peu à peu, j’ai remarqué que les étoffes des vêtements traditionnels changeaient. Elles se faisaient plus belles et plus précieuses. A l’origine, ces tenues venaient des campagnes, et celles qui les portaient étaient nées dans un milieu pauvre, n’avaient pas été à l’école. Mais là, manifestement, certaines avaient des moyens. En quelques années, elles avaient gagné un pouvoir économique sans avoir succombé à la mode occidentale. C’est cette histoire que j’ai eu envie de raconter, celle de la révolution des cholitas.

...J’ai également rencontré deux journalistes. Il y a dix ans, c’était impossible d’imaginer une cholita journaliste! Sonia Quispe, qui vient d’un village de l’Altiplano, est arrivée à El Alto enfant. Elle voulait étudier la communication, mais à l’université de La Paz on n’a pas voulu l’inscrire. “Ce n’est pas un endroit pour les cholitas, s’est-elle entendu dire. Retourne dans la rue.” Elle a fini par être acceptée à l’université publique d’El Alto. Là-bas, la plupart des étudiants sont indigènes....".https://www.polkamagazine.com/cholitas-revolution-en-jupons-et-chapeaux-melon/

104. "Улаантныг дагасан ч..."

Зурагт: Шинжааны Бор талын цахар.1910. Photo by Douglas Carruthers. "Unknown Mongolia".

Зураг дээр: Түгээмэл цахар. 

A Tour in Mongolia.

By Beatrix Bulstrode

http://digital.library.upenn.edu/women/bulstrode/mongolia/mongolia.html

Зурагт: Азийн Морьт Дивизийн цахар дайчин.

Зураг дээр: Ялгуун баатар Сумъяагийн хошууны партизан цэргүүд 1930-аад он. Эдний ихэнхийг Чойбалсан хядсан билээ.

Ялгуун баатар Сумъяа /баруун гар талаас хоёр дахь нь/ ах дүү нарын хамт 1930-аад он. http://nominarhiv.blogspot.com/2010/03/blog-post_468.html

Зураг дээр: Богд Хаант Монгол улсын Ялгуун баатар бэйс. Ил Тарвагатайн цахар хошууны хvн. Бяруу хотыг эзэлж Долоннуурт дехеж очжээ. Ардын Журамт цэргийн дэд жанжин.

 

Нийтлэлч Алхан Болд. но.104. "Улаантныг дагасан ч...".

Өгсөж явсан гүрэн
Ахсаж унахын дэнсэнд
Төрийн бүслүүр чангалахаар
Турхирч боссон цахар
Дуутай цуутай гүрнийг
Луутай илдээр цавчихад
Цөстэй төрөө хамгаалж
Цустай унасан цахар
Дэгжиж босдоггүй Монголоосоо 
Зовлонг нь өвлөсөн цахар...
-------------------------------------------------------

1982, 1985 онд хэвлэгдсэн "Монгол Ардын журамт цэргийн дуртгалууд" хоёр боть бий. Тэнд /699+876/=1575 партизан цэргийн дуртгалууд байна. Ихэнхи нь өндөр  амьдарчээ. Харин нилээд хэд нь 37, 38 онуудад нарсан байх бөгөөд нь голдуу цахар, буриад, барга.  Сумьяа бээсийн цахаруудаа Чойбалсан толгой дараалан хядсан.

 

Шинжааны монголчууд манж-хятадын эсрэг зэсэгт тэмцэлд Лаварын Сумьяагын удирдлагаар оролцож сүүлдээ дайсанд түрэгдэж 300 гаруй өрх айл Оросын нутагт түрэгдэн орсон.

********************************

1830.10.28:" ...Недалеко от станции встретил нас цзанчин Энкэчжиргал цахарского ведомства. По его словам, мы теперь находимся в хошуне Кубошара, состоящем из 18 1/2 эскадронов. Начальник сего хошуна ухэрид – по имени Михайирет. Хошун сей есть желтое знамя с каймою (вставка: и в крайней только необходимости посылается против неприятеля как самое храбрейшее. В следующем хошуне, Гулишара, считается 18 эскадронов.)

Цахары, как вообще заметить можно, оборотливы, расторопны, вежливы, а как потомки цахаров, помогавших маньчжурам при завладении Китаем в 1644 г., пользуются большою доверенностью у нынешних своих повелителей. (Вставка: Но при всем том они, как избалованные союзники, в обращении даже с маньчжурскими чиновниками упрямы и дерзки, преимуществами своими гордятся перед прочими монголами, а как первые изменники в презрении у халхасов и сунитов, цахары переселены в Цзун-сунитские кочевья, притеснены ненаказанно от местных коренных жителей, которые для избежания неприятности вынуждены были откочевать далее от прежних своих мест.) Часть их земель назначена под пастбища стад бокдохановых, как изобильная травою и водою...

Ежегодно бывает там осмотр войскам цахарским, трехдневный, в Халгане, в присутствии гусай-амбаня, но ученье летом ежегодно производится при начальнике хошуна. У каждого рядового должен быть лук со стрелами и винтовка, особенно уважаются старинные русские ружья. В первый день смотра пешие стреляют за 100 луков до цели, где развешены бывают бумажки с дырочками. Все искусство хорошего воина состоит в том, чтобы с лошади, на 100 луков расстоянии, три раза стрелою поразить цель. Таким образом, цахары воспитываются как воины, союзники могущественных маньчжуров, обладателей древностью прославленного Китая. Каждый цахар с пятилетнего возраста, поступив в список военный, получает и жалованье, присвоенное рядовому. Цахары хвастают своим правлением, насмехаются над сунитами, где чиновники по своему произволу могут притеснять родови­чей ненаказанно. Для удовлетворения земских повинностей хошунные на­чаль­ники делают распоряжения как чадолюбивые отцы. Бедные монголы освобождаются от общественных тяжестей, но остальные, по числу своего скотоводства, стараются исполнить требование начальства. Эскадронные началь­ники ежегодно ездят в Пекин за жалованьем, для себя и своих подчиненных..."/Дневники монголоведа О.М. Ковалевского 1830–1831 гг/

-------------

Нэг цахар цагаантны, нөгөө цахар улаантны талд орж: хамгийн гол нь  тэд хятадуудаас Монголоо аврах гэж зүтгэсэн.
Монголд тэднийг ерөнхийлэн цахарууд гэж нэрлэж байсан боловч тэдний дотор харчин, хорчин, горлос зэрэг Өвөр Монголын олон аймгийнхан орж байв. Улаантныг түшсэн Сумьяа бэйсийн Сэлэнгэ аймгийн Түшигцагаан нуур  суманд /одоогийн Зэлтэр/ нутаглуулсан цахаруудаас Чойбалсаны хэлмэгдүүлэлтэд өртөөгүй насанд хүрсэн 4-хөн хүн үлдсэн гэдэг. Ардын Журамт цэрэгт орж гамин, цагаантантай байлдаж олон цахарууд амь үрэгдсэн,  амьд үлдсэн цахаруудыг Чойбалсан хядсан. Тэд зөвхөн цахар байсан учраас хядуулсан юм:
/"Монгол Ардын Журамт цэргийн дуртгалууд". 1982 он ба "Монгол Ардын Журамт цэргийн Дурдатгалууд". 1986/ -оос:

Маадайн Авилай/1880-1938/, Шинжааны нутаг Ил Тарвагатайн Бор тал хэмээх газар төржээ. Түшээт хан аймгийн Сумьяа бэйсийн хошуу, одоогийн Сэлэнгэ аймгийн Түшиг сум, багаасаа мал аж ахуй, газар тариалан, ан гөрөө хийж амьдарч байв: ....Манай хошууны ноён Сумьяа хар цэрэгтэй 1913-1915 онд байлдаж ялалт байгуулж явсан мэргэжсэн хүн байсан юм. Би Сумьяагаас үүрэг авч хариад өөрийн дүү Хүрэлдээг элсүүлж, түүний хамт нууцаар сайн морь худалдан авч тусгай тэжээл авч бэлтгэсэн юм. Сумьяа 2 дүүгийн хамт, хорооны дарга Цэрэндорж 2 хүүгийн хамт, өвгөн Ч.Бадгай 3 хүүгийн хамт гэх мэтээр манай хошуунаас 60-аад хүн оролцсон юм... Би 3-р сарын 18-нд Хиагт хотыг гамингаас чөлөөлөх байлдаанд оролцсон...Манай хороо 1921.4.01-нд дэд жанжин Сумьяагийн удирдлагаар явсан.../хуудас 20-23/
-----------------------------------
Санравын Алиа/1883-1938/Түшээт хан аймаг, Сумьяа бэйсийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/. 1913 онд Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэлд хятадын хар цэрэгтэй байлдаж явсан: ...Дараа нь тус хошууны цэрэг мордоход миний бие Хиагтыг чөлөөлөх байлдаан ба Баруун замын байлдаанд бусад нөхдийн хамт оролцож явсан болно./хуудас 31/
--------------------......
Лүйрэвийн Аюуш/1888-1938/Түшээт хан аймгийн Ялгуун баатар Сумьяа бэйсийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/. Шинжааны нутаг Ил Тарвагайн Бор талд төрсөн: -...Бид урьд хятадын цэрэгтэй олон удаа байлдаж явсан болохоор...Тэнд сар гаруй сургууль хийж байлдааны төрөл бүрийн бэлтгэлээ базааж чадсанаар Хиагтыг чөлөөлөх байлдаанд өөрөөсөө хэд дахин давуу хүчтэй дайсныг манай цэрэг нэг өдөр шөнийн дотор ялсан билээ...Баруун замын байлдаанд манай хорооны цэрэг Б.Чулуундай, Б.Пунцагын хорооны цэрэг бууч Содномдаш нар нэгэн байлдаанд тус бүрнээ цагаантны бараг салаа цэргийг устгаад эцэст нь цагаантанд тамлагдаж.../хуудас 64/
---------------
Үмбэйн Баатар/1889-1938/-Түшээт хан аймгийн Ялгуун Баатар Сумьяагийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/:-Би уг нь Шинжаан мужид мал аж ахуй, газар тариалан эрхлэн амьдарч байв...Хиагтыг эзлэх үед сум цөөн, 30-60 сумтай байсан учир байлдааны явцад сум дуусч бид түр ухарч байлаа...Бид баруун замд цагаантныг 6 сар шахам нойр хоол болох завгүй мөрдөн хөөж, байлдаж устгав.../хуудас 91-91/ 
--------------
Ноосоны Батдорж/1883-1937/-Түшээт хан аймаг, Сумьяа бэйсийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/: ...Манай цэрэг бүгд морьтой, цөөнх нь винтовтой, олонхи нь янз бүрийн ангийн буутай байсан. Учир нь ихэнхи мал цөөнтэй, амьдрал ядуугын эрхээр ан гөрөө хийж амьдарч байсан болохоор олон, цөөн сумтай, муу сайн хувийн буутай байв. Биднийг журамт цэрэгт элсэхэд Зэлтэрийн хилийн ангиас туслан өгснөөс бахаг нь винтов буутай болсон...Манай хороо 1921 оны 4.1-нээс дэд жанжин Сумьяагийн захиргаанд баруун замд гарч цагаантантай байлдсан юм.../хуудас 196-197/
------------
Жамсраны Баяр/1887-1937/-Түшээт хан аймгийн Сумьяа бэйсийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг//:-...Манай хошууны хүмүүс урьд өмнө хятадын цэрэгтэй байлдаж явсан болохоор гол нь юу хэрэг болдгийг мэддэг хүмүүс байсан...зарим буутай нь буугаа шалгаж, овоо харааг нь чадах хүнээр засуулж, сум, дайзаа хүртэл базааж авч байсан юм...Манай хошууны цэрэг эсгий гэрт байсан, галын хүчээр л байдагсан...Шаамарт буцаж ирээд байтал  Сүхбаатарын тушаалаар манай хороо 4.1-нд баруун замын байлдаанд явсан. Баруун замд Дух нарснаас эхлээд Сухарев, Резухин, Казаграндын цэрэгтэй олон удаа байлдсан.../хуудас 230/

-------------

Сасааны Бухаа/1883-1938/-Түшээт хан аймгийн Ялгуунбаатар бэйс Сумьяагийн хошуу, одоогийн Сэлэнгэ аймгийн Түшигцагаан нуур сум. Шинжааны Тарвагатайн Бортал гэдэг газар төржээ. Хятадын цэрэгтэй олон удаа байлдаж байлдсан. Богд Хаант Монгол Улсын цэрэгт 6 жил алба хаажээ. 1913 оны Өвөр Монголыг чөлөөлөх 5 Замын Байлдаанд оролцжээ. 1921 онд Сүхбаатарын цэрэгт элсэж Хиагт болон Баруун замын байлдаанд оролцжээ:...Баруун замын байлдаанд манай хорооны цэрэг цоохор Чулуудай, Луузан, Сампил, Нүүдээ, Дэлэг, Мэндээ нар баатарлаг байлдаж...Би байлдаанд сайн оролцсон учир цэргийн гавьяаны 5-р зэргээр шагнагдаж байлаа./хуудас 261-263/

-------------------------------------------------

Очирын Бүүвээ/1872-1938/.

Түшээт хан аймгийн Сумьяа бэйсийн хошуу-одоогийн Сэлэнгэ аймгийн Түшиг сум бөгөөд Шинжааны Бор талд төржээ. Сумьяа бэйсийн улирдлаган доор Хятадын цэрэгтэй байлдаж байсан ч хүчинд дийлдэн Орос руу гараад дараа нь Монголд ирж дагаар оржээ. Хаант Монгол Улсын цэрэгт алба хааж, 1913 онд Өвөр Монголыг чөлөөлөх 5 Замын Байлдаанд оролцжээ. 1921 онд Сүхбаатарын цэрэгт орж Шаамарын Шар тохой, Хиагт, Баруун Замын байлдаанд оролцож явжээ:-...Бид эхлээд хувийн зэвсэгтэй байгаад удалгүй зөвлөлтийн тусламжийн зэвсэг Наушкийн деревнээр авч хурдан, хүчтэй сайн зэвсэгтэй болсон юм... 

---------------------------------------------------------

Цэрэны Гончиг/1895-1933/-Түшээт хан аймгийн Сумьяа бэйсийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/, Шинжааны Бор тал гэдэг газар төрсөн: ... Тэнд байхад орон ыайр дутмаг учир нутгийн буриад айлаас хэдэн гэр авч барин суусан юм. ...Орос, буриад хүмүүс ирж, цэргийн сургууль зааж, харуул манаанд гардаг байв.../хуудас 403/

--------------------------

Лувсандэнзэнгийн Гэндэн/1889-1935/-Түшээт хан аймгийн Сумьяа бэйсийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/: ...Манай цэрэг улаан цэргийн хамт цагаантны дээрэмчидтэй олон удаа тулгаран дайлдасны дотор Хөвсгөл аймгийн Рашаант сумын нутаг Их-Ац газар ширүүн тулалдаан болж дэд жанжин Чойбалсаны морь шархдахад түүнийг Дэмбэрэл сундалж явсан.../хуудас 442/ 

----------------------------

Батмөнхийн Даваа/1882-1938/

Түшээт хан аймгийн Сумьяа бэйсийн хошуу-одоогийн Сэлэнгэ аймгийн Түшиг сум. Уйгарын Шинжаан мужийн  Бор тал гэдэг газарт төрсөн. Хятад хуй буюу дунган  нарын эсрэг бослогод  идэвхтэй оролцож явсан:...Сүүлдээ баруун замын цэргийн тусгай ангийг Чойбалсан удирддах болсон юм...Баруун замд зөвлөлтийн Шетинкины удирдсан алдарт партизаны отряд манай цэрэгтэй хамт байлдаж.../хуудас 457-459/

------------------------------

Борлогийн Далантай/1885-1938/-Түшээт хан аймгийн Сумья бэйсийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/: Хиагтыг чөлөөлөх байлдаан, Баруун замын байлдаанд оролцсон./хуудас 509/

-----------------------------------------

Самбуугийн Дарваан/1893-1938/-Түшээт хан аймгийн Сумьяа бэйсийн хошуу-одоогийн Сэлэнгэ аймгийн Түшиг сум. Шинжаан мужийн Бор талын Зүрхний ам гэдэг газар төржээ: -Богд Хаант засгийн үед буюу 1913 онд бэйс Сумьяагийн хамт цэрэгт татагдан Манлай Баатар Дамдинсүрэнгийн захиргаанд Долнуур, Бяруу хот, Жанчхүү, Хөх хот зэрэг газар хятадын хар цэрэгтэй байлдаж явахдаа шархдаж байсан ба эл хэргийн учир отго жинсээр хөхүүлэн шагнагдсан билээ...Цагаантны цэрэг энэ тулалдаанд ухрав...Энэ тулалдаанд манай ангиас миний нутгийн сайн таних нөхөд Чулуудай, Луузан, Сампил, Нүүдэй, Дэлэг, Мэндээ нар амь үрэгдэж.../хуудас 630-635/

--------------------------------------

Буяны Рааш/1897-1939/-Түшээт хан аймаг, Сумьяа бэйсийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/. Шинжаан Бор талд төрсөн/:...1921 оны хоёрдугаар сарын эцсээр Сүхбаатар цэргээ авч Эрээн гэдэг газар ир гэсэн тул манай хошууны цэрэг хөдөлж...

Хиагтыг чөлөөлсний дараа 1921.4.01-ны үд дундын хирд Баруун замын тусгай ангид манай хорооноос 45 хүн, цоохор цэргээс 25 хүн явлаа...Бид Зөвлөлт Оросын Щетинкины ангитай хамтарч Дух нарснаас эхлэн Гуртын тавилан, Дарви бандидын хийд зэрэг газар олон удаа тулалдаж билээ.../хуудас 14-15/

------------------------------------------

Моломын Саалай/1884-1934/-Түшээт хан аймаг, Сумьяа бэйсын хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/, Зүүн гарын монголчуудын Бор талын 8 хошуу гэдэг газар төржээ: -...Манай хошууны боссон ардууд нилээд амжилттай байлдаж хятадын цэрэгт удаа цохилт өгч байтал Сотоо, Хайсан зэрэг хүмүүс урваж, хятадын цэргийн эрхтэнд мэдээлсэн учирр их цэрэг ирүүлж байлдуулсанд бидний хүч мөхөс, зэвсэг муутай, туслах хүчингүй зэргээс болж ялагдан Орос нутагт дүрвэн орсон юм. Сумьяа тэргүүтэй манай хэсэг Оросын засгийн газраас зөвшөөрөл авч Томск, Эрхүү, Хиагт хотуудаар дамжин 1912 онд Монголд орж ирсэн... 

Сумьяа байлдааны гавьяагаар  Засаг ноён болсон. Хиагтын гамин цэргийн эрхтэн нар манай хошууны ноён Сумьяаг их хардан сэрдэн, нэг удаа түүнийг бариулахаар 40 гаруй цэрэг явуулж.../хуудас 50/

------''"""""-----------------------------

Лаварын Самьяа/1872-1931/-Түшээт хан аймаг Сумьяа бэйсийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/, Сумьяа бэйсийн ах/: -...манай цэргийн сум хэрэгсэл барагдсан, байлдааны туршлага мөхөс, туслах хүчингүй зэргээс болж, Надмид зэргийн 40 шахам нөхрөө алуулж ухран 1912 оны хавар Хөх тоом гэдэг газраар Орос Улсын хилийг 300 өрх айл давж, Семиплатинск хотын ойролцоо Цоохор мод гэдэг газар түр суурьшсан юм...

Хуучин Хиагт, одоогийн Алтанбулаг хотоор Монголд нэвтрэн дагаар орсон юм. Ингэж биднийг Хиагт хотод ирэхэд мөн л хятад худалдаачид мөн л хятад худалдаачид ихэмсэг зантай гудамжаар явахыг хараад тэднийг үзэн ядах сэтгэл төрж байж билээ... Энэ хүнд байдлаа Богдын засгийн газарт мэдэгдэж харж туслахыг хүссэний хариуд Хиагтын 100 цэргийн албыг хаалгаж амь залгуулж.../хуудас 88-89/

---------------------------------

Лаварын Сумьяа/1874-1935/-Түшээт хан аймаг Сумьяа бэйсийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/, Богд Хаант Монгол Улсын Ялгуун баатар: -...Иинхүү бидний ирсэн ардууд  Алтанбулагаас урагш байгаа Гялаан нуур хавиар буудаллаж, орох оронгүй учраас манж түшмэдүүдийн зусланы байр байсан асар гэдэг банзан байшинд орж хргал, түлээ түлж өдөр шөнөгүй галлан суухын дээр тэндээсээ  Алтанбулаг тийш явган очиж, хонь үхрийн гүзээ үүрэн авчирч амьдарч байсны дээр хойш урагш явсан ноёд түшмэдийн замыг тосон хишиг хайрыг гуйж байв. Энэ үед миний бие Богд Хаант Монгол Улсын засгийн газарт хүнд байдлаа илтгэсэн өргөдөл хүсэлтээ гаргаж...

Өвөр Монголын Шилийн голын чуулганы Сургаа Хөөрөг, Дархан Уул зэрэг газраар түшиц болгон хятадын цэргүүдийг цохиж 60 гаруй удаагийн тулалдаанд дайсныг ялж байгуулсан гавьяаг тэмдэглэж, Богд Хааны засгийн газраас..../хуудас 183-1990/

----------------------------------------

Хөхийн Сүх/1882-1938/-Түшээт хан аймаг Сумьяа бэйсийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/, Шинжааны Бор талд төрсөн: ...Энэ үед манай хошууныхан гэмингийн мөрдлөгөөс дүрвэж Зөвлөлт Оросын Тохойн тосгон хавьд нутаглаж байлаа. Нэг өдөр Сүхбаатарын журамт цэрэгт сайн дураар элссэн хүмүү цуглар гэхэд нь 50 гаруй хүн хамтарч....

Бүдүүний орчимд болсон тулалдааны дараа Дэмбэрэл туслагч Элбэг бид хоёрын хамт Дайчин ваны хүрээ орж Чойбалсан, Щетинкин нарт тусгай мэдээ хүргэх үүрэг аваад.../хуудас 213-216/

--------------

Цэрэний Тохноо/1881-1939/-Түшээт хан аймгийн Сумьяа бэйсийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/, Шинжааы Бор талд төрсөн: ... Нэг өдөр жанжин Сүхбаатар ирж, хорооны  цэргүүдийг дөрвөлжин маягаар жагсааж, дунд нь 2 цэргээр туг бариулж, өөрөө өөрөө голд нь морьтой зогсоод...цагаан цэрэг довтлон ирэхэд айлуудыг хамгаалан харанхуй тосон байлдаж Сахалтын даваагаар давуулан зугтуулсан юм..../хуудас 285-287/

----------------------------------------------

Орсоогийн Хасгаа/1890-1938/-Түшээт хан аймгийн Сумьяа бэйсийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/, Шинжааы Бор талд төрсөн:-.....Гэтэл үдээс хойш Улаан бургасын зүгээс гэмингийн морин цэрэг давшиж эхлэв. Ноёны овооны хавьд байсан манай 40 гаруй цэрэг тулалдаанд оролцож улмаар гардан байлдаж......

Хиагтыг эзэлснээс хойш хэд хоногын дараа Барон Унгерн болон залан Мэнгэтийн цагаан цэргийг мөрдөн хөөж..../хуудас 325-326/

----------------------------------------

Гомбын Хөхөө/1882-1935/-Түшээт хан аймгийн Сумьяа бэйсийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/:-...Гэтэл урьд банздуулсан шарх эдгэрч аниагүй байтал дахиж тамгийн газраа зарлага нар дуудаж ирэв...Учир нь хошуу нутгаас нэхэн ирж баривчлан авахаас айж Орхон, Сэлэнгэ мөрнийг уруудан явсаар Цөх голд хүрч буриад айлын мал хариулах, арьс нэхий элдэж сур хийх зэрэг ажил гаруй толгой хоргодож явав. Энэ зуур хүмүүсийн ярилцахаас дам дум сонсвол Орос газар хувьсгал болж "Революция" гэдэг хувьсгал болж.../хуудас 347/

--------------------------------------

Маадаагийн Хүрэлдий/1888-1940/-Хуучин Зүүнгарын Бор тал гэдэг газар төржээ: ...Нэг өдөр манай ах Сумьяа бэйсийн очоод ирэхдээ Бат-Очир, Хөхөө, Дэлэг бид хэдийг цуглуулж...Цагаантанд дүүгээ алуулсан цоохор Чулуудай дүү Луузангийн биеийг олж оршуулахаар явж байгаад цагааны цэрэгтэй тулалдаж Буянт буриадын байшин дотроос буудаж хэд хэдэн цагаантныг алж хавьтуулахгүй болохоор нь байшинд бөмбөг хаяж энэ эрэлхэг баатар харамсалтайгаар амь үрэгдсэн билээ..../хуудас 355-359/

--------------------------------------------------------------- 

Бандийн Цулбуурбат/1889-1938/-Түшээт хан аймаг, Сумьяа бэйсийн хошуу, Ил Тарвагатайн Бор тал гэдэг төржээ: -...Хиагтыг гэмингээс чөлөөлөх байлдаанд  явж... анх дэд жанжин Сумьагийн удирдлагад явж, сүүлдээ дэд жанжин Чойбалсан, хорооны дарга Дарьзавын ангид аравны даргаар явж Духын нарсанд хоёр удаа, Хулд, Бооц, Зэлтэр, Гуртын тавилан, Ламын гэгээний хийд, Ац, Баянгол зэрэг газраар цагаан Бароны цэрэг, Резухин, Сухаревын цэрэгтэй олон удаа тулалдаж.../хуудас 380/

---------------------------------------------------------------------

Очирын Цэрэндорж/1871-1937/-Түшээт хан аймаг, Сумьяа бэйсийн хошуу, Шинжааны  Бор тал гэдэг газарт төржээ:-...Би 1913 онд Богд Хаант Монгол Улсын цэрэгт Сумьяа бэйсийн удирдлагаар явж Даригангын нутгаар цөмрөн ирсэн Хятадын цэргийг бут цохих дайнд орж, Өвөр Монголын Шилийн голын чуулган, Сургаа Хөөрөг, Дархан уул, Бяруу хот хүртэл хөөж явлаа...1921.3.18-ны шөнө Маймаа хотыг дайран орж Заргачийн яам, Цахилгаан мэдээний газар, Гэсэр сүм зэргийг эзэлж анхны ялалтаа хийсэн юм... /379-381/

---------------------------------------------------------------------

Аюушийн Цэрэнжав/1894-1938/-Түшээт хан аймгийн Сумьяа бэйсийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/, Шинжааы Бор талд төрсөн:-...Дараа нь Сүхбаатар биеээр ирж Сумьяатай нууцаар  ярилцаж...Эцэг эх ах дүүсээрээ 2, 3, 4-өөр орж байв. Л.Сумьяа 2 дүүтэйгээ, О.Цэрэндорж 2 хүүтэйгээ, Ч.Бадгай 3 хүүтэйгээ, Лувсанданзаны 3 хүү гэхчлэн ах дүүсээрээ журамт цэрэгт орсон олон хүн бий...Манай сум дуусч, галын хүч дуусмагц зугтаж явсан гамин эргэн дайрсан юм. Манайхан түр ухарч, сум хэрэгсэл нөхөн авч, үдээс хойш эргэн байлдаж шөнийн бүрэнхийгээр Хиагт хотыг эргэн чөлөөлөн явсан юм.../хуудас 482-485/

----------------------------------------------------

Буяны Чоглон/1880-1937/-Түшээт хан аймгийн Сумьяа бэйсийн хошуу/Сэлэнгэ аймгийн Түшиг/: ...Ах Буяныг ноён дуудаж аваачаад/учир зүггүй зандран: -Чи ямар санааай  тэнгэр язгуурт, цагаан яст миний хатныг оршуулсан газар өмхий хүүрээ хаяж бузарласан санаагаа хэл! Түүнээс чинь болж, миний мэнд сүрэг малд тэнгэрийн нохой халдаж, бас бурхан сахиус догшрон элдэв муу ёрын үзэгдэл,  хар дарах зүүд, элдэв долоон юм болж байна. Мэргэд багш нарын шоонд энэ бүхэн чиний хүүрийн бузраас болж гэж айлдсан тул даруй энэ өдрийн дотор зайлуулахгүй бол чамтай ингэж үг хэлээр ярихгүй, төрийн хүнд цаазны банз ташуураар ярих болно гэдгийг урьдчилан мэдэгдье!-гэж заналхийлэв. Ах маань арга буюу хээрийн араатан хөндөж сэглэгдсэн биеийг хэсэг хэсгээр цуглуулан шуудай саванд хийж үүрээд өөр газар шилжүүлсэн билээ....Ингээд дүү Раашийн хамт журамт цэрэгт орж Хиагтыг чөлөөлөх байлдаан болон баруун замын ангид....../хуудас 522-523/

-------------------------------------------------------

Лойровын Чойнжир/1898-1936/-Түшээт хан аймаг, Сумьяа бэйсийн хошуу, Шинжааны  Бор тал гэдэг газарт төржээ: ...1912 онд ах АюушийН хамт Монголд ирж Богд Хаант улсад дагаар орсон юм....Ингэж сургууль хийж хэд хоножс байхад өдөр, шөнө ялгаагүй морьтой, явган хүмүүс ирж ардын журамт цэрэгт элсэж  байлаа... Хиагтыг чөлөөлсний дараа Сумьяа бэйсийн цэргийн хамт баруун замын байлдаанд гарч Хулдаагийн гол, Хавтгай харуулын Гурамсан, Нарийн шүрэн, Дух нарс, Өлийн Даваа, Бандид гэгээний хийд, Намнан уулын хошууны нутагт атаман Сухарев, захирагч Мэнгэт, Казаграндын цэргийг..../хуудас 556-557/

------------------------------------------------------------------------------------

Бүлтээн Чулуудай/1882-1921/-Түшээт хан аймаг, Сумьяа бэйсийн хошуу, Шинжааны  Бор тал гэдэг газарт төржээ. Ардын журамт цэргийнхэн зэвсэг олгохдоо цэрэг Чулуудайн буудах мэргэжил, байлдах авьяас чадварыг харгалзан хөнгөн пулемет гардуулж Хиагтыг байлдаанд оролцуулсан юм...Зугтаах газаргүй болохоор айлын хүмүүсийг байшингаас гаргаж, хаалгыг дотноос түгжээд байшингын завсраар ойртсон бүхнийг унагаж...нэг зальхай этгээд байшин дээр гарч гранат шидэн Чулуудайг хүндээр шархдуулжээ...Баатар эр Чулуудайн устгасан дайсны  тоо 22 хүрчээ.../хуудас 558-559/

---------------------------------------------
Чампаны Чулуудай/1866-1935/-Түшээт хан аймаг, Сумьяа бэйсийн хошуу, Шинжааны  Бор тал гэдэг газарт төржээ:-...1921 оны 2-р сард би саарал морио унаж, цахиур буугаа үүрээд гарсан билээ. Манай хошууны цэрэг Цагаан Ус харуулын Эрээн гэдэг газар ирж буусан юм....Хиагтыг чөлөөлсний дараа манай хошууны цэргүүд цоохор хорооны 20 гаруй цэргийн хамт Сумьяа, Пунцаг нарын командад Баруун замын байлдаанд мордсон юм.../560-561/

------------------------------------------

Хасын Ширнэн/1891-1938/-Түшээт хан аймаг, Сумьяа бэйсийн хошуу, Шинжааны  Бор тал гэдэг газарт төржээ/: -Би 1921 онд Сүхбаатарын ардын журамт цэрэгт элсэн орж....Монгол Ардын намынхаа дайчин урианд зоригжсон монголын ард түмэн Монголын ард түмэнд агт морьдоо сайн дураараа 5-10-аар нь туслан өгөх, эсвэл зохих үнээр нь худалддаг байв...Бид Зөвлөлтийн 105 дугаар ангийн явган бригадыг дагуулан газарчилж Хашаатын даваагаар давж уруудан... 

Түүний араас хэд хэдэн хүн ил гарч буудсан боловч морины хурдаар давхин ирээд "-Цагааны Ломбо буриад зэрэг нилээд хүмүүс байна- гэв. Бид тэдгээр цагаатны хойноос мөрдөн хөдөлж, Зэлтэрийн голын гарам дээр очиж үзвэл маш олон хүн морь тэрэг гарсан байлаа..../хуудас 666/

--------------------------------    

Бээтээгийн Элбэг/1898-1939/-Түшээт хан аймаг, Сумьяа бэйсийн хошуу, Шинжааны  Бор тал гэдэг газарт төржээ/: ... Сумь.яагын удирдсан зэвсэг тэмцэл олоогүй учир Оросын нутгаар дамжин Хиагтаар нэвтрэн...

Би Х.Сүхээгийн арванд цэрэг боллоо... Бүх цэрэг хөдөлж, Ханын хөндийг өгсөж шөнөжин явж, үүрээс ардын журамт цэргийн тагнуулын цэрэг 4 гаминг гарыг нь хүлээд аваад ирлээ.

/хуудас 668/

-----------------------------------------------------------------

Манай нутгийн баривчлагдсан хүмүүсээс 36 нь буюу 66.6 хувь нь амьд эргэж ирээгүй. Мөн 40 хувь нь 50-иас дээш насны, 10 хувь нь 60-аас дээш насны хүмүүс байжээ. Тухайлбал, 64 настай Д.Золбиныг 3 хүүхэд (Лодон, Шижээ, Батаа,)-ийн хамт, мөн О.Бүүвэйг гурван хүүхэд (Самдан, Боожоо, Донров,)-ийн хамт баривчилан цаазалсан. Тэр ч бүү хэл (69-н настай өвгөн Батдорж, Чоглон нарыг баривчилан Батдоржийг нь цаазалж, Чоглон нь шоронд нас барсан байдаг. Яахлаараа тэртээ тэрэнгүй хорвоогийн жамаар насан өөд болох дөхсөн тэднийг баривчилан цаазлах болов? Амьд сэрүүн байсан 35 партизаныг баривчлан 13-ыг нь цаазлаж 12 нь шоронд нас барсан байдаг. Гэтэл тэд нар чинь 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнд оролцож Х.Чойбалсантай хамт Хиагтыг чөлөөлж түүний удирдлагын дор баруун замын байлдаанд оролцсон халуун эх оронч хүмүүс гэдгийг Х.Чойбалсан сайн мэдэж байсан байж таарна. Улсын бага хурлын нарийн бичгийн дарга байсан партизан Л.Дэмбэрэл нутгийнхаа партизан нарыг баривчлагдсан талаар Х.Чойбалсантай утсаар яриад долоо хоногийн дараа баривчлагдан шоронд нас барсан. Гэтэл Л.Дэмбэрэл нь баруун замын байлдаанд явж байхдаа Х.Чойбалсанг явгараад цагаантанд бүслэгдээд байхад нь бүслэлтийг дайран орж түүний амийг аварсан ачтан нь байсан юм. Яахлаараа ачийг нь бачаар хариулсан юм болоо?https://sonin.mn/news/culture/83500

Их хотын иргэн, 89 настай Д.Сүрэнжав: -Би Сэлэнгэ аймгийн Түшиг суманд төрсөн. Ингэж хэлэхээр хүмүүс "Аав, ээж тань Сэлэнгийн уугуул улс байх нь ээ” гэж хэлдэг юм. Аав, ээж хоёр маань Сэлэнгийн улс. Бас биш. Түшиг гэдэг түшигтэй, ээлтэй сайхан нутгийг өнөөгийн Монгол орны тэс өөр хоёр талаас, хойно урдаас нь ёстой л өнөө гүйгүүл адуу шиг зорин зүтгэж ирсэн улс. Аав маань алс баруун хязгаараас нүүдэллэн ирсэн цахар, ээж маань Хорь Буриадын нутгаас гүйж ирсэн буриад бүсгүй. Ялгуун баатар Лаварын Сумъяа тэргүүтэй цахаруудын нүүдэл эхлэхэд миний аав 33 настай байсан. Тэрнээс хойших арваад жил гэдэг нүүдэл, тэмцэл тулаан, шинэ газар суурьших гээд үндсэндээ амьд үлдэхийн төлөөх тэмцлийн он жилүүд байсан болохоор аав минь гэр бүл зохиогоод байх тийм цаг боломж үнэндээ байгаагүй нь лавтай. Нөгөө талаар аав минь гаминд алуулсан дүүгийнхээ хүүхдүүдийг өсгөсөн хүн. Ингэж явсаар аав минь тавин насны босгон дээрээ миний ээжтэй таарч учирч, хоёул амьдралаа холбосон тэр цаг хугацаа 1925 он байсан. Цахар Даваа, буриад Ханд хоёрын насны зөрүү 25 байсан гэдэг их тоо боловч ээж аав хоёрыг минь арваад жил сайхан амьдарч, таван сайхан хүүхэдтэй болоход саад болоогүй юм. Миний ах Гомбосүрэн 1925 онд, би 1928 онд, дараа нь миний дүү нар болох Дарьсүрэн, Дэмбэрэл, Норжмаа нар маань төрсөн. Аавыгаа хэлмэгдээд буудуулах хүртэл буюу 1938 он хүртэл ээж аавтайгаа элэг бүтэн сайхан амьдарсан. Бага нас маань Зэлтэр, Түшиг нутагтаа өнгөрсөн. Харин аавыгаа хэлмэгдээд буудуулсаны дараа ээжтэйгээ бид Алтанбулагт нүүж ирцгээсэн.
Хүүхдүүдийн хамгийн том нь ах арвангуравтай, би аравтай байсан. Зовлон үзсэн ээж минь "За гаднахь нь ноос, доторхи нь баас энэ хэдэн малаар би хэдэн хүүхдээ тэжээж чадахгүй ээ. Тиймээс төв бараадаж, хүүхдүүдээ сургууль бараадуулахаас өөр арга надад байхгүй” гэсэн юм. Зэлтэрээс Алтанбулагт ингэж л ээжийгээ дагаж ирсэн дээ, бид.
-Алтанбулагт бэлэн зэлэн амьдрал байгаагүй байх?
-Тийм л дээ, гэхдээ Алтанбулагийн сайхан тал нь их хөлийн газар, тэр үед зах зээлд орчихсон байсан юм шүү.
Алтанбулагт ирсэн зунаа ах бид хоёр худалдаа бэлтгэлийн газар туслах ажилчин хийлээ. Алтанбулагт ангийн үсний бэлтгэл гэж газар байлаа. Булигаарын завод ч гэнэ. Ангийн үсийг Орос руу гаргадаг газар гэсэн үг. Хонь, ямаа гээд таван хошуу малын арьс шир, агнасан амьтдын арьс, үс ноос нь ирнэ. Тэдгээрийг төрөл төрлөөр нь ангилж ялган нэг складнаас нөгөө рүү зөөнө. Гадагш гаргах сайныг нь ялгаж, сортолсон маягтай юм болдог байсан юм уу даа. Өдөржин арьс зөөнө. Ингэснийхээ төлөө ажлын хөлс гэж бутархай мөнгө авна. Өдрийн ажлын хөлс нь хоёртын мөнгөнөөс хорьтын мөнгө хүртэл байх. Өдрийн ажлаа дуусгаад гэр рүүгээ явахдаа мөнгө атгачихсан орой ээждээ бөөн баяр харьдаг байлаа. Өдрийн ажлын хөлсийг өдөрт нь шууд өгдөг бас мундаг байсан байгаа биз. Бид хоёрын ингэж олсон мөнгөөр ээж маань бидний хоол ундыг яаж болгодог байсан юм, болгоод зохицуулаад байдаг байсан. Ээж гэртээ зүгээр сууна гэж байхгүй. Хэдэн хүүхдийнхээ гэдсийг борлуулах гэхдээ айлын мод түлээ хөрөөдөхөөс эхлээд олдсон ажил юу л байна хийдэг байсан даа. http://ubsonin.mn/index.php?newsid=107