98. "Хулгайчдыг Хятадад буудаж, Оросод..,.харин Монголд...".

Зураг дээр: Хатгал-Мөрөн чиглэлийн зам. 2019.7.14.

http://www.sonin.mn/news/gemt-hereg/112910

Орос хахуульчин 15 жил хатуу дэглэмд суух нь.

https://www.kommersant.ru/doc/4635462

Хятад хахуульчин буудуулах эсвэл бүх насаараа хоригдох нь.

https://www.thetimes.co.uk/article/chinese-businessman-lai-xiaomin-pleads-guilty-in-200m-bribery-case-0t568whts

------------------------------------------------------------------------

/дуусаагүй/" Нийтлэлч Алхан Болд. 98. "Хулгайчдыг Хятадад буудаж,...харин Монголд...".

2020.12.25-нд Москва хотын Серпуховын районыг 15 жил удирдсан Александр Шестуныг онц их хэмжээний хахууль авсан гэж хатуу дэглэмтэд 15 жил хорихоор шийтгэжээ.

Подольский городской суд Московской области приговорил к 15 годам заключения бывшего главу Серпуховского района Александра Шестуна. Гособвинение запрашивало для него на пять лет больше, но для многодетного отца, оказавшегося взяточником и мошенником, была сделана скидка. Накануне такой же срок получил бывший глава Клинского района Александр Постригань. У обоих перед посадкой были конфискованы активы, оцениваемые в миллиарды рублей.

Хятадад буудан алж байна. Oросод 20, 15жилээр хатуу дэглэмтэй шоронд суулгаж байна. Харин Монголд...

Энэ замыг, энэ хэсгийг хэдэн онд, хаана байрладаг ямар компани, хэн гэдэг овог, нэртэй захирал, хэн гэдэг овог, нэртэй инжнертэйгээр барьсныг гар утас, имайл хаягных нь дугаартай томоор бичсэн пайз байрлуулах ёстой!!!

 Mонголын төр, засагт оронгуутаа   хулгайчдын   улайран зүтгэдэг салбар нь эрчим хүч, зам....Хамгийн гол нь хулгайлуулахгүй байвал Монголчууд замаа барьж чадна.

Засгийн газар, төрд маш олон хулгайч байгаагаас Монгол Улсад муу замууд баригдаад  эвдэрч байна.  "Хүй Долоон худагт хурдны морь  дагах зам тавьна" гэсэн мэдээ гарчээ. Үүнийг нь  үзэнгүүтээ хүмүүс "-Түүний оронд Дарханы замаа тавь" гэхчлэн бухимдсан сэтгэгдлээ хөврүүлжээ. Дарханы зам там болжээ- гэсэн хүмүүс Монголоор дүүрэн. Хятадуудыг хүлээгээд замаа дуусгахгүй байгаа гэсэн. Замын сайн инженерүүдийг бэлдээч. Ноёд, дарга нар маань хулгайлахгүй л бол Монголчууд өнөөдөр ч тэр замыг барьж чадна, чадах ч ёстой.

Хүй  Долоон Худгын замаа болиулаач.  Хичнээн хүний амийг авах нь вэ!? Морь харж яваад жолоодоцгоовол бие биенийхээ амийг л үрнэ. Гүйлтийн зам болгож бас ашиглаж болно гэнэ. Хүй Долоон худагт хэдэн хүн өдөр бүр очиж гүйж чадах вэ?! Дарханы замаа өөрсдөө тавья. Хүй Долоон худагт биш, харин хотынхоо дотор хүмүүс хөлсөө гаргаж байх гүйлтийн зам тавиа...

Оросод гайхагдаж байгаа хамгийн хөнгөн шийтгэл нь Монгол дахь хамгийн хүндтэй тэнцэх болжээ. 

97. "Урианхайн Хязгаараас Тыва хүртэл".

Нийтлэлч Алхан Болд\дуусаагүй\ 97. "Урианхайн Хязгаараас Тыва хүртэл".

 /«Название урянхи дают этому народу монголы, а сами же себя зовут туба или тува»- Г. Л. Потанин/.

/ «урянхаи так называются монголами, сами же зовут себя туба или тува, как тюркские племена Алтай Саянских гор; именуют их также сойотами, соитами, сойонами»/. Аристов

Зураг дээр: 

Урианхайн Хязгаар-

1755-Манжийн арми Зүүн Гарт цөмрөн оров. Амарсанаагийн тэргүүлсэн ойрадуудад тувачуудууд хамаг чадлаараа туслав. Оросын түүхч С.С. Шашков: "Джунгария была буквально усеяна трупами, ее воды покраснели от пролитой человеческой крови, воздух был полон дыма от горевших улусов, лесов и трав".

1758-Tува манжуудад эзлэгдэв.

1885.3-р сар: Олзлогдсон тувагийн босогчдыг Улиастайд авчирч олны өмнө цаазлав.

1912.1-р сар: Хошуудын ноёд цуглаж, Оросын протекторат/хамгаалалт/-д байгаа тусгаар тогтносон Урианхай гэж зарлав.

1912.2.15-Тувачууд Оросын засгийн газарт хандсан хүсэлт батлав. Комбу-Доржу и чиновники трех кожунов Урянхая прислали усинскому пограничному

начальнику А.Х. Чакирову бумагу об объявлении Тувы отдельной страной

и просили покровительства русского царя – по образцу Внешней Монголии. Вместе с тем, урянхи почитали Богдо-гэгэна так же высоко, как монголы, буддийские монастыри Тувы были связаны с монгольскими. В феврале 1912 г. часть кожунов Урянхая изъявила желание принять его подданство. Урянхи кожунов Танну-Салчак и Тоджи стали шабинарами Джалханцза-хутухты в Дзабханском аймаке.

1912.5-р сар:Тожи хошууны Тогмит ноён, Салчак хошууны Балжиймаа нар Богдод хандаж хошуудаа Монголын бүрэлдэхүүнд оруулахийг гуйв.

1912.6-р сард: Кемчик Даа хошууны ноён Буян -Бадыргы бас Богд Хаанд хандав.

1913.3-р сард Богд Хаан Тожи, Салчак хошуудыг Монголын бүрэлдүүнд авахаар шийдэв. Монголын бүрэлдүүнд орсон Тожи хошуу удалгүй татвар, дарамтаас болж буцаад Оросыг царайчлав. 

1913.9.23:Кемчикийн хамба лам Ондар Чамзы Оросын засгийн газарт хандав.

1913.10.26: Кемчик Даа хошуны Буян-Бадыргы буцаад Оросуудад хандав.

1914.3.29: Оросын Гадаад Хэргийн сайд С.Д Сазонов 2-р Николай Хаанд хандаж илтгэл бичив.

1914.4.04/4.17/-Урианхайн Хязгаар Оросын хамгаалалтад оров.

1917.12.17:Өргөө буюу Нийслэл Хүрээнд Хятад, Монголын ноёдын зөвлөгөөн болж, 1915 оны Хиагтын 3 Этгээдийн Хэлэлцээг мөрдөх талаар тохиролцов.  Урианхайн Хязгаар буюу Тува руу өөрийн төлөөлөгчийг, шаардлагатай бол цэрэг илгээхээр тогтов. Хятадын төлөөлөгчөөр Петербургийн Их Сургуулийг төгсөгч, Өргөө дахь Хятадын хэргийг эрхэлж байсан Ян-Шичао-г, Монголын Засгын Газрын төлөөлөгчөөр, Сүжигт бэйс Цогт-Очир гээч оросын эсрэг үзэлтнийг томилж, түүнд Чин-сүжигт-Номун хан Цэдэнбалжир, цэргийн туслахаар гүн Цэдэнбалжир нарыг дагалдуулахаар шийдэв.

Представители Внешней Монголии и Китая подписали соглашение, по которому Урянхайский край составлял нераздельную часть автономной Монголии. В декабре 1917 г. Джалханцза-хутухта был назначен уполномоченным по Урянхаю, а в октябре 1918 г. туда направились монгольские чиновники в сопровождении Ян Шичао с отрядом монгольских и китайских солдат, которые объявили урянхов подданными Богдо-гэгэна. Однако удержать Урянхай им не удалось. В марте 1919 г. Ян Шичао с отрядом из китайцев, монголов и урянхов предпринял новую попытку присоединить Урянхай. В 1921 г. красные выбили оттуда и китайцев, и белых.

1918.6.16-Тагна Тува Улс байгуулагдав.     Тувачууд болон нутгийн оросуудын хамтарсан их хурлын шийдвэрээр Тагна Тува Улс байгуулагдав. Хятадын хямд бараа агшин зуур дүүрч, Оросынх алга байсанд хүмүүс гаргасан шийдвэртээ жаахан эргэлзэж эхлэв.

1918 оны сүүлчээр Сибирийн Түр Засгийн газрын эсрэг зэвсэгт тэмцэл өрнөв. Нутгийн орос тариачид тувачуудыг дэмжив.

1918.October: Admiral Kolchak’s White Army occupies Uryankhai. 

1918.Autumn: Chinese troops under Yan Shi-chao occupy southwestern Uryankhai.

Mongolian troops under Khatan Bator Maksarzhab occupy southern Uryankhai.

1918.December: The Bolshevik Central Executive Council under S.K. Bespalov and M.M. Terentev seizes power in Uryankhai.

1919 April Peasants in the Khemchik district rebel against the rule of Admiral Kolchak’s White Army.

1919.4-р сарын эхээр комиссар А.А Турчанинов хэд хэдэн удаа Чадан район руу казакуудыг илгээж залхаан цээрлүүлэв.

1919.7.02: Омск хотод Тувагийн төлөөлөгчид эхлээд Колчакийн Засгийн газрын гишүүд, дараа нь адмирал Колчактай уулзав. Тэд Монгол, Хятадын засгийн газруудад Тува дахь түрэмгийлэлээ зогсоохыг шаардах, өөрсдийн офицер, цагаан гвардийнхнаас нутгийн    түмний эсрэг дур зоргоороо аашлахийг болиулах, хүчтэй цэргийн ангиудыг илгээж Хятад-Монголын отрядуудийг Тувагаас нэн даруй хөөх хүсэлтээ уламжлав. Шетинкин, Кравченко нарын улаантны отрядууд Тувад нэвтэрснийг уламжлав.

1919.7.09: комиссар А. Турчанинов подписал приказ об эвакуации своей администрации из Белоцарска в Минусинск. 

1919.7.15 г. А. В. Колчак приказал освободить А. А. Турча­нинова от должности комиссара Урянхая. Направленный в Белоцарск двухтысячный отряд во главе с есаулом Бологовым был разбит красными частями П. Щетинкина и А. Кравченко. 

*****1919.8.20: Относительно трех съездов, состоявшихся в период военной оккупации в Туве можно сказать немногое. Из упомянутого выше доклада Комиссии по делам с Монголией мы узнаем, что VII съезд представителей русского населения в Туве был созван распоряжением Исполкома армейского Совета крестьянской Армии Щетинкина-Кравченко от 20 августа 1919 г. за № 217. В протоколе он назван съездом «крестьянских, рабочих, солдатских,

сойотских и монгольских делегатов Урянхайского края» и проходил в г. Белоцарске. На этом съезде свою волю диктовало командование монгольского военного отряда. Его командир сайт-нойон Х-Б. Максаржав сделал заявление о том, что им получено распоряжение центрального правительств Монголии о выселении русского населения на правый берег Енисея. На эвакуацию (фактически депортацию) он дал 30 дней. Русским делегатом далось уговорить его только на продление срока выселения до 45 дней. Из-за несогласия монгольской и российской сторон делегаты съезда не смогли сформулировать свое заключение по данному вопросу.

1919.12.15: Комиссии удалось договориться об оставлении мирного населения на прежних местах, на условиях принятия монгольского подданства. Затем члены комиссии по решению съезда отправились на места

для проведения районных съездов. На них предстояло избрать от каждого района по 2 делегата в Комиссию по делам с Монголией, которые должны

были 26 августа прибыть в монгольский штаб с посемейными списками населения, признавшего монгольское подданство. Данное решение съезда

было выполнено. Осенью монгольский штаб наложил на русское население непосильный налог — 5 пудов сеяной муки с 1 двора. Невозможность выполнить это распоряжение вызвала в русских поселках тревогу. С целью поиска выхода из сложного положения Комиссия по делам с Монголией решила своим остановлением от 26 ноября 1919 г. созвать 15 декабря того же года VIII краевой съезд с участием представителей монгольского командования. На съезде предполагалось выработать закон, которым будут руководствоваться в своих отношениях русские и монголы, в соответствии с которым монгольский штаб будет управлять русским населением края. Новоприбывший командующий монгольского оккупационного отряда, сменивший Х-Б. Максаржапа, согласился с этим решением. Съезд состоялся

в намеченный срок. [9, л. 49]. От монгольского штаба на нем присутствовали

чиновник Чампук мейрен и уполномоченный по русским делам переводчик Найдан. Монгольские представители вели себя на съезде очень дерзко,

выдвигая неприемлемые предложения. Когда русские делегаты не соглашались принимать эти предложения, грозили закрыть съезд и решить все дела по-другому, понимая под этим выселение русского населения из края. Под их давлением съезд продолжил свои заседания, на которых выработал закон, регулирующий русско-монгольские отношения в крае. Согласно ему все важные дела надлежало разбирать совместно Комиссии по делам с Монголией и монгольскому штабу. По требованию монгольских представителей съезд также рассмотрел вопрос о разоружении Малоенисейского отряда красных партизан под командованием А. П. Квитного (в документе он назван «отряд крестьянской самоохраны») [9,

л. 5]. Делегаты съезда, подчеркнув, что они не имеют влияния на командование отряда и у них нет силы, чтобы заставить его подчиниться, предложили, чтобы монгольский штаб сам вышел на переговоры с партизанами. Съезд завершил свою работу подписанием протокола на русском и монгольском языках. Предполагалось, что в дальнейшем стороны

будут в своих действиях руководствоваться данным документом. Между тем, попытка монгольского штаба договориться с малоенисейскими партизанами о разоружении не удалась. Преследуемые монгольским отрядом они отошли в Усинский край, закрепившись в с. Усинском. Попытки монгольского отряда взять село штурмом успехом не увенчались. Созыв IХ съезда представителей русского населения Тувы был связан с бесправными действиями китайского отряда, контролировавшего западную Туву. При попустительстве китайского командования отряды националистически настроенных и бандитствующих тувинцев, иногда сопровождаемые китайскими военными, разъезжали по русским поселкам и заимкам, отбирали у их жителей скот, вершили беззаконие и самосуд. В это время произошла известная Гагульская трагедия, когда был практически целиком, включая детей, женщин и стариков, вырезан приисковый поселок Гагуль (потувински: Каа-Холь).

В этой обстановке 3 марта 1920 г. Комиссия по делам с Монголией постановила созвать IХ краевой съезд представителей русского населения с участием представителей китайского и монгольского отрядов. Главным на съезде должен был стать вопрос об урегулировании отношений между русскими, китайцами и тувинцами, прекращении бесправия.

В тот же день Комиссия известила о своем намерении китайского комиссара Ян Шичао и монгольского командующего, сообщив, что съезд назначен на 25 марта и состоится в пос. Верхне-Никольское /ныне Бай-Хаак).

Съезд состоялся в оговоренное время, но китайские представители на него не приехали. Прибыли представители монгольского штаба, а также тувинские чиновники: «гун-нойон Урянхайский» [9, л. 54] (видимо, Монгуш Буян-Бадыргы), заведующий Оюнарского сумо сагырчи Ойдуп и мейрен Инарокай, которые заявили съезду, что во всех беззакониях и преступных делах последнего времени виноваты китайцы. Монгольские представители подтвердили свою приверженность заключенному на VIII краевом съезде закону, а также дополнительному протоколу переговоров между Комиссией

по делам Монголии и монгольским сайт-нойоном от 25 января 1920 г. О чем гласил этот протокол, к сожалению, не известно.

*****1920 оны эх: г. власть правительства Колчака в Сибири была ликвидирована. Но оставалась угроза нападения Белой армии с юга, со стороны Внешней Монголии.

****1920.2.19: China declares Uryankhai a reincorporated territory.

****1920.6 сар: Mongolian troops withdraw from Uryankhai.

****1920.3-р сар:«Тов. Сафьянову поручается установление дружеских отношений, как с местным коренным населением Урянхая, так соседней с ним Монголией…». Ему также было предписано самое бережное отношение к сойотам и самое вдумчивое и разумное проведение политики в отношении монголов и китайских властей.

****1920.3.03: Комиссия по делам с Монголией постановила созвать IХ краевой съезд представителей русского населения с участием представителей китайского и монгольского отрядов. Главным на съезде должен был стать вопрос об урегулировании отношений между русскими, китайцами и тувинцами, прекращении бесправия.

В тот же день Комиссия известила о своем намерении китайского комиссара Ян Шичао и монгольского командующего, сообщив, что съезд назначен

на 25 марта и состоится в пос. Верхне-Никольское (ныне Бай-Хаак).

Съезд состоялся в оговоренное время, но китайские представители на него не приехали. Прибыли представители монгольского штаба, а также тувинские чиновники: «гун-нойон Урянхайский» (видимо, Монгуш Буян-Бадыргы), заведующий Оюнарского сумо сагырчи Ойдуп и мейрен Инарокай, которые заявили съезду, что во всех беззакониях и преступных делах последнего времени виноваты китайцы. Монгольские представители подтвердили свою приверженность заключенному на VIII краевом съезде закону, а также дополнительному протоколу переговоров между Комиссией по делам Монголии и монгольским сайт-нойоном

от 25 января 1920 г. 

******1920 оны 8-р сар: из Минусинска в Урянхай в качестве представителя Сибревкома и уполномоченного Енисейским губревкома прибыл И. Г. Сафьянов. 

*******1920.10.25:

«Китайскому комиссару в Урянхае. Уведомляю Вас, почтенный комиссар, что 25 октября 1920 г. около местности Сух-Бажи на р.Елегесе, в пос. Атамановке мною созывается съезд представителей урянхайского народа, на который я приглашаю и Вас, как официального представителя дружественного нам государства, заинтересованного в делах Урянхая. Уведомляю Вас, что никаких переговоров, имеющих международный характер, я не намеревался вести с Вами. Это мы действительно предоставим нашим правительствам. Но кроме таких переговоров нам надо переговорить по многим другим вопросам, чисто местного характера и Вы, как агент китайского правительства в Урянхае не можете отказаться от этого, т.к. Ваши торговые интересы близко соприкасаются… Особо уполномоченный по делам Урянхая и Усинского округа 25 октября 1920 г.».

1920.11-p cap: «Формально Урянхай находится под протекторатом Китая, фактически там борьба за влияние между Монголией, Китаем и нами. Местное население, сойоты аполитичны, никакого влияния на жизнь края не имеют…»/«Запискa по прямому проводу И. Н. Смирнова В. И. Ленину»/

1926-Тува Улс байгуулагдав.

13 августа в местечке Суг-Бажы у села Атамановка состоялся всетувинский учредительный хурал. На него съехались 300 делегатов со всего региона, две трети которых были простыми аратами. В качестве наблюдателей на хурале присутствовали делегации Советской России и Дальневосточного секретариата Коминтерна в Монголии. В первый же день хурал принял резолюцию о независимости: «Народная Республика Танну-Тува является свободным, ни от кого не зависящим в своих внутренних делах государством свободного народа, в международных же отношениях Республика Танну-Тува действует под покровительством Российской Социалистической Федеративной Советской Республики». На следующий день была принята конституция. Столицей Танну-Тувы, или по-русски Тувинской Народной Республики, стал город Хем-Белдыр (ранее Белоцарск), главой нового государства избрали сына табунщика, одного из авторов письма к Николаю II с просьбой о протекторате, ревностного буддиста Монгуша Буян-Бодыгры. Тогда же была создана Тувинская народно-революционная партия (ТНРП), единственная и, естественно, правящая.

1932- БНМАУ ба Тагна Тува улсууд давсаар баялаг Давст Уулын хэсгийг тувачуудад өгөхөөр тохиролцов.

Энэ үед, 16 жилийн өмнө Увс аймгийн Давст сумын нутаг Хандгайтын голын хөвөө, Цагаан бураа гэдэг газарт малчин ард Балжины Юмжаагийнд тав дахь хүү нь болж мэндэлсэн Цэдэнбал нь Эрхүү хотод санхүүчээр сурч, цэргийн эрдэмд  шамдаж эхэлсэн байв. 

1944.10.14-Зөвлөлтийн Өөртөө засах Тагна Тува Муж байгуулагдав.

1961-Зөвлөлтийн Өөртөө засах Тува Улс байгуулагдав.

1991.5.24-Оросын Холбооны Тыва Улс байгуулагдав.

2006-Хүн ам: 308,5мянга: тувачууд/77%/, оросууд/20.1%/, бусад/2.9%/

Зураг дээр: Men with horses, There is no official date or location listed for this image. It is possible that it was taken during the Carruthers/Miller Expedition to Central Asia between 1910 and 1911, Asia, 1911. (Photo by Douglas Carruthers/Royal Geographical Society via Getty Images)

Зураг дээр: Men with horses, There is no official date or location listed for this image. It is possible that it was taken during the Carruthers/Miller Expedition to Central Asia between 1910 and 1911, Asia, 1911. (Photo by Douglas Carruthers/Royal Geographical Society via Getty Images):

Tyвагийн гол баялаг нь хүүхдүүд.  Олон хүүхэдтэй айлын Оросын дундаж нь 5.8,% бол Тувад 36%. Тэд Оросдоо тэргүүлж байна.

/...Эндээс Шар тохой руу орой болсон хойно хөдлөв. Үүний дараа бас нэг тулалдаан болж, түүнд Тагна Тува Улсын Наранбаатар хоёр цэргийн хамт эрэлхэгээр байлдаж нас барсан юм.../ Батын Аюур-Дөрвөд Далай ханы хошуу, Баян-Өлгий аймгийн Ногоон нуур сумын нутаг Хар говь гэдэг газар 1899 онд төржээ.  "Монгол Ардын Журамт цэргийн дуртгалууд". хуудас 53.

/-Василий, я и так езжу летом в такие места где есть чистый воздух, нет промышленности и практически не говорят по-русски./

Өөртөө нэр өгсөн хүүхэд байдаггүйтэй адил өөртөө нэр өгсөн үндэстэн алга. Тэр бүү хэл хөршүүддээ өөр өөрөөр  дуудаддаг нь ч байсан, байна. Македон нэрийг булаацалддаг 2 үндэстэн өнөөдөр байна. Грек, Македон. 

Уйгараас дамжаад, соёот, урианхай, сүүлдээ тува болж үлдсэн нүүдэлчин ард түмэн. Манжийн эрхшээлд Урианхай Хязгаар байсан Тува  1921 оноос тусгаар тогтносон 1944 он хүртэл тусгаар тогтносон улс явав. Автономит Тува ЗХУ задрахад зэрэг нь дээшилж Оросын Бүгд Найрамдах Улсын нэг болсон. 1919 оны байдлаар хүн амын 82% нь тува. Хүн амын ихэнхи оросоор тун тааруухан. Ялангуяа эмэгтэйчүүд нь. Эрчүүд нь цэргийн  албанд байхдаа орос хэлэнд овоо болоод ирдэг. Тува нар буриадууд шиг ийш тийшээ Орос орноор ажил, сургууль гээд яваад байдаггүй хүмүүс.

*********1879.8.31/9.12/: "Н. М. ЯДРИНЦЕВУ

Улангом.....Воровство продолжается. Урянхайцы по-прежнему наезжают на дюрбютский улус и уводят лошадей. Главный сезон конокрадства — осень с ее темными ненастными ночами. Дюрбюту говорят, что, когда начинается пропажа лошадей, одновременно начинается дурная погода и думают, что урянхайцы имеют камни «дзада» и умеют сводитьс неба дожди. Смельчаки урянхайцы идут на свой промысел пешком, без запаса, в одной шубе и только с веревкой.

Пищу добывают уже на дороге воровством. Смелость воров удивительная. Один мерен дюрбютский (майор или полковник) поймал двух урянхайцев, связал их и на ночь отдал под караул. Ночью они вылезли из заключения, украли у мерена двух отличных лошадей и бежали. В прошлую осень было украдено у дюрбютов до 100 лошадей только в одиночку, не считая покражи по десяти, двадцати лошадей. Нынешним летом уже угнан целый табун разом в 50 лошадей. У русского купца Мокина из пригона увели несколько лошадей, в том числе двух лошадей Орлова. Говорят, что люди на караулах в части с ворами —воров урянхайцев пропускают через границы свободно, а дюрбютов, являющихся на линию искать лошадей, вяжут и бьют. Так китайский чиновник на карауле Ботогон связал дюрбюта, посланного туда топографом Елисеевым (во время отсутствия Орлова) с известием о пропаже лошадей...Г.Н. Потанин"

"...As we approached, the mob of evil looking, ill kempt young lamas and students surrounded us and made insolent gestures, but, by interviewing the head lama, we were permitted to enter the temple; the crowd of dirty...

The name Uryankhai, or Uriangut, is Chinese. It was first broadly applied by the Chinese to the tribes along the Siberian-Mongolian frontier, who live in the forested areas; and term would thus include the Tubas of the Upper Yenisei basin, the Uigurs of Lake Kossigol, and Tunguses of Trans-Baikalia. The word simply means "forest-dweller".  At the present day the term is solely applied to the  inhabitants of the Upper Yenisei basin, and to a small tribe who live in eastern flanks of the Altai. A better title for the tribes of Upper Yenisei would be their own name-"Tuba".  ...The word "Soiot" which is the name usually the Russians to these people, is, I imagine, a case of mistaken identity. The first Russian visitor found the Uriankhai.

1912-1913 оны Хятадын Цинхайн хувьсгалын дараа Тувагын амбан ноён Комбу Доржу, Чамзы Хамба лам, Буян Бадыргы болон ноёд, лам нар Орос гүрний хамгаалалтад орох хүсэлтээ хэд хэдэн удаа засгын газарт нь гаргаж байв. 1914.4.04-нд Оросын Гадаад Хэргийн Сайд Сазоновын Урианхайн Хязгаарын 5 хошууг Оросын хамгаалалтад авах тухай илтгэл дээр 2-р Николай Хаан -Би зөвшөөрч байна-гэж бичжээ. Урианхайн Хязгаар ийнхүү Енисейн губернийн бүрэлдүүнд орж, улс төр, депломат хэргээ Эрхүүгийн генерал-губернаторт шилжүүлсэн. Тува 1914-1924 онуудад Оросын хамгаалалтад байв. 1924 онд Тува Улс байгуулагдахад ЗХУ зөвшөөрөн хүлээв. Хятад, Чойбалсанаас айсан Тува Улс 1944 онд ЗХУ-д нэгдэв.

https://zen.yandex.ru/media/cartel/tuvincy-v-armii-rf-pochemu-ih-boiatsia-silnee-kavkazcev-5efb00ae5448d17a7e76ff59

...Первыми выступили урянхайцы южных районов, граничивших с Монголией. Восстание возникло стихийно. Начавшись с разгрома аратами Оюннарского и Салчакского хошунов (районов) торговых факторий китайской фирмы «Бо Янь-боу», оно во второй половине декабря 1911 г. перекинулось на все хошуны края. Русский консул в Улясутае в феврале 1912 г. доносил русской миссии в Пекине: «Урянхайцы стремительно обрушились на проживающих в их стране китайцев, почитающихся главными виновниками переживаемых бедствий, и обуреваемые жаждой мщения стали громить своих бывших угнетателей, не щадя ничего». Восставшие действовали одновременно в разных районах. Большой отряд громил китайские торговые фактории по Элегесту, в местности Хем-Белдыр (при слиянии Каа-Хема и Бий-Хема) и по Каа-Хему. Другой отряд действовал по р. Тапсе и Баян-Колу (севернее р. Улуг-Хем). Третья группа восставших изгоняла китайских торговцев из районов Шагонара — Чаа-Холя и нижнего течения Хемчика...

Абсолютным лидером является Республика Тыва - там более 30% населения не говорит на русском языке. Остановимся подробнее на причинах этого.
Почему в Тыве русский язык не в почете?
Основная причина в том, что он последним, кто присоединился к России / Советскому Союзу (это произошло в 1944 году), и продолжал оставаться своего рода отдельным и недостаточно русифицированным регионом. 82% местного населения - тувинцы. Многие местные жители, особенно в селе, спокойно обходятся без знания русского языка.

Орос хүн бичсэн нь:

Спасибо тувинскому и монгольскому народу за помощь в Великую Отечественную войну. Монголия для СССР была практически единственным поставщиком овчины, из которой шили офицерские полушубки. Монгольские, тувинские женщины вручную шили белые полушубки командирам, теплые шинели, руковички, носки солдатам. Монголия помогала Советскому Союзу, в первую очередь, товарными поставками. Очень важной помощью была передача СССР 500 000 монгольских лошадей – сильных, выносливых, неприхотливых животных. Посмотрите на дорогу Улан-Батор — Бийск. Она протоптана миллионами голов КРС, который гнали монгольские и тувинские араты на крупнейший в СССР, да наверное и в мире, «Бийский мясоконсервный комбинат». «Бийский мясоконсервный» все годы войны перерабатывал в тушенку до 2000 ГОЛОВ КРС ЕЖЕДНЕВНО

****1914.10.18: "Вскоре после того как слух о войне России с немецкими государствами достиг монголов и урянхов, монгольские правители не замедлили сделать попытку снова распространить свою власть над урянхами. Попытка эта выразилась в официальном обращении монгольских правителей ко всем урянхайским правителям, коим предписывалось им подчинится монгольскому правительству, причем действия мои, по прежнему, назывались самовольными, не соответствующими дружбе двух Государств: Монголии и России. Образцом такого обращения, присланного мне правителем (Бугде-Даргой) урянхов 17-ти отоков (бывшего хошуна Бейсе) Чжимой при сем прилагаю. Ввиду того, что урянхи хошуна Амбань-Нойона, как и сам Амбань, со временем провозглашения Монголиеи своей независимости, не считались, хотя бы временно, как прочие урянхайские хошуны, входящими в состав вновь образовавшегося монгольского гос-ва, то монгольские правители в целях привлечения на сторону Монголии самого Амбаня, постарались заинтересовать последняго наградами и пожалованиями, которыя он мог бы получить от Ургинского Хана, если бы перешел в монгольское подданство.

Копию сообщения монгольских правителей об этом к Амбань-Нойону  также при сем прилагаю. В виду таких неожиданных выступлений в Урянхае монгольских правителей, я немедленно сообщил всем урянхайским нойонам как о причинах возникновения войны, так и о благоприятном ходе для нас военных действий, указав им при этом, что они только что приняты под покровительство России, присягнули на верность нашему Государю, дали торжественное обещание не входить в сношение с монгольским правительством и что поэтому на все обращения к ним монгольских правителей они не должны отвечать, и что, не смотря на тяжелую войну, Россия имеет достаточно сил и средств как для защиты урянхов от произвола монгол, так и для наказания, усиленное в военное время, ослушников и лиц, пытающихся произвести беспорядки среди урянхов. В то же время, в целях правдивого ознакомления урянхайских правителей с ходом военных действий, я стал посылать им для прочтения издаваемую в г. Харбине на русские средства при управлении Китайской железной дороги монгольскую газету «Монгулун Сонин бичик», получаемую мною в двух экземплярах. Все эти меры успокоительно подействовали на урянхайских правителей и они вскоре-же командировали ко мне в с. Усинское своих чиновников с выражением пожеланий побед русским, или, как они выражались, «нашим» войскам и уверения в приятии с их стороны самых строгих мер для поддержания полного порядка и спокойствия среди урянхов. Почти одновременно с проявленной монгольским правительством попыткой восстановления своей власти в Урянхае ко мне стали отовсюду посылать донесения о начавшемся правлении враждебных чувств урянхов к русским, выражавшихся в открытых угрозах урянхов разгромить всех русских, выгнать их из Урянхая, перебить их и т.д. В двух отдельных случаях угрозы эти были соединены с враждебными действиями и выразились в поджоге сена у русских в п. Боянголъ и выбитии стекол в доме русского торговца Артамонова на Шигонаре. В этом случае, помимо моего воздействия на урянхов через их правителей, необходимо было наглядно показать массе урянхайского населения, что русские подданные, в случае если бы жизни и состоянию их угрожала опасность, никоим образом не останутся без защиты и с этой целью мною было предписано образовывать во всех русских поселках дружины, которые на первых порах ежедневно, а затем только в праздники должны с песнями и оружием в руках, у кого какое имеется, маршировать по поселку на глазах у урянхов, я для постоянного непосредственного наблюдения за урянхами я командировал на Запад (на Кемчик) переводчика Самойлова с 5-ю казаками, на восток Секретаря Мальцева с 3-мя Казаками, а сам с 2 казаками объехал русские поселки, фактории и прииски, находящиеся в центре Урянхая. В то же время я просил Усинской местной команды Поручика Довгинскаго возможно чаще прогулки команды (45 низших чинов) с песнями по селу Усинскому, где всегда имеются приезжие урянхи, а на случай вызова этой команды в урянхайский край, для быстроты ея продвижения, мною выработанъ совместно с поручиком Довгинским особый план, согласно которому команда выступит из села Усинского в Урянхай на конных подводах и, пополняемая по пути дружинниками, может прибыть в любое место Урянхая для защиты русских на 3–4 день. Из прилагаемых при сем (в копии) донесений Чжакульского и Шигонарского старших выборных Ваше Высокопревосходительство изволите усмотреть, насколько серьезны были опасения русских подданных за свою безопасность, а из донесения русских торговцев на Чжакуле видно, что главная причина недовольства урянхов кроется в захвате русскими у урянхов земельных угодий. Поэтому я, в целях успокоения урянхов, просил переселенческого чиновника Габаева снять на все время войны топографические работы среди сойотских кочевий и (Л. 24) не захватывать пока новых земель, занявшись в это время устройством и приведением в известность земель, занятых ранее русскими засельщиками. Принятыми вышеописанными мерами достигнуто полное успокоение как русского, так и урянхайского населения и жизнь в Урянхайском крае в настоящее время протекает в условиях мирного времени, о чем о чем и имею честь донести Вашему Высокопревосходительству. И.об. Комиссара А. Церерин"./МВД Комиссар по делам Урянхайского края окт. 18, 1914 г. (№ 81) Секретно г. Иркутскому Генерал-губернатору/

"...Today this village of Shushenskoye is doing specially well. It has a good school. It has a kindergarten. It gets everything it wants-because Lenin lived there...

On the fifth day we reached the Russian border station. Our luggage was thoroughly searched, and our passports carefully checked. Passed. Onward. We soon reached the south face of the mountains, where the little border guardhouse with the Tuvan sentry stands. This border guardhouse is symbolic. Pictures of Stalin and Voroshilov hang on the walls of the narrow room. Next to them are signs..

"Journey to Tuva" by Otto Manchen Helpen. An eye-witness account of Tannu -Tuva in 1929. Ethnographics Press, University of Southern California.

"...дарамтад орвол аав, ээжийгээ алах уу?!".

Зураг дээр:  Дугарын Дунгаржид/1901-1933.11.14/ хүү Сосорбарамтайгаа. хамт. Дунгаржид 6 сартай жирэмсэн байхдаа буудуулсан. /Дунгаржидийн сүүлчийн гуйлт: -Харин таван настай нялх үр, хөгшин ээж аавтай минь уулзуулж өгөөч!/

Дарамтанд орвол аав, ээжийгээ алж болно гэсэн ойлголт хорвоогийн хаана ч байгаагүй, одоо ч байхгүй гэдэгт дэлхийн хүмүүс итгэдэг байх. Гэтэл Монголд...

Түүхэн баримт дээр үндэслэсэн доорх нийтлэлийг уншсан 2 хүнд 2 эрс тэс сэтгэгдэл төржээ. Эхний хүнд хайрлах, өрөвдөх  хүн ёсны мэдрэмж төрсөн бол, дараагийн хүнд математик, тоо л бодогджээ.

-Энэ олон мянган хүнийг ингэж хядсан байхад одоо болтол Чойбалсанг магтан дурсаад, хөшөөг нь хамгийн оюунлаг хүмүүс нь сургуулийнхаа өмнө залаад байгааг ер ойлгохгүй юм.

-Чойбалсан биш өөр хүн байсан ч хийгдэх л байсан. Хийхгүй бол буудан хороогоод л өөр хүн томилно. Харин Чойбалсан тулдаа хохирол бага байсан гэж үзэж болно.

****************************

Жамбын Лхүмбэ(1902-1934). 1933 оны 12-р сарын 9-нд 6 сарын турш хэргээ хүлээгээгүй тамлагдан зовж байхдаа өгсөн түүний мэдүүлэг. "Амь насны тухай одоо ярих юм байхгүй, өнгөрсөн шүү дээ. Би тийшээ явахдаа ёстой нэг нарийн шалгаж үнэ мөнийг олоод өгөх юм байх гэж бодсон юмсан. Гэтэл тэгсэнгүй... зөвхөн хар амиа бодвол болох л байна. Тэгж сайн нөхөд, гэмгүй хүмүүсийн цусаар гараа угаагаад яах вэ ? Ганц толгойгоороо дүүрье гэж бодлоо. Би бүүр шийдчихээд байна. Улсдаа зүтгэж яваад хайран залуу насаа алдах боллоо. Би их азгүй хүн юм ". Монгол улсын Тагнуулын ерөнхий газрын архив.

Хүмүүжилгүй,  сэтгэлгүй Сталин, Чойбалсан хоёр коммунизмийн тухай Маркс, Ленины боловсруулсан олон боть номоос нэгийг  ч уншаагүй, ойлгоогүй, сонирхоогүй атлаа, аль аль нь өөрийгөө л шүтсэн араатнууд байсан. 

-----------------------------------------
/Энэ бол миний нийтлэл биш/.

Та унш: 

1937 оны 9-р сарын 10. 

80 жилийн өмнөх энэ шөнө Дотоод яамны офицеруудыг гэрээс, зуслангаас нь дуудаж, шөнө өрнөх баривчилгааны техник бэлтгэлийг хангаж, шоронг суллаж, баривчлах ордер бэлдсэнээр Их хядлага эхэлсэн.

ХАР ДАРСАН ШӨНӨ

1937 оны 9 дүгээр сарын 10-ны баасан гараг өнгөрч байлаа. Тэр үед хүмүүс эцэж цуцахыг ажралгүй, албандаа улайран зүтгэдэг байв. Тэгээд орой ажлаа тараад гэртээ харьж, унтахаар хэвтэнэ. Маргааш амрах учраас яаралгүй босч, аль эсвэл дурлаж, хайрласан хүнтэйгээ уулзах мөчийг тэсч ядан хүлээж, өдөр зугаатай өнгөрнө гэж олон хүн жаргалтай бодолд автсаар нойрсоо биз. Яг энэ шөнө хотын төвд орших Дотоод яамны албан өрөөгөөр учир битүүлэг тушаал түгэв.
«...Тарж болохгүй, бүрэн зэвсэглэж, дуудсан цагт бэлэн бай».
Тэр шөнө чухам юу өрнөсөн болохыг зөвхөн гэрч нарын дурсамж яриагаар зураглаж болно. Дотоод яамны тусгай мөрдөгчид өвгөрч доройтох үедээ нууцлаг тэр шөнийн тухай ам нээжээ.
«Зуны лагерьт гарсан үе. Дөнгөж унтаж эхэлж байтал жижүүрийн машин ирж, маршал дуудаж байна гэж намайг сэрээгээд авч явсан». Дотоод яамны төлөөлөгч Л.Содов
«Хагас, бүтэн сайн өдөр ажилтай гэж зарласан байв. Бас гүйцэтгэх ажилтны хуралтай гэж мэдэгдсэн. Бид конторын коридорт энд тэнд зогсов». Шөнө Дотоод яаманд байсан Д.Чимид
«Орой ажил тарахад биднийг явуулалгүй, хуралтай гэж хүлээлгэсэн». Дотоод яамны төлөөлөгч Ц.Ширмашин
«...шөнө хэлтэс, тасгийн дарга, ахлах төлөөлөгч нарыг маршал Чойбалсан дуудаж, та нар сонор сэрэмжтэй байх хэрэгтэй, хэнийг ч байцааж болно гэж хэлсэн». Дотоод яамны Эсэргүүцэн тагнах хэлтэс, I тасгийн дарга Ц.Санж
«Орой бид нарыг коридорт зогсоосон...». Дотоод яамны Эсэргүүцэн тагнах хэлтэс, төлөөлөгч В.Цэвээндорж
Тэгэхэд унтаж байсан армийн дээд офицеруудын гэрээр зарлага очиж, одон, медалиа зүүн зэвсгээ агсаад Дотоод яаманд маршал Чойбалсангийн өрөөнд яаралтай очихыг мэдэгджээ.
«...яахаа мэдэхгүй сууж байтал Цэргийн яамны том дарга нар буу, сэлэм, одон медальтайгаа ирж, Дотоод яамны...нэгдүгээр давхарт жижүүр хавиар холхиж байснаа...». Дотоод яамны төлөөлөгч Д.Дашдаваа
«Яаманд ирэхэд Цэргийн яамны удирдах хүмүүс Дарьзав, Малж, Адьяа, Жамьянжав, Ванчиг, Тогоо нар ирсэн байв. Би учрыг мэдэхгүй тул ирмэгц [Цэргийн ерөнхий сургуулийн захирал] Адьяатай уулзаж, “та нар яагаад энд ирэв?” гэхэд хажуунаас Жанжин штабын дарга Малж “Биднийг маршал Чойбалсан дуудсан байна. Бодвол Япон дайрч байгаа юм болов уу?” гэж байсан». Л.Содов
«Маршал Чойбалсан [тэднийг] өөрийнхөө өрөөнд дуудаад...бид маршалын өрөөнд сууж байв. Нөгөө...хүмүүс орж ирээд маршалтай ярьж байхад маршал бидэнд [баривчлах] ордероо гаргах дохио өгнө. Тэгээд бид...ордероо үзүүлж, барьж эхэлсэн». Дотоод яамны тасгийн дарга Ш.Лувсанням
«Орлогч жанжин Дарьзавыг маршалын өрөөнд оруулсан. Тэр уйлаад гарч байсан». Чойбалсангийн бие хамгаалагч Г.Бат-Очир
«...би цааш яваад тусгай хэлтсийн дарга Насантогтохын өрөөнд ортол “та Адьяаг барьж, шоронд хийх хэрэгтэй” гэдэг үүрэг өгснөөр буцаж гарч, Адьяаг “Та энд зогсоод яахав, манай тасалгаанд орж хүлээ л дээ” гэж урьж оруулан баривчилж, бууг нь авч шоронд хийсэн юм. Тэгэхэд Адьяа “Ямар хэрэгтэй болоод шоронд хийж байна вэ? Надад үйлдсэн хэрэг байхгүй” гэж гайхав. Харин би “Баривчлах шийдвэртэй учир барьж байна. Сүүлд хэрэг чинь тодорхой болох биз” гэсэн». Л.Содов
«Тэднийг нэг нэгээр нь маршалын тасалгаанд оруулан барьж, тэндээс шорон руу аваачсан. Цагдан сэргийлэх газрын дарга Б.Аюушыг Насантогтохын өрөөнд оруулж баривчилсан». Д.Чимид
«Бид Маахуур [Дамбын] тушаалаар улаан булангийн ойр байсан. Улаан буланд цэргийнхэн зогсоно...”Та нарыг улс төрийн хэргийн учир баривчиллаа” гээд бид тэдний хувцас хунар, буу зэвсгийг хурааж, дан цамцтай үлдээсэн. Энгэр дээрх одонг нь өм өм татаад авч байсныг санах юм». Дотоод яамны төлөөлөгч Равдан
«Цэргийн яамны удирдах дарга нарыг нэг нэгээр хэлтсийн дарга Насантогтохын өрөөнд дагуулж ороод петлицийг нь авч, шорон руу явуулсан». В.Цэвээндорж
«[шөнөөс] эхлэн Цэргийн яамны Дарьзав, Малж тэргүүтэй том дарга нар шоронд орж ирсэн». Дотоод яамны шоронд харгалзагч Ө.Чулуун
Армийн дээд удирдлагыг барихдаа эсэргүүцэхээс айж, угтаа хуурч баривчлах ажиллагаа зохиосон ажээ.
«...маргааш өглөө хүртэл баривчилгаа болсон. Цэргийн томчууд, яамдын сайд нарыг маршалын өрөөнд дуудаж, барьсан. Үүр цайхын өмнө хүмүүсийг ийш тийш энгийн албан байгууллагын удирдах хүмүүсийг баривчлуулахаар явуулсан юм. Би улсын худалдааны газрын дарга Равданг гэрээс нь барьж ирсэн. Надад хэлэхдээ, тэр Равдан маргааш онгоцоор гадаадад нисэх гэж байгаа тул байгаа бүх зүйлийг цөмийг авчрах хэрэгтэй гэж байсан. Үнэхээр даавуунд боож шидсэн том боодолтой зүйл байсныг авчирсан. Тэр нь юу байсныг мэдэхгүй». В.Цэвээндорж
Ерөнхий сайдын II орлогч Г.Самбууг гэрт нь очиж, барьжээ. Түүний охин Мааяа хожим тэр шөнийг ингэж дурсчээ.
«1937 оны есдүгээр сарын 10-нд аав бид хоёр маргааш ээжийг эмнэлгээс гаргаж авна гээд хэрэндээ баяртай байв. Тэгэхэд манайх одоогийн арслантай гүүрний зүүн талд байсан юм. Нэг сэрсэн чинь хачин хувцастай олон хүмүүс авдар сав онгичиж...аавын хувцсыг өмсүүлээд авч гарах гэж байснаа аав намайг үнсэж, бараг салах ёс гүйцэтгэсэн юм болов уу даа. Уг нь аав намайг сэрээхгүй гэсэн байж мэднэ. Би яагаад ч юм сэржээ. Аль ч учраа мэдэхгүй намайг “аав нь удахгүй ирнэ. Чи өглөө эрт ээждээ очиж...гээд гарсан шиг санагдана».
«Тэр шөнө цэргийн дарга нарыг бариад машин тэргийг нь ашиглан бусад энгийн албан хаагчдыг дайчлаад бүгд 100 гаруй хүн баривчилсан». Ц.Ширмашин
Хотод гэгээ ороход шөнө баригдсан хүмүүсийн нэрс тодорчээ. МАХН-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгч гишүүн Р.Мэнд, Д.Яндаг, Ерөнхий сайдын II орлогч Г.Самбуу, Цэргийн яамны I орлогч сайд Л.Дарьзав, Жанжин штабын дарга Ж.Малж, Жанжин штабын орлогч дарга «Барон» хочит Т.Дашзэвэг, Ардыг гэгээрүүлэх яамны сайд Ц.Баттөмөр, Эрүүлийг хамгаалах яамны сайд Д.Өлзийбат, Дотоодыг хамгаалах газрын дарга асан Д.Намсрай, Архангай аймгийн дарга Н.Гонжоон, Үйлдвэрчний эвлэлийн төв зөвлөлийн дарга Элээ, Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн нарийн бичгийн дарга Д.Ламжав, корпус командлан захирагч Г.Дамба, дивиз командлан захирагч Б.Гончигшарав, Улсын худалдааны газрын дарга Ө.Равдан, Гандан хийдэд суух засгийн газрын төлөөлөгч Лувсанжамба зэрэг 115 хүн баривчлагджээ. Тэд бол үхэлд хөтлөх нэрсийн жагсаалтанд багтсан хүмүүс.
Хотоор хэрэн шөнөжин олон хүн барьж, ядарсан нойрмог мөрдөгчид тушаал ёсоор Дотоод яамны хурлын танхимд цугларчээ. Чойбалсан тэдэнд болж өрнөсөн хэрэг явдлыг тайлбарлаж, үүрэг өгөв. Тэрээр «Манайд Японы эсэргүү тагнуулын хэрэг баригдаад байна. Гэндэн нарын удирдлагатай бүлгэм эсэргүү Лхүмбийн хэргийг үргэлжлүүлж ирсэн. Толгой нь Гэндэн, Мэнд, Намсрай, Аюуш...Туйлдаа хүрсэн тул нам, засгаас баривчлахыг даалгасан. Байцаахдаа эрс хатуу байх хэрэгтэй. Энэ оройноос эхлэн байцаалтанд ор. Хайрлах явдал хэрэггүй. Хайр найргүйгээр илрүүлэх хэрэгтэй. Хүчтэй ажиллахыг даалгаж байна» гэж тушаажээ.
Шөнө ажиг сэжиггүй нойрсох айлын гэрийн үүдийг гэнэт балбах чимээ сонсогдоно. Хаалгаа тайлахад буутай цэргүүд гарыг нь мушгиж, хуяглан туусаар үүрд авч одно. Мөрөөдөлд умбан хэвтдэг байсан эгэл хүмүүс айдаст автан чичирч, хар дарсан зүүдээр цочин сэрнэ.
Үл дуусах шөнө улс орныг нөмөрчээ.

ТЕАТРТ ДЭГЛЭСЭН ЦУСТ ЖҮЖИГ

Айж түгшсэн ард олонд зориулж, Бөмбөгөр ногоон театрт «жүжиг» бэлдлээ. Эгэл амьдралд өрнөх эмгэнэлт «жүжигт» үхэх төөрөгтэй цөөн тоглогч оролцож, энэрэлгүй зохиогч, яргачин найруулагч хоёр дэглэж, эсрэг дүрийг зүхэх азтай үзэгчид сонирхох ёстой ажээ. «Жүжигт» өгүүлэх цор ганц санаа нь хядлагыг зөвтгөх.
Тэгэхэд Дотоод яам эсрэг дүрд тохирох тоглогч хайж, анх баригдсан 65 хүнээс өндөр алба хашиж явсан, нэр төртэй арван дөрвөн хүнийг онцлоход Г.Самбуу, Л.Дарьзав, Б.Очирбат, Д.Яндаг, Ж.Малж, М.Ядамсүрэн, Ц.Өлзий, Ц.Өлзий-Очир, Ц.Баттөмөр, Д.Жамьянжав, Л.Дэндэв, Ё.Жигжид, О.Шагдар, Д.Ламжав нар сонгогджээ.
Зохиомж ёсоор, эсрэг талын «тоглогчид» Японы тагнуул болохоо шүүх хуралд оролцсон олны өмнө хүлээн зөвшөөрнө. Цочирдсон «үзэгчид» тэднийг зүхэж, цаазын ял оноохыг нэгэн дуугаар шаардана. Тэгээд хойшид өрнөх хядлагыг дайсныг илчлэх зорилготой «шударга үзэгдэл» гэж ойлгоно.
Гэвч тэд «жүжигт» тоглох авьяасгүй болохоо учирлахад «найруулагч» гарцаагүй орох төөрөгтэйг зөгнөв. Тэрээр мэргэжсэн мөрдөн байцаагч нарт үүрэг өгөхдөө «Эрс хатуу байцаах хэрэгтэй. Өдөр шөнөгүй ажиллах, хоол ундыг зөвхөн ажиллаж буй нөхдөд өгөх ёстой. Энэ оройноос байцаалтаа эхэл» гэж тушаагаад «жүжиг» эхлэх хугацаа дөхсөн учраас «25 хоногоос хэтрэхгүй зориуд дуусга» хэмээн сануулжээ. Эцэст нь «Айж сандрах, энэрэх хайрлах явдал хэрэггүйг» онцолж, хэрэг хүлээлгэж эс чадвал байцаагчдад өөрсдөд нь шорон амлав.
Өөрсдөө урьтаж яллагдахаас айсан байцаагчид эдгээр арван дөрвөн эрийг нээлтэй шүүх хуралд орж, «Монгол орныг Японы колони болгохоор» урвасан гэж олны өмнө биеэ илчлэх тулгалт хийхэд эсэргүүцсэн учир тэд яргалах аргад улайран орлоо. Шоронд галч хийж байсан Д.Шарав хожим дурсахдаа,
«14-ийн хэрэгт холбогдогчид шоронд 1-18 хүртэлх камерт тарж хоригдсон. Тэднийг өдөр шөнөгүй авч явна. Орны эрээн бүтээлгээр толгойг нь боож авч явдаг тул хэн нь хэдэн цагаар явсан болохыг мэдэхгүй».
Өглөө 09 цагаас орой 05, түр амраад орой 20 цагаас шөнийн 04 цаг хүртэл ээлжлэн тамлана. Тэгэхдээ хөл газар хүрэхгүй өндөр сандалд нойр, хоолгүй удтал эгц суулгаж, шүдэнз, тамхины галаар хайрч, хүйтэн чулуун шалтай, мөстсөн хавчиг өрөөнд 2-3 хоног хорьж, тасрахгүй зодож, яргална.
Г.Самбууг байцаахдаа «хүү Зориг, охин Мааяа хоёр чинь машинд дайруулчихсан, одоо чамд хоргодох юм байхгүй, хэргээ түргэн хүлээ» гэж ятгана. Үнэндээ хүү, охин хоёр нь амьд байсан юм.
Эцэстээ зовж тарчилсан тэд «тоглогч» болохыг зөвшөөрлөө. «Жүжиг» үнэмшилтэй өрнөх ёстой тул хэрэв гарамгай тоглож чадвал өршөөнө гэж хуурчээ. Сульдаж, зүдэрсэн Б.Очирбат камертаа эргэж ирэхдээ «...би одоо амь хэлтрэх шийдвэрийг лавтай мэдээд ирлээ. Дотоод яам бол хуулийг барьсан хувьсгалт байгууллага учир худал хэлэх ёсгүй» гэж гүн үрчлээ тогтсон духаа тэнийлгэн бахдаж хөөрчээ. Цэргийн тагнуулын албыг захирч явсан хахир сэжигч Б.Очирбат үхэх мөч тулахад амлалтанд дороо итгэн баярлахыг харсан мөрдөн байцаагчид хөх инээдээ барьж ядаа биз.
Бүх цэргийн эмнэлгийн газрыг толгойлж байсан Л.Дэндэв хүйтэн шоронд хана налж бодлогширохдоо чухам яахаа мэдэхгүй тарчилж суужээ. Цэгц шударга тэрээр амьд үлдэхээр бүхнээ зольж, «Ер нь үхсэн хүнийг гүтгэж мэдүүлэхэд болох юм. Харин амьд хүнийг гүтгэхэд хэцүү байна» гэж ярьснаа «Ерөөс хонь, ямааг хүртэл хомроголж алдаггүй. Мэдүүлгээс буцвал улсын нууцыг задалж, ёстой жинхэнэ эсэргүү болно. Хэрэв задлахгүй байвал амьд гарч ч магадгүй» хэмээн горь найдвар тээж байлаа. Тэгээд тулгасан бүх ялыг хүлээжээ.
Айдас хэнийг ч хувиргах ажээ.
Тэдэнд зохиомол мэдүүлэг өгч, түгдрэлгүй цээжлэх үүрэг өгөв. Дотоод яамны орлогч сайд Н.Насантогтох албан өрөөндөө Л.Дарьзавт мэдүүлэг өгч байхдаа «Олны өмнө өөрийн хэргийг аль зэрэг мэдүүлсэн явдлаар та нарын хэргийг таслах тул амьд явах эсэх чинь зөвхөн олны өмнө ярьсан мэдүүлгээр шийдэгдэнэ гэж маршал Чойбалсан хэлснийг Дарьзав та санаж байгаа биз» гэж сүрдүүлж байв. «Арван дөрөв»-ийн нэг Ламжав 1942 онд шоронд хоригдож байхдаа хамт сууж байсан хоригдолд ингэж ярьжээ.
«Бидний 18 хүнийг арваад хоног сайн хоол унд өгч, өнгө зүсийг засч, үс сахал хусуулан янзалж, “Та нарын хэргийг шүүх хурлаар олны өмнө ил таслана. Гарын үсэг зурсан мэдүүлгээ үг үсэг алдалгүй цээжилж, байгаад шүүх хурал дээр түгдэрч, будилалгүй сайн ярих хэрэгтэй. Та нарын хэн нь тэр хурал дээр цэгц шулуун мэдүүлэг гаргавал ялыг хөнгөлөхөөр барахгүй суллана гэж...амлаад, харин буцаж няцаж будлиантуулах юм бол шууд цаазлана гэх мэтээр ятгаж...шүүх хурал хийх газарт авчраад нэг өрөөнд оруулан нөгөө л зохиол мэдүүлгээ цээжлүүлэн давтан хэлүүллээ. Гэтэл бид ийм худал муухай юмыг олны өмнө хэлж чадахгүй, жинхэнэ үнэнээ хэлнэ гэж (Жанжин штабын орлогч дарга, «барон» хочит) Дашзэвэг нарын дөрвөн хүн татгалзсан учир тэднийг буцаагаад бидний арван дөрвөн хүнийг хуралд оруулсан юм».
Яргалсан ул мөрөө арилгахаар тэдэнд онцгой халамж үзүүлжээ. Байцаагч Ө.Чулуун, Л.Жигмэд хоёр гэрчлэхдээ,
«...шүүн таслахын өмнө тэдэнд мэдүүлгийг нь ахин дахин цээжлүүлсэн. Мөн усанд оруулж, үсийг нь засуулж, дотуур, гадуур хувцасыг нь сольж, хоол унд сайн өгсөн. Тарган мах, цагаан гурилтай хоол, сүүтэй цай өгч, эмнэлэгт эмчлүүлж, бүр үсийг нь хүртэл засуулж байсан юм шүү».
«Жүжигт» тоглох эерэг талын дүрд Улсын дээд шүүхийн дарга Г.Даншийцоодол, Шүүх яам, Дотоод яамны удирдагчид болох Г.Цэрэндорж, Б.Лосол, А.Цагаан, Г.Дамба, улсын яллагчаар прокурор С.Пунцагдорж, С.Довин, өмгөөлөх эрхгүй өмгөөлөгч Ж.Самбуу, Дашдэндэв, олон нийтийн яллагчаар Г.Найдан, ардын төлөөлөгчөөр цэрэг Вандан, ард Чүлтэм нар багтжээ. Хувь заяа хожим огцом эргэж, эерэг талын баатрууд өнөөх эсрэг дүрд хайр гамгүй тохож байсан ялаа өөрсдөө үүрч, буудан хороогдоно. Гэхдээ, яая гэхэв, жүжигчид «эерэг», эсвэл «эсрэг» дүрд хоёуланд нь хувирч тоглодог.
Найруулагч жүжгээ дэглэж дуусгаад зохиогч Н.Ежовт захидал бичихдээ, «одоо урваж тэрсэлсэн 14 хүний хэргийг олны өмнө таслан шийтгэхээр нэгэнт бэлтгэсэн бөгөөд эл таслан шийтгэх хурлаас олон түмэн ардууд манай удирдагч нар биднийг хааш хөтлөж явж байсан бэ хэмээхийг тодорхой танин мэдэж чадах болмой» гэж тайлагнав.
«Жүжиг» 1937 оны X сарын 18-21-нд Бөмбөгөр ногоон театрт тавигдлаа. Улсын яллагч Пунцагдорж шүүх хурлыг нээж, «Хэрэгтний ширээнд сууж байгаа нэр бүхий 14 этгээд бол Монгол улсаас урваж, Японы тагнуулын байгууллагад ажиллаж, хорлон сүйтгэх ажил явуулж байсан дайснууд юм» гэж тодотгов. Олонтаа давтаж, найруулагч сайтар дэглэсэн болохоор жүжигчид гарамгай тогложээ. Мөрдөн байцаагч Л.Жигмэд дурсахдаа,
«...би шүүх хуралд орж гарч байсан бөгөөд тэд үнэхээр сайн цээжилсэн бололтой, их шуурхай, тодорхой мэдүүлж байсан юм».
Үзэгчид сэтгэл хангалуун гарч одов.
«14-ийн хэргийг шүүж дуусгах гэж байсан өдөр би маршал Чойбалсангийн гэрт дэргэд нь байж байтал утас дуугарч, маршал харилцуураа авч ярилцахад тэр хүний дууны өнгөөр Дээд шүүхийн дарга Даншийцоодол болохыг таньсан. Энэ хүмүүсийг хэрхэн шийтгэх вэ? гэж асууж буй бололтой. Чойбалсан, буудах нь зүйтэй биз дээ гэж хариулсан» гэж Чойбалсанд удтал шадарласан Г.Бат-Очир ярьжээ.
Цээжилсэн мэдүүлгээ олны өмнө онцгой сайн өчсөн тул Шагдарыг хорих ялаар «шагнаж», эхнэр нь нас нөгчсөн учраас хүүхдүүд нь өнчирнө гэдэг уярлаар Улсын Бага Хурлын дарга (албан ёсны төрийн тэргүүн) Д.Догсом өөрт олгогдсон «өршөөл үзүүлэх» эрхээ эдлэн Д.Ламжавт оноосон цаазаар авах ялыг хорих ялаар сольж чаджээ. Энэ бол тухайн үед эр зориг. «Эсэргүү» гэж адлагдсан хүмүүсийг өмөөрвөл амиа золиослоно гэсэн үг. Д.Ламжав хууль тогтоох төв аппаратад түүний удирдлагад ажиллаж, тэд дотно нөхөрлөж байсан цаг саяхан. Дотоод яамны гүйцэтгэгч Равдан 1990 онд дурсахдаа:
«...шоронгийн цоож онгойлгоод ороход Ламжавын царай цаас шиг цайчихсан, [буудахаар] аваад явах нь гэж бодсон юм уу, хойш ухарч, шалны өөнд тээглэж унан хөглөж байсан. Угийн аймхай хүн дээ. “Чиний амь хэлтэрсэн” гэж хэлэхэд хүртэл гар хөл нь салгалаад байсан».
Мань зандалчин ингэж дурсахдаа удтал хөхөрч, үхлээс айсан энэ мөчийг шоолж ярьсан гэдэг. «Шалны өөнд тээглэж унан хөглөж», «Угийн аймхай хүн дээ» гэдэг үгээс энэрэх сэтгэлээ алдаж, хүн чанараа гээсэн аймшигт цаг үе тодроно. Хядлагад нөхрөө алдсан Цэмбэл гэдэг эмэгтэй бүр хожим Д.Ламжав, О.Шагдар хоёрыг суллагдахад эрж сурсаар очиж уулзжээ. Удтал бэтгэрсэн эмэгтэй үхсэн, амьд нь тодорхойгүй замхарсан нөхрийхөө тухай сураг чимээ сонсье гэж боджээ.
«Аль аль нь ам ангайх зүрхгүй “чамд юу ярих билээ” гээд залбираад байсан. Нэг насаар ам үдээтэй явсаар жанч халцгаасан даа».
Айдас тэднийг үүрд эзэмджээ.
Харин бусад 12 «дүрд» буудан хороох ял оноов. Уянгат жүжиг ужигт амьдралд огцом хувирах нь тэр ээ. Ял сонсож, цочирдон суухдаа тэд амь өршөөх амлалт шоглоом байсныг гэнэт ухаарсан биз.
«Хэрэв мэхлэгдээгүй бол бид тэр хурал дээр хэлмэгдсэн бүх үнэнээ олны өмнө хашгирах ёстой байсан юм» гэж «14»-ийн нэг мөнөөх Д.Ламжав амь хэлтрээд шоронд сууж байхдаа харамсан ярьжээ.
Ялыг гүйцэтгэх мөч ирлээ. Төмөр сараалжаар салхи исгэрч, орь ганцаараа жихүүн шоронд хүйтэн шалан дээр сөхөрч суугаад үхэх хормыг хүлээж тарчилна. Хотыг харанхуй нөмрөхөд харгалзагчид тэднийг авч явахаар орж ирэв. Хөл, гарыг нь холбож, олсоор хүлээд чирч гулдарсаар бүхээгтэй «Зис» машинд ачиж, буу мөрлөсөн дөрвөн цэрэг манан суужээ.
Тэдний араас шөнийн харанхуйд гэрэл тусган урагшлах хар машинууд тогтоол гүйцэтгэх Сонгинохайрхан уулыг чиглэн цувран давхина. Буудан хорооход биечлэн оролцохоор Х.Чойбалсан, А.Амар, Д.Догсом болон бусад удирдагчид машинд сууж явжээ. Тэднийг заавал очихыг Зөвлөлтийн чекистүүд албадсан аж.
Уулын зүүн хойд аманд очиход хэдийн том нүх ухсан байв. Ял авсан арван хоёр хүнийг булах нүхээ ухаж байтал тэр хавиар малаа хайж явсан залуу таарч, нэгэнт гэрч болсон учраас хөөрхийг бариад авчээ.
«...нүх ухаж...суутал хаанаас ч юм нэг залуу хүрээд ирэв. Амар мэнд эрэх нь яахав. Харин “за та нар чинь эзгүй хээр энэ их там шиг нүх ухаж яах нь вэ?” гэж байна...Бид юм хэлсэнгүй, нүдээрээ ярилцаж байгаад бариад авлаа. Өөр яах билээ, нууц бол нууц шүү дээ. Нууц илрэх өчүүхэн төдий сэв гарвал дор нь учрыг нь олно. Урт хошуу хүзүү ороох гэдэг...тэр залуу улс төрийн хэрэгтнүүдтэй гайхаад байсан нүхэндээ орсон доо» гэж нүх ухахад оролцсон Дотоод яамны ажилтан Равдан дурсчээ.
Цэргүүд тэвшнээс хүлэгдсэн эрсийг буулгаж, аманд нь алчуур чихээд нүхний амсар дээр зогсоож, машины тод гэрэл тусгана. Дотоод яамны төв шоронгийн комендант «Маахуур» хочит Дамба буугаа цэнэглээд эхнээс нь буудлаа. Ээлжлэн гурван хүн буудахад Д.Догсом тэвчилгүй машиндаа орж суужээ. Нүх рүү годройтон унах хүн бүртэй дотно нөхөрлөж явсан болохоор амь тасрахыг нь харж чадахгүй тарчилж байсан биз. А.Амар машинаасаа огт буусангүй, нүдээ анин шивнэнэ. Эгдүүцсэн Х.Чойбалсан А.Амарыг зүхэж,«Энэ феодалыг хараач, илүү нүх байна уу, энд нь булчих юмсан» занажээ. Гэвч тэр зориг гаргаж, занал зүхлийг сонсоогүй дүр эсгэв. Үнэнч сүсэгтэн учраас хороогдох хүмүүсийг сайн төрөл олохыг хүсэн дотроо залбирч суусан байх. Ял гүйцэтгэхэд оролцсон цэргүүд хожим дурсахдаа:
«Маахуур Дамба тэдний дагз руу нь буудаж байсан. Дагз руу нь буудаж, нэг нэг хулхидаад [нүх рүү] түлхээд байсан. Аманд нь алчуур чихсэн болохоор ямар орилж хашгирна гэх биш. Харин Ядамсүрэнгийн аманд чихсэн даавуу унаад “Миний сүнс эргэж ирээд та нарыг чадна. Харж л байгаарай. Нэг л өдөр та нарыг орвонгоор чинь эргүүлнэ” гэж хашгиртал буу тасхийж, чимээ алдсан. Хэн нь ч билээ, нэг нь “Монгол Ардын Хувьсгалт Нам засаг мандтугай. Улаан махчин, яргачин Чойбалсан сөнөтүгэй” гэж хашгирахад яг буудахаар онилсон Дамба доош тонгойн чулуу аваад толгойг нь цохиж алсан. Хамгийн сүүлд Малжыг буудсан. “Би хэрэг хийгээгүй хилс үхэж байна” гэж орилсон. Бүр хоёр, гурав буудуулж үхсэн шүү...»
Хүрз барьсан харгалзагчид нүхийг булж дуусахад нэгэнт үүр хаяарчээ. Анир чимээгүй дүнсгэр уул талыг гэнэт цочоох мэт буун дуу, зүрх зүсэм тарчлах чимээ тэгэхэд замхарсан байв. Хуйсагнасан салхи хэн нэгний өчил үгсийг шивнэх мэт шуухтинан исгэрнэ.
Гэвч айдас дөнгөж эхэлж байлаа.
Цусаар ангасан орчлонг ундлах цаг иржээ.
Шамбалын оронд залрахуй – нүгэл буяны дэнс

Дүнсгэр тал нутагт хядлага сэдэх гол учиг бол гарцаагүй бурхны шашин байв. Шашныг үзэн ядах зөн сэтгэхүй нь большевикуудыг бусдын болон өөрийн нутагт хядлагад улайрахад хүргэжээ. Цагтаа Карл Маркс хүнд хөдөлмөрт нухлагдсан ажилчин сүмд очихдоо зовлон гунигаа хэсэг мартахыг хар тамхи татахад мансуурч, ээдрээт орчлонгоос ангижрахтай адилтгаж, «шашин бол хар тамхи мөн» хэмээх цуут афоризм хэлжээ.
Шашны сургуульд сурч байсан Иосиф Сталин Орос орныг эзэгнэхдээ шашныг устгах бодлогыг зориуд хэрэгжүүлж, ариун шүтээн гэж сүсэглэгдсэн сүм, дуганг дэлбэлж, лам нарыг яллах шалтаг зохиогоод хомроголон хядаж дуусгалаа.
Тэрээр шашинд «идэгдсэн» Монгол орныг онцгой анхаарч үзжээ. Кремльд Монголын удирдагчдыг хүлээн авч уулзахдаа, яриаг «лам нарыг устгах сэдэвт» зориуд залж байв.
Сталин, Гэндэн хоёр 1934 оны өвөл уулзахдаа шашныг устгах арга олохоор удтал ярьжээ. Молотов түүнээс «Та ямар асуудал тавих бодолтой байна» гэж яриаг эхлэхэд Гэндэн эргэлзэх зүйлгүй «Нэгдүгээр асуудал бол...гол аюул занал болж буй лам нар. Тэд бидний эсрэг илт тэмцэж байна» хэмээн онцолж, Сталинд хандан «Энэ их төвөгтэй асуудал учраас танаас зөвлөгөө хүсье» гэж төгсгөв.
Тэгэхэд Сталин «Лам нар тэмцэж байна гэж үү?» гэж гайхаад «Баримт?» нэхэв. «Тэд илэрхий эсэргүүцэхгүй ч засгаас гаргасан бодлогыг үймүүлэхийг хичээсэн» тухай Гэндэн бүдэг бадаг хариулжээ. Хядлагаас огт айдаггүй Сталин гайхмаар уян арга санал болголоо. Тэрээр «Танайд улсын дотор улс байгаа аж. Нэг нь Гэндэн таны засгийн газар, нөгөө нь лам нарын. Гэхдээ лам нар танаас хүчирхэг. Дайсныг халз довтолж чадахгүй бол тойруу арга хэрэглэдэг. Танайд лам нар хүчтэй тул тэднийг зугуухан, тойруу замаар ялахыг зөвлөе».
Сталины ярьдаг «далд хэлээр» бол лам нарыг «тойруу» (халз устгах) аргаар «зугуухан ялахыг» (устгахыг) «зөвлөе» (тулгажээ). Нэгэн ахмад большевик Сталины намтар бичигч Э.Радзинскийд ярихдаа «Ерөнхий дүрэм бий. Тийм гэвэл үгүй гэсэн үг. Хэрэв тайван жагсаал гэвэл энэ нь зэвсэгт бослого гэсэн үг. Хэн нэг нь үүнийг далд хэл гэдэг. Үүнд Сталин гайхамшигтай мастер байсан юм. Ёроолгүй мэт олон давхар далд утга агуулж байдаг. Түүний нүүдлийн учрыг олье гэвэл үр дүнг нь хай» гэжээ. Ярианд оролцсон В.Молотов, К.Ворошилов нар «далд хэл» ойлгодог учраас Гэндэнг сонжин харлаа. Харин эгэл цайлган Гэндэн ярианд үнэмшээд лам нарыг устгахдаа яарах хэрэггүй боллоо гэж бодож суужээ.
Тэр Монголд очоод эрс алхам огт хийсэнгүй, учир нь Сталин азнахыг зөвлөсөн гэдэгт итгэсэн байв. Бүр эсэргүү хэрэгт баригдсан лам Жамьяндэв болон бусад лам нарыг шоронгоос суллаж өгчээ. Хэдийгээр Гэндэн лам нарыг устгах тухай Сталинд олонтаа ярьж байсан ч угтаа үй олон лам, хуваргыг хомроголон хядаж зүрхлэхгүй байсан биз ээ. Цус урсахаас айдаггүй «төмөр мэт» большевикуудаас ялгаатай нь Монгол хувьсгалчид өрөвдөж, энэрдэг эгэл хүн байсан билээ. Зөвлөх Сокольников хурал номыг Төвдөөр бус, Монголоор уншихыг тулгахад Амар зөрж, маргасан байлаа.
Шинэ он гарахын өмнө, 1935 оны XII сарын 30-нд Гэндэн Кремльд очиход огцом хувирсан өнгө аяс угтжээ. Үгнээс зоримог зөрдөг, тушаалыг эргэцүүлдэг, далд хэл ойлгодоггүй түүнийг улс төрөөс арчихаар Сталин хэдийн шийдсэн байв. Угтаа улс төрөөс арчигдах нь «үхэлд» хөтлөнө гэсэн үг. Олон улсын байдал хурцдаж, аюул занал нэмэгдсэн учраас Монгол орныг гар дороо байлгахыг хүссэн Сталинд ёсорхох цаг үлдсэнгүй.
Түүнээс дагжин чичирдэг, айдас бүрхсэн ертөнц бүтээхийг зорьсон Сталин аугаа хүслээ биелүүлэхээр гар хөдөлж эхэлжээ. Түүний эзэнт гүрэнд сая сая хүн аугаа хүсэлд золиослогдон амь тасарч байлаа.
Тэрээр Монгол орныг айдас хүйдэст нөмөргөх хядлага сэдээд хядлагыг хөөргөдөх хүнийг олж, сонгосон болохоор Гэндэн түүнд хэрэггүй болжээ. Хувь заяаны тохиолоор урьд сүмд шавилж явсан Чойбалсан шашныг устгах архадын дүрээр тодорчээ.
Зөвхөн Сталин шашныг зүхсэн хэрэг огт биш, большевикууд бүгд шашнаас болгоомжилж байлаа. Улаан армийн Жанжин штабын дарга, маршал А.Егоров Жанжин штабын дарга Ж.Малжтай уулзахдаа, «Одоо танай цэрэг 14 мянга, гэтэл лам нар 90 мянга байгаа нь Монголын тусгаар тогтнол, батлан хамгаалах хэрэгт маш хортой. Лам нарт онцгой арга хэмжээ авах хэрэгтэй» гэж зөвлөжээ.
Эгдүүцсэн Сталин чухам юу болсоныг ойлгож ядсан Гэндэн, Дотоодыг хамгаалах газрын дарга Намсрай нарыг ярих бүрт үг сөргөж, занана. Тэд түүний хувьд нэгэнт «үхдэл» болсон ажгуу.
Сталин «Лам нарын тухайд та нар юу ч хийхгүй байна. Лам нар та нарыг идэж, өсч бэхжиж байна. Та нар...лам нарыг устгахгүй бол...муу» гэж зүхээд «Дотоодыг хамгаалах газар, Намсрайн удирддаг байгууллага тийм нэртэй байх аа?» хэмээн лавласнаа «Тэр чинь лам нартай тэмцэх талаар юу ч хийхгүй байна. Манай ЧК урьд ч гэсэн, одоо ч бас хувьсгалын дотоод, гадаад эсэргүү нартай тэмцэхийн зэрэгцээ шашны эдийн засаг, улс төр, ёс суртахууныг унагах тэмцэл явуулсаар ирсэн, тэгэхэд танайд тийм юм байхгүй байна» гэж ярилаа. Цай уух зуур Молотов «Би маш их гайхаж байна. Улс оронд лам нартай хийх гол тэмцлийг Дотоодыг хамгаалах газар явуулах ёстой атал нөхөр Намсрай Москвад нилээд удсан хэрнээ яагаад ч юм гөжүүдлэх мэт таг дуугүй байна. Өнөөдөр энд ч гэсэн амнаас нь алт уначих мэт дуугүй л суугаад байх юм» гэж шордоход айж, балмагдсан Намсрай өөрийгөө зөвтгөж, «Манайд зарим хариуцлагатай ажилтан, сумын дарга нар, бүр тэр ч байтугай, намын гишүүд шашин шүтэж, бурханд залбирч байгаа болохоор лам нартай тэмцэхэд хэцүү байна» гэж учирлажээ. Түүний тайлбар Сталины хөх инээдийг хүргээ биз. Тэрээр «Та лам нартай тэмцэх байтугай өөгшүүлж байхад тэр зөв л дөө» хэмээн ёжлоход Молотов «Монголд 80 мянга орчим лам нар байна. Галын гол хүчийг тэдний зүг чиглүүлэх ёстой. Танайд засаг, лам хоёр зэрэгцэн оршиж чадахгүй. Нэг нь нөгөө ялах ёстой. Та нар лам нартайгаа тэмцэхгүй юм бол бид та нарт туслаад ямар ашиг байна аа?» гэж үгээ төгсгөлөө. Сталины шадар хүн Молотов тэгэхэд эзнийхээ санааг тодотгогч байсаар 1953 оныг угтсан юм.
Сталин тэднийг үнэхээр «арчиж хаялаа». Хувь төөрөг гэдэг хяслантай ажээ. «Эх болсон зургаан зүйл, хамаг амьтны тусын тулд энэхэн бие сэтгэлээ зориулья» хэмээн залбирч, бурханы өмнө сөхрөн мөргөж явсан Чойбалсан, Лувсаншарав хоёр бурхныг орлох болсон Сталинд хамаг хуваргыг хядахаар «энэхэн бие сэтгэлээ зориулахаа» амлажээ. Лам, хуваргууд ямар нэгэн яллах шалтгаанаар биш, тэр нь хуурамч, зохиомол огт хамаагүй, ердөө лам, хуварга учраас хядагдах ёстой болжээ.
Чойбалсан олны өмнө ярихдаа,
«Нөхөд өө! Та нар бодож үзэгтүн. Манай улсын хүн амын дотор бүх эрчүүд 350 мянга гэхэд түүний дотор сүм, хийдэд оршиж суугаа 80 мянгаас цөөнгүй лам нар байна. Эдгээр 80 мянган тооны лам нар хэмээгч мөлжигч хувалз хачигнууд нь ард түмний харанхуй хоцрогдсон байдлыг ашиглаж, тэдгээрийг мөлжин сорж, амьдран хий дэмий сууж буй амой. Бид шашныг зэвсэг болгон хэрэглэж, манай ард түмний цусаараа байлдан олсон хувьсгал ба тусгаар тогтносон эрх чөлөөт засаг төрийг эсэргүүцүүлэхийг хэнд ч болов зөвшөөрч хэрхэвч үл чадна» гэж тангараглалаа.
Тал нутагт ариун дээд шүтээн болж, дархлагдсан хүчирхэг давхаргыг угз татах ажиллагааг «Үхлийн элч» М.Фриновский залж байв. Тэрээр Москвад очоод өөрөө баригдсан хойноо ингэж өчжээ.
«...юуны урьд Монгол лам нарыг барих ажил өрнүүлж, 7-8000 хүн барьсан бөгөөд уг ажлыг цааш нь М.И.Голубчик үргэлжлүүлж, 25.000 хүргэсэн».
М.Фриновский ажиллагааг төлөвлөхдөө, эхлээд шашны гол хутагт нарыг барьж, улмаар доод лам нарыг тэдэнд холбож, хядахаар зорьжээ. Тэгээд шашны төв болох Гандан хийдийн эзэн Ёнзон хамба Лувсанхаймчиг, дэд хамба Дамдин, Богд хааны үед ерөнхий сайд байсан Манзушир хутагт Цэрэндорж нарыг барих тушаал гаргав. Угтаа тэд Богд хаан жанч халахад шашны эзгүйрсэн орон зайг нөхөж, дээд эзэд болж байлаа. Ёсыг бодож, ерөнхий сайд Амараас тэднийг барих зөвшөөрөл хүсэхэд Амар «хурдан, бүр утсаар хариу өгөв».
Дотоод явдлын яамны тусгай хэлтсийн дарга С.Галиндэв олон цэрэг дагуулан нэгэн цагт бурханы дагшин орон хэмээн сүсэглэгддэг байсан Ганданд очиж, Ёнзон хамба, дэд хамба Дамдин болон бусад лам нарыг барьж, иржээ.
65 нас хүрч, өвгөрсөн Ёнзон хамба Лувсанхаймчиг бол Төвд хүн билээ. Төвд оронд Дашлхүмбэ хийдэд заларч байсан тэрээр 1915 онд Богд Жавзандамба хутагтад багшлахаар Монголд хөл тавьжээ. «Гэгээн хутагтын мэргэн багш» буюу Ёнзон хамба цол хүртсэн Лувсанхаймчиг 1922 онд нутаг буцахад салж ядсан Богд хаан «Ёнзон хамбыг нааш заавал ирүүлсүгэй» гэж Ванчин Богдоос хүссэн учир тэр эргэж ирэв. Гэвч хил хаасан учир буцаж чадсангүй, бүрмөсөн үлджээ.
1930 онд засаг, төрийг устгахад туслахыг Ванчин Богдоос гуйн захиа бичиж баригдаад цаазлагдсан «Эрэгдэндагва тайжийн хэрэгт» орж, «...дахиж төрд дайсан болж, тэрсэлвэл үтэр түргэн буудан хороох ял өгнө» гэж өршөөгдсөн Манзушир хутагт Цэрэндорж энэ удаа амьд үлдэх найдвар байсангүй.
М.Фриновский баригдсан өвгөн лам нарыг байцаах мөрдөгчдөд үүрэг өгчээ. Тэрээр «...доорх зааврыг өгөв. Тэдний мөрдөн байцаалтыг 10 хоногт дуусгах, Ёнзон, Дамдин нарын эсэргүү бүлэг Гэндэн нарын бүлэгтэй холбоотой эсэхийг тодруулах, Буриад-Монгол дахь байгууллагын гишүүдийн, мөн Зөвлөлтийн янз бүрийн хэсэгт байгаа буриад болон монголын колониудын бүх холбоо сүлбээг тодруулах, БНМАУ-ын нутаг дэвсгэрт байгаа лам нарын байгууллагад оролцогчдыг илрүүлэх, Төвд, Англи, Япончуудтай холбоотойг илчлэх»-ийг тушаасан ажээ. Өөрөөр хэлбэл бүх ялыг тэдэнд тохож, заавал хүлээлгэх хатуу үүрэг өгөв.
Анх Ёнзон хамба «Намайг Япон болон Ванчин богдын тагнуулч гэж байна. Энэ огт худлаа. Ямар ч үндэс, баримтгүй зүйл болохыг төрөөс ялгах биз ээ. Ерөөс би Ванчин Богдын лам бөгөөд түүнийгээ хэнээс ч нуухгүй. Би Богд ламыг байхад тусгай уригдаж ирсэн хүн. Харин энд эсэргүү хэргийг таслахад намайг оролцуулах болсоныг сонслоо. Ямар учраас болохыг мэдэхгүй. Би тийм санаваараа бузарласан ажил хэзээ ч хийхгүй. Ер нь энд суухад чадах, эсээ мэдэхээ болилоо. Надад хийсэн хэрэг байхгүй» гэж ахин дахин учирлажээ.
Харин хоёр хоног өнгөрөхөд «...тэд хэргээ хүлээлээ. Ёнзон нь 1923 онд Төвдөд байхад тэнд Английн суурин тагнуул болох Ванчинбогд өөрийг нь элсүүлж, Монгол руу тагнуул туршуул хорлон сүйтгэх болон засгийн газрын эсрэг ажиллагаа гүйцэтгүүлэхээр илгээсэн бөгөөд баригдах өдрөө хүртэл тийм ажиллагаа явуулж байсан гэж мэдүүлэв. Тэрээр мөн Төвдөөс даалгавар авч, Монголд 1932 онд гарсан бослогыг зохион байгуулж, удирдсан гэв. Мөн БНМАУ-д хамаг монголын хувьсгалын эсэргүү лам нарын бүлэг байгаа бөгөөд жинхэнэ удирдагч нь өөрөө болохыг батлав. Мөн Японы тагнуул байсан гэж хүлээв. Дамдин нь Ёнзоны бүхий л...эсэргүү, тагнуулын ажилд туслаж байсан гэдгээ хүлээв».
Мөрдөгчид нэн чадварлаг ажээ. Тэд огт боломжгүй бүхнийг сорчлон бүтээж чадна. Ванчин Богдыг номын хутагт багш гэж шүтэж явдаг өвгөн Ёнзон 48 цаг өнгөрөхөд бодлоо өөрчилж, «Английн суурин тагнуул» гэж нотлох болжээ. «Би тийм санаваараа бузарласан ажил хэзээ ч хийхгүй» хэмээн тангарагласан тэр өвгөн хоорондоо дайсагнадаг хэд хэдэн улсын давхар тагнуул болохоо баталсан байна.
Мөрдөгч Л.Ванчиг 1960-аад онд дурсахдаа, «...унтах нойр, идэх хоол, уух ундгүй жижүүрлэн байцаах буюу халуун пийшингийн дэргэд өндөр хөлтэй нарийн сандал дээр хөдөлгөхгүй сууж байцаадаг байсан даа».
НКВД-д ажиллахдаа М.Фриновский 1920-иод онд дэлгэрсэн «хорлон сүйтгэгч, ардын дайснуудыг шүүх ажиллагааг» зохион байгуулж, ард олны үзэн ядах сэтгэхүйг дэвэргэж сурсан болохоор Ёнзон хамба нарыг «...үзүүлэх нээлттэй шүүх хурал хийхэд бүх зүйлийг улс төр ба олон нийтийн талаас бэлдэнэ» гэж төлөвлөжээ.
1937 оны X сарын 7-нд Бөмбөгөр ногоон театрт шүүх хурал болов. Удтал зовж, тарчилсан өтөл лам нар торлосонд модон хашлаганд ярайтал суужээ. Тэд хэргийн учиг тодрох найдвар тасарч, нэгэнт цөхрөөд зайлшгүй ирэх үхлийг зөгнөн хүлээх мэт харагдана. Театрын гадна чанга яригч зоожээ. Тэр хавиар холхиж явсан хүмүүс удалгүй шонг тойрон бөөгнөрч, доторх шүүх ажиллагааг чимээ даран сонсч зогсоно. Тэдний царайд айдас түгшүүр хурсан байв.
«Ёнзон хамба бол Төвд хүн. Нөгөө чанга яригчаар түүний ярихыг сонсч зогслоо. Тэр Төвд хүн учраас Монголоор сайн ярьж чадахгүй, яриа нь ойлгогдохгүй байв. Би хүүхэд байсан болохоор надад хачин хоолойгоор нэг хүн яриад л байх шиг санагдаж билээ» гэж бөөгнөрсөн олны дунд зогсч байсан, хожим нэртэй улс төрч болж, энэ номд олонтаа дурьдагдах Б.Нямбуу дурсчээ.
Онцгой бүрэн эрхт комисс буюу дархлагдсан шүүгчид тэднийг буруутгахдаа, «Япон улстай холбогдож, Ванчин богдын даалгавраар Монгол оронд тагнуул хийсэн» гэж онцлов. Улмаар «аймаг, хотод хувьсгалын эсэргүү салбар байгуулсан», «хорлон сүйтгэх ажил идэвхтэй явуулсан», «зэвсэгт бослого гаргах бэлтгэл хийсэн», «харгис хаант засаг байгуулах, ард олныг эзэрхэг түрэмгий нарын колони болгох» зорилготой болохыг тодотгож, эцэст нь «өөдлөшгүй дайсан этгээд мөн» гэж дүгнээд шүүгдэж буй 22 лам, хуваргаас Ёнзон хамба Лувсанхаймчиг, дэд хамба Дамдин, Манзушир хутагт Цэрэндорж нарын 16 хүнд буудан хороох ял, 5 хүнд хорих, 1 хүнд тэнсэн харгалзах ял оноожээ.
Тэгэхэд Бөмбөгөр ногоон театрын гадна олон залуу лам нар цугларав. Тэд Гандан хийдэд шавилдаг бөгөөд яллагдаж буй хутагт багш нараа аврахаар зориглон иржээ. Шүүх хурал төгсөхөд цааз сонссон хутагт лам нарыг авч явахаар том, жижиг хоёр автобус арын хаалгаа онгойлгоод театрын баруун хаалганд тулж зогсчээ.
«Бөмбөгөр ногоон театрыг тойруулж, том модон хайс босгож, пулемёт зоосон байлаа. Тэгээд нэг офицер, бас нэг цэрэг зогсоно. Удалгүй олон лам банди нар цувран ирж, театр руу орохоор улайран тэмүүлж байв. Өнөөх цэрэг пулемётоо эргүүлж, офицер “Буудлаа шүү!” гэж хашгирна. Шүүх хурал дуусахад лам банди нар театрын баруун хаалгаар автобусанд ачигдах багшаа булаахаар зэхэж байсан бололтой. Хэрэв тэд дайрсан бол эгц өөдөөс нь пулемётоор шүршихээр команд хүлээж байв. Офицер нь “Зүгээр л байгаарай. Болохгүй бол шүрчихнэ шүү” гэж сүрдүүлнэ. Гэнэт тэнд зогсч байсан лам банди нар хашгираад л зүүн хаалга руу гүйлдлээ. Би ч тэднийг дагав» гэж Нямбуу тэр мөчийг нэхэн өгүүлжээ.
Дотоод явдлын яам цугласан олон үймэхээс сэргийлж, заль зохиосон байжээ. Тэд анхаарал татах зорилгоор баруун хаалганы гадаа зориуд автобус зогсоож, харин шүүгдэгч лам нарыг арын хаалгаар машинд ачиж, аль хэдийн хөдөлсөн байлаа.
Шөнө болоход Ёнзон хамба, дэд хамба Дамдин, Манзушир хутагт Цэрэндорж болон яллагдсан бусад лам нарыг Даландавхарт аваачиж, 00 цаг 42 минутад буудан хороожээ. Хотод гэгээ ороход хүмүүс айдас хүйдэст автсан байв. Тэд одоо бусдыг биш өөрсдөө баригдахаас дагжин чичрэх боллоо. Баригдвал шөнийн харанхуйд үүрд замхрана.
Улс орныг айдас нөмөрчээ.
Сталины зорьсон аугаа ертөнц бүтэж эхэллээ.
Чойбалсан тэр өдрүүдэд сая сая хүнийг үхэлд замчилсан Николай Ежовт захидал бичихдээ, «Сүүлийн үед Дотоод явдлын яамны бүх ажлын төвд лам нар лугаа тэмцэх ажил байв. Нөхөр Сталины зөвлөсний дагуу дээд ангийн том толгой лам нар улсаас урваж, тагнуул хийсэн, зэвсэгт бослого гаргах гэсэн хэрэг 5-ыг бэлтгэж, түүний зөвлөгөөг биелүүлж, гүйцэтгэж чадлаа. Сүүлийн бүтэн хагас жилд дээд ангийн 439, дунд ангийн 404, доод ангийн 603 лам нарыг шийтгэлээ» гэж тоочжээ. Гэвч энэ дөнгөж эхлэл.
Улс даяар тархсан 80 мянга орчим лам нарыг устгах «дамжлага арга» дэлгэрчээ. Тэднээс багш нь хэн болохыг асуугаад эсэргүү бүлгийн удирдагч болгож бичнэ, шавь нар нь хэн болохыг лавлаад эсэргүүд элссэн гэж яллана, тэгээд л бүгдийг нь бариад буудна.
Мөрдөгч Ж.Лувсандорж хожим «Ийм завхралтай юм болж буйг мэдэж байсан ч эсэргүүцэж болохгүй, хэрэв тэгвэл өөрсдөө буруутаж, аюул болох тул хоорондоо юу ч ярьж чадахгүй байсан цаг шүү» гэж нэхэн дурсчээ.
Дотоод явдлын яамны лам нарын тасагт мөрдөгчөөр ажиллаж, өдөрт 3-10 хүнийг яллаж байсан Ц.Лувсансамдан өтөлсөн хойноо
«Мөрдөгчдөд 10 лам өгч, 10 цагийн дотор хэрэг хүлээлгэх хатуу үүрэг өгдөг байв. Гэхдээ энэ бол хамгийн доод хэмжээ. Манай тасагт мөрдөгч байсан Банзрагч Хөвсгөлд түр очихдоо өдөрт 60 хүнийг хэрэг хүлээлгэж байсныг сайн ажиллагаа гэж үнэлж, биднийг түүнээс сурахыг шаарддаг байж билээ. Лам нарыг бөөнөөр барьдаг учраас шорон дүүрнэ, тэгэхээр долоо хоногт 2-3 машин хүн авч явж, буудаж шоронг султгана. Феодал, лам нарыг өмгөөлж болохгүй, тэгвэл та нарыг шоронд хийнэ, буудна гэж занана. Тасгийн дарга Баярсайхан, Базарханд, Хаймчиг нар байнга ингэж сүрдүүлнэ...