Saturday, February 24, 2018

67. Халимагуудад Кавказад хийх юм байхгүй.



Зураг дээр: Худгаас ус авах гэж ирсэн усны машин. /2020 он/
Зураг дээр: Буриад халимагууд уулзсан нь

-Вся Азия: Я — хочу сказать своим братскому народу — Калмыкам. Я  сегодня , в современности, хочу объясниться в Огромной любви к ним . Даже просто за монголоязычную речь ! За — родных моих! Нас  — монголов не сломить!

-Самуэль Это-о: Калмыки и Буряты братья!!! Я Калмык.

-Lucky: Что за провокационный и дурацкий ролик!? Мы Ойрад-Калмыки и Буряты, без этого знаем,что мы Монголы и дети Великого Чингис Хана.

-Method_M: Я был в Элисте и никакой разницы не увидел, мне кажется что мы один и тот же народ, просто живём поодаль

-dashnim dashiev: Желаю процветания братской Калмыкии! Всегда рад Вашим успехам. С приветом из Бурят-Монголии.

-Андрей Смирнов: Монголы,буряты,калмыки это один народ! Просто судьба нас разбросала, надеюсь когда нибудь мы будем вместе!!!

-Сын Великой Степи: Хальмаг-монголы(калмыки), бурят-монголы(буряты) непосредственно родственные брацкие народы, халуун амар мэндэ!!! От брацкой Бурятии!!)))

-один в степи: Бурят!!!!!!! ты брат кровный наш!!!! Халун менд всем бурятам и тувинцам от калмыкии

-Ninja Gobi: Бүх дэлхийн монголчууд хамдаан урагшаа.

-bavasan gylypkylov: Есть ещё Хазарейцы, тоже монгольский род.

-Анатолий Шапхоев:
Братьям Калмыкам большой привет!!! Хонгодор....https://www.youtube.com/watch?v=eLbHaYYpMhY

Нийтлэлч Алхан Болд. 65. "Халимагуудад Кавказад хийх юм байхгүй".

Халимагууд/дөрвөд, торгууд/ 400 жилийн өмнө ах дүү нараасаа тасран Европ тивд очсон ч гени нь монгол одоогоор хэвээр...
Би нэг халимаг залуутай ярьж сууснаа санаж байна. Нагацынх нь 3 охинтой гэнэ.
Нэг нь Оросын ТВ хөтлөгч. Халимаг нөхөртэй.  Нэг дүү охин нь Азербайжанд бэр, нөгөө нь германых. Иймэрхүү маягаар, энэ тэр үндэстэнд цусаа хандивласаар халимагууд маань цөөрсөөр байна. Халимагууд энэ маягаар бол Кавказын нурууны цаашид удвал цусаа бусдад хандивласаар алга болох шинжтэй. Бэр үндэстэн болсоор, бусдын төлөө амиа золиослох нь аястай.

Одоо яах вэ?!
Аажмаар хийж болох 3 зам байх шиг.
Шинжаан руу буцах зам тэдэнд бараг байхгүй гэж хэлж болно.
Монгол Улс руу ирэх үү?! Боломжтой ч...
Байгал нуур, буриад ах дүүсдээ ойртвол боломжтой, хамгийн шаардлагатай зам мэт.




66. "Өвгөдийн минь нутгийг аажим аажмаар..."

Нийтлэлч Алхан Болд. 66. "Өвгөдийн минь нутгийг аажим аажмаар..."
"...We arose long before daylight on the morning of August 29, 1918...
We were seldom out of sight of mud-walled huts or tiny Chinese villages, and Chinese peddlers passed our cars, carrying baskets of fruit or trinkets for the women. Chinese farmers stopped to gaze at us as we bounded over the ruts- in fact it was all Chinese, although we were really in Mongolia. I was very eager to see Mongols, to register first impressions of a peope of whom I had dreamed so much; but blue-clad Chinaman was ubiquitous. For seventy miles from Kalgan it was all the same-Chinese were everyway. The Great Wall was built to keep the Mongols out, and by the same token it should have kept the Chinese in..."
"Across Mongolian Plains" by Roy Chapman Andrews.  

 

/ 50. Мурангаа-Шалгарсан Баатар-Өвөр Монголын Зостын чуулганы Монголжин хошуу. "...Malunga was a renegade Mongol priest and bandit who preyed on border caravans..."/. 

"...The grass that fed their flocks and herds were sacred to nomad Mongols. They considered it sacrilegious to break the surface of the soil even to set the poles for a telegraph line.
Resentment  against things emanating from China, as the line did, was strong too.
Chinese settlers pushing outward from the Outer Wall at the rate of eight or ten miles a year were steadily bringing Mongolia under plow. Their mud-walled villages might be devastated by Mongol raids but rose again as tenaciously as life itself.
Finally the Mongols would give in to the extent that they merely levied tribute on the villagers or robbed them at regular intervals instead of trying to annihilate them or drive them back behind the Wall. Chinese encroachment went forward inexorably..."./page 16, "China Caravan" by Robert Easton. /Fred Schroder's adventures as told to Robert Easton/Capra Press, Santa Barbara, California

"...We arose long before daylight on the morning of August 29, 1918...
We were seldom out of sight of mud-walled huts or tiny Chinese villages, and Chinese peddlers passed our cars, carrying baskets of fruit or trinkets for the women. Chinese farmers stopped to gaze at us as we bounded over the ruts- in fact it was all Chinese, although we were really in Mongolia. I was very eager to see Mongols, to register first impressions of a peope of whom I had dreamed so much; but blue-clad Chinaman was ubiquitous. For seventy miles from Kalgan it was all the same-Chinese were everyway. The Great Wall was built to keep the Mongols out, and by the same token it should have kept the Chinese in..."
"Across Mongolian Plains" by Roy Chapman Andrews.  

"...It was 14th of July, 1923. 
...The Chinese traders who descend upon a Mongolian monastery or a rich Mongol's encampment are the pioneeers. They bring with them Chiu, the Chinese spirit. In his wily way the Chinaman understands how to induce the Mongols, to get into his debt, and since the Mongol finds that he gets his money without difficulty, all goes merrily for a time. 
When the Chinaman considers that the Mongol owes him more than he can pay, he suddenly becomes an exacting Shylock who holds out threats of the merciless  Chinese law and the wrath of the mandarins. And the result is that the Chinaman seizes the Mongol's good grazing-grounds, which he soon leases to other immigrants summoned from Shantung. But the Mongol is driven out into the desert where is not enough grazing for his many cattle. Such of the animals as do not die are bought, especially in dry years, at low prices by the Chinese, soon the Mongol has not sheep enough to produce the wool for the new layer of felt which must be laid yearly on his tent, and for the winter coats of his family. Nor has he any cattle to provide meat for the winter and milk and cheese for the summer or horses to sell for tea, tobacco and other necessaries. The young daughters of the Mongols are sold to Chinese immigrants who gladly take them for wives, since they stand the severe climate and hard labour better than their own women. In the end the old Mongol drifts back to his former grazing-grounds where, to gain a wretched livelihood, he is employed by the new proprietor to watch the sheep and cattle of which, perhaps, he himself was not long since the owner. 
A new generation succeeds the Chinese immigrants and their Mongol wives, and this is the despised balder, or half-caste, who often combines of the worst charecteristics of both races..." /page 37, "In Secret Mongolia" by Henning Haslund. 1934. Adventures Unlimited Press. USA 

 Элдэв юмаар Гиннесийн номд  орох дуртай болсон монголчууд аажмаар Улаан номд өөрсдийгээ-үндэстнээ оруулах аястай. АНУ уугуул хүмүүс болох индианчуудын үлдэгдлийг резервацуудад оруулсан. Ирээдүйд монголчууд Хустайн нуруунд тахьтайгаа цуг хашаастай байдаг болох вии. Үлдсэн монголчуудыг үзүүлэх гэж хятад, корей, вьетнам хөтчүүд булаацалдан байх вий.

Sunday, December 17, 2017

65. "Дамбийжаа ба Чойбалсан".



\дуусаагүй\ 65. Нийтлэлч Алхан Болд. "Дамбийжаа ба Чойбалсан ".
"1935-1936 оны үе... Бага сургуульд урианхай, дөрвөд, тува хүүхдүүд суралцана...
Тэр үед Өлгийд казах хүүхэд байтугай том хүн ч үл харагдана. Уг нь Ховд голын цаад аралд казах айл ганц нэг байдаг гэх. 
"Бага насны минь гэгээн мөрүүд". Бөхийн Бааст.  2007.

-Энэ юу гэдэг уул вэ?
-Ака тау.
-Та юу гэнэ ээ?! Монголд ийм нэртэй уул байдаг юм уу!?
/ Баян-Өлгийд очсон сэтгүүлч Буянбадрах, казак малчин хоёрын яриа. Монгол Цагаан уул нэртэй уулыг Ака тау гээд казакаар орчуулаад нэрлэчихэж.
Өөрсдийнхөө уулыг киргизүүд явахаар нь монголчууд дурссаар  "Хяргас"  гэдэгтэй адил. Өвөг дээдсийнхээ шарилыг хиргисүүр буюу киргизийн хүүр гээд нэрлэдэг болсноо ч одоо болих хэрэгтэй мэт. 

Нэгэн уншигчийн сэтгэл: За үүнийг сонсоод Х.Чойбалсанд уур хүрч гомдол төрж байна: Газар нутаггүй, Хятадуудад дээрэмдүүлэж, алуулж дуусах шахсан хэдэн ядарсан хасагт өрөвдөөд бүхэл бүтэн аймаг өгсөн...

1868  онд Манжийн хаан 8 киргиз/одоогийнхоор казак/ айлд Монголд суурьших зөвшөөрөл олгожээ.
Чойбалсан Монголын тусгаар тогтнолыг аварсан мэтээр түүнийг магтахыг оролдогчдод хэлэхэд Улаантнууд, дараа нь зөвлөлтүүд Монголыг ЗХУ-н 16-р Бүгд Найрамдах Улс болгон авах тухай сонсохыг ч хүсээгүй билээ. Учир нь тэдний бүх дэлхийн социалист хувьсгалын сурталчилгаанд нь тусгаар Монгол улс зайлшгүй хэрэгтэй байснаас л тэр.

1944.11.12-нд босогчид Дорнод Туркестан Улсыг байгуулснаа, 1945.4.08-нд ДТУ-ын армийг байгуулснаа зарлав.

Чойбалсан казакуудыг хилийн аймагт нутагшуулсан. Баян-Өлгий аймаг Хятадын Шинжаантай хиллэдэг, Казахстанд 35км ойрхон.

1943.12.06-ны өдөр 500 гаруй казак айл Хятадын цэрэгтэй буудалцан дотогшилж, манай улсын нутагт нэвтэрч Булган голд орж иржээ. Гэтэл тэдний хойноос Хятадын 3 онгоц мөрдөн хөөж, бөмбөгдсөний улмаас Оспаны тал 200 орчим хүнээ алдаж багагүй хохирол амсчээ. Монгол Улс тэдгээр дүрвэгсдийг өөрийн хамгаалалтад авжээ. 

эхний уулзалт: 1944.2.28-нд Булган голын эх дээр-Алаг Толгойн /тэр үед Монголын нутаг байсан, алагдсан хилчдийн заримын шарил одоо Хятадын нутагт буй/ заставт Х.Чойбалсан, Дотоод Яамны сайд Шагдаржав, ЗХУ-ын Элчин АИ Иванов, Байгалийн фронтын командлагч Рубин, тагнуулын хэтсийг дарга Ламфанык, Греднёв нар уулзаж 395 буу, 2000 сум, 30 хөнгөн пулемет, 6 хүнд пулемет, 45 автомат, 2 гранат өгөв. Англи автоматыг 1000 сумны хамт Оспанд бэлэглэв.


дараагын уулзалт:

1944.3.05-ны өдөр Булган голын Майхан толгойд байрласан Оспаны гэрт нь тус тус очиж уулзан ярилцжээ. 
Чойбалсан дараах зөвлөгөөг Оспанд өгчээ: Шинжааны Давсан нуурт байгаа Хятадын цэрэгт хүчтэй цохилт өгөх, хятад цэрэг хариу цохилт өгөхөөр Монголын хилд халдсан тохиолдолд Монголын цэрэг сөрөг цохилт өгөх ба нисэх онгоцыг ч хэрэглэх болно.  Тийм нөхцөлд Оспаны цэрэг манай цэрэгтэй хүчин хавсарч байлдах ёстой.

1912-1913 онуудад Төмөрийн Даваа буюу 
Дамбийжаа/Жаа лам/ олзолсон киргизүүдээ\казак\ Монголын нутгийн гүнд байрлуулж байсан бол Х. Чойбалсан тэднийг хилийн нутагт суурьшуулсан!
/....Ламын ярианы аялга халх ч биш, ойрад ч биш, холимог янзтай ажээ...Чухам ингэж байх үедээ Дамбийжанцан надад өөрийн намтрыг ярьсан юм. Түүний хэлснээр, тэр Улиастайгаас Хаалган орох замд, Түшээт хан Аймгийн Бадрах гүний нутагт, Ашиг хурган чулуу гэдэг\одоогийн Дорноговь аймгийн Мандах сумаас баруун хойш\ газарт төрсөн. 7 настайд нь түүнийг Долнуур дахь Шар сүмийн хийдэд суулгажээ...". хуудас 69, 71, А.В Бурдуков. "Хуучин ба Шинэ Монголд".
Бурдуковт өөрийн намтраа ярьсныг нь түүнийг халимаг болгохыг хүсэгчид ил гаргах маш дургүй./

"...1935-1936 оны үе... Тэр үед Өлгийд казах хүүхэд байтугай том хүн үл харагдана. Уг нь Ховд голын цаад аралд казах ганц нэг байдаг гэх. Нэг өдөр манай сургуулийн түлээн дээр бидний үе насны казах хүүхэд ирээд суучихсан байв... Намар бид сургуульдаа эргэн ирэв. Сагыидолда  алга. Галч Дүүрэн бидэнд ноолорч нугалаасаараа тасрах шахсан халтар зурвас цаас өгөв. Түүнийг дэлгэн үзвэл, бидний нэрсийг жагсаагаад: "-Би их хол явлаа. Дахин ирэхгүй байхаа. Та нар номтой сайн хүн болоорой. Олон дүү нарыг номд сургаарай. Баяртай!" гэх ухааны юм бичээд нэрээ их том, гоёоор бичсэн байв... Түүнийг эх эцэг нь дагуулаад Алтай даваад Шинжаан луу аваад явчихсаныг аль хожим хойно дуулсан хэрэг...".\хуудас 66, "Бага насны минь гэгээн мөрүүд", Бөхийн Бааст.\Уг нь киргиз\казак\, монгол хоёр бол адилхан бор эсгий дээвэр, туурган дотор амьдарсан, нэг гаралтай, тэнгэр шүтлэгтэй  нүүдэлчдийн үр сад. Монгол нь буддын, киргиз нь исламын шашинд орсноос болж хөндийрч эхэлсэн. Сүүлдээ аль альных нь дунд харь гарлынхан нилээд орсон. Жишээ нь, Монголын Ерөнхий сайд Бао лин-ии  Цэрэндоржийн эцэг нь хятадын Шаньси мужаас ирсэн бол, киргизийн удирдагч Оспан Исмайл бол перс Тажик  угсааны эр байв. 

Бид хоорондоо эвтэй, элгэмсэг байхгүй бол хоюулаа бусдын хоол болно гэдгийг таамагламаар сан даа. Гэтэл...

"Бид өлсгөлөнд ядууралд нэрвэгдсэн Монголд тусламж үзүүлдэг" гэсэн мэдээг  http://www.medee.mn/mobile.php?eid=85639 -нд уншаад бичсэн сэтгэгдлүүдээс би энд нэгийг иш татмаар санагдсан. Тэр уншигч:"-За үүнийг сонсоод Х.Чойбалсанд уур хүрч гомдол төрж байна: Газар нутаггүй, Хятадуудад дээрэмдүүлэж, алуулж дуусах шахсан хэдэн ядарсан хасагт өрөвдөөд бүхэл бүтэн аймаг өгсөн...". Тэр уншигчийн бухимдах нь аргагүй юм.

Дамбийжаа 1911-1913 онуудад олзолсон киргиз буюу казакуудаа Монголын нутгийн гүнд\одоогийн Говь-Алтай, Баянхонгорын нутагт байрлуулсан нь зөвхөн хүмүүнлэгийн үйлс байсан бол, харин Х. Чойбалсан тэднийг Монголын баруун хилийн нутагт\одоогийн Баян-Өлгий\суурьшуулсан нь хамгийн гол нь харалган үйлдэл байжээ. 

1921.7.23- нь Хаант Оросын дэслэгч генерал Бакич Шинжааны Алтайн тойргыг хятад цэргээс бүрэн чөлөөлсөн тухайгаа Унгернд мэдээлж байв.
1940 онд Хятадын цэргийнхэн Шинжааны уйгар, казак, монголчуудыг дарамтлах нь ширүүсэв.
1945.9.06-нд  Дорнод Туркестаны армиин хойд фронтын цэргүүд Оспаны казак отрядуудын дэмжлэгтэйгээр Алтайн тойргын төв Шар-Сумэ хотыг хятадуудаас чөлөөлөв\Дашрамд хэлэхэд цэргүүдийг Колчакын армийн офицeр асан Иван Полинов удирдав\. Өөрийг нь Дорнод Туркестан Улсын Алтайн тойргын захирагчаар томилсон ч И.Оспан голж Алтайн Улсыг байгуулж хаан нь болохыг хүсэв. Үүнийг нь дэмжихээ Х.Чойбалсан 1944.2.25-нд Ховдын Булган голын Алаг тохой дахь застав дээр Оспантай уулзахдаа мэдэгдэв. 1944 оны 3 сарын 1-нд Ховдын Булган сумын төвд И.Оспаныг баяр ёслолын байдалтай хүлээн авч орос винтов 395, сум 200,000, хөнгөн пулемёт  30, хүнд пулемёт 6, автомат 45, гранат 2000-ыг бэлэглэв. Оспан уйгаруудаас дахин урваж, гоминьданы хятадуудтай эргээд сүжрэв. Оспан отряддаа хятад, дунган, оросуудыг элсүүлж, америкчуудаас зэвсэг, сургагч авч байв. Дорнод Туркестаны Армийнхантай Оспанчууд байлдаж эхлэв. Хаан болоход нь туслахаар амалснаа Чойбалсан биeлүүлсэнгүй хэмээн Оспан уурсан гоминьданы хуй хуй/дунган/ буюу мусульман хятадуудтай хамтран 1947.6.2-8-нд Байтаг Богд ууланд Монголын хилчид рүү довтлов....

Шинжааны киргиз\казакууд\ Түвдээр дамжин Энэтхэг үү тутаахыг оролдсон  ч түвдүүд байнга довтолж 2000 казак алагдав. 1941 оны 9-р сард Энэтхэгийн Ладакх-д дөнгөж 3039 казак амьд хүрэв. 1950.3.28-нд казакуудын удирдагч Оспан Батыр зарласан зөвлөлгөөнд омгийн ахлагчдийн хагас нь Энэтхэг орохоор оролдохоор шийджээ. Хятад-Пакистаны хилийн дунд түгжигдсэн тэднийг сүүлд Турк Улс авсан.

Харин казакуудын Монгол руу хүрсэн зам нь хамгийн цусгүй болсон....Казакуу

Гэтэл казакуудын зарим нь Монголд 150 жилийн өмнө ирсэн юм шиг аашилж, нутгийн урианхай монголчуудыг хавчих, түүгээр ч барахгүй Казахстантай нэгдэхийг мөрөөдөх биш харин хүсэх болжээ. 
Баян-Өлгийд байгаа казакуудын ихэнхи нь Оспан шиг кавказойд төрхийнх байдаг бол Казахстанд байгаанууд нь Назарбаев шиг монголойд төрхтэй байна.
http://sun.tsu.ru/mminfo/000349025/1913/1913_033.pdf
От Кобдо до Чугучака:

Thursday, August 24, 2017

64. "-Би Монголын төлөө амиа хайрлаагүй атал..."

\дуусаагүй\ 64. Нийтлэлч Алхан Болд. "Би Монголын төлөө амиа хайрлаагүй атал...".




Зураг дээр: Маажинсан Уулан дахь Дамбийжаа-ийн сургууль, халуун ус...бүхий цайз эл хуль болжээ.

....Ламын ярианы аялга халх ч биш, ойрад ч биш, холимог янзтай ажээ...Чухам ингэж байх үедээ Дамбийжанцан надад өөрийн намтрыг ярьсан юм. Түүний хэлснээр, тэр Улиастайгаас Хаалган орох замд, Түшээт хан Аймгийн Бадрах гүний нутагт, Ашиг хурган чулуу гэдэг\одоогийн Дорноговь аймгийн Мандах сумаас баруун хойш\ газарт төрсөн. 7 настайд нь түүнийг Долнуур дахь Шар сүмийн хийдэд суулгажээ...". хуудас 69, 71, А.В Бурдуков. "Хуучин ба Шинэ Монголд".
Бурдуковт өөрийн намтраа ярьсныг нь түүнийг халимаг болгохыг хүсэгчид ил гаргах маш дургүй. 
Худал зүйлийг 1000 давтаад үнэн болгоно гэдэг үг Дамбийжааг "халимаг болгосон"-д тохирч байгаа юм. 
Халимаг айл 4-5 настай хүүхдээ Кавказаас хэдэн мянган км-ийн хол байх Хятадын Цагаан хэрэмийн хажууд байх Долнуурт авчирсан гэдэг бол монгол, орос, халимагуудын зохиосон үлгэр төдий юм. 7 настайгаасаа Өвөр Монголд амьдарсан Дамбийжаа өвөр монгол аялгаар аялгаар ярих нь мэдээж. Өвөр монголчуудын дунд амьдарч байгаагүй Бурдуковын хувьд тэдний аялга халх ч биш, ойрад ч биш гэгдэх нь аргагүй.

1891 онд Монголоор аялж явсан Позднеевоос 30-40 орчим насны нэрт дайчин Дамбийжанцантай тааралдсан эсэхийг нь Амарбаясгалант хийдийн бичээч Ёндон асууж байжээ.

а. Бурдуков бол халх, ойрдуудын дунд л амьдарч байсан хүн. Харин Дамбийжаа хүүхэд, бага насаа өвөр монголчуудын өнгөрөөгөөд дараа нь ойрд, халх хоёр байдаг Хөх нуурд идэр насаа өнгөрөөсөн хүн. Тэгэхлээр Бурдуковд өвөр монголчуудын аялга мэдээж халх ч биш, ойрд ч биш санагдах нь аргагүй.
б. Ар Монголын эхний баатар Дамбийжааг хятадуудын гарт оруулахгүйн тулд Орост төрсөн халимаг  хэмээн  худал хэлж авсан оросуудад талархая.
Хятад, дунган буюу хуй-хуй\хятаджсан мусульман\, киргизүүдэд дээрэлхүүлж байсан монголчуудаа хамгаалах тэмцлийг эхлүүлсэн хүмүүс бол Өвөр Монголд Тогтох тайж, Өвөр, Ар Монголд Дамбийжанцан байсан нь баримттай юм.

 /Дашрамд хэлэхэд, хуй хуй буюу мусульман шашинтай дунганууд 1869 году оноос Халхын нутагт цөмрөн Онгийн гол хүртэл ирж, эсэргүүцэл амсахгүй шахуу дээрэм тонуул хийдэг байв/.http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/China/XIX/1860-1880/Barabas/mong_kit_vojska.htm

Энэ хүнийг Оросын Халимагаас гаралтай мэтээр ойлгуулж ирснийг одоо залруулах цаг болсон. Тэр ч бүү хэл түүний гавлыг Монгол Улс авчран эх нутаг-Дорноговь аймгийн Мандах суманд, эсвэл Ховдод хүндэтгэлтэйгээр нутаглуулж, дурсгалын цогцолбор байгуулах хэрэгтэй.

1914.2.09-нь Дамбийжааг Ховдод Сибирийн казакийн 3-р хорооныхон баривчлан Орос руу хүргэв. Дэлхийн 1-р дайнд тэвдэж байсан оросууд Жаа ламыг Оросын харьяат хэмээн худал зүйл зохиож хойш нь цөлсөн. Монголын ганц баатрыг хятадуудад алдахаас харамссандаа л тэд ингэсэн хэрэг.
Бид зохиомол, үлгэрийн баатруудад дуртай болсон. Гэвч баатрууд маань бодит хүн л юм болохоор алдаа, буруугаас 100% ангид яваагүй.
"Астрахань хот. Эмийн саны цэцэрлэгт гудамж. Вереникагийн байр... Миний бие 2 жилийн турш хятадуудтай тулалдаж эх орноо Хятадын дарлалаас ангижруулан Монгол Улсад асар их буян үйлдэж, дайны явцад суманд өртөн шархдан Монголын төлөө амь насаа хайрлаагүй атлаа ийнхүү зовж шаналж яваадаа тун ч гомдолтой байгаа билээ. Энэ жил намайг цагдаагын хяналтаас гаргаж байгаа ч би Монголд очихгүй. Би эх орондоо сайн үйл л бүтээж явснаас биш мууг хийж яваагүй атал миний эх орон намайг арга ядаж байхад огтхон ч ойшоож, хамгаалж өмгөөлсөнгүй. Алтайнхныг гэгээрсэн сайн хүмүүс болоосой гэсэндээ би сургууль байгуулж хүртэл байсан атал, Алтайнхан ч, нийт Монгол ч намайг ер өмгөөлсөнгүй.... Таны анд хэвээр байгаа Жа лам Дамбийжанцан...

Дамбийжаа энэ захиандаа дэндүү даруухан, өөрийгөө 2 жил тэмцсэн гэжээ. Тэр цэргийн жанжин явснаа л тэгж хэлжээ. Үнэндээ харийнханд дээрэлхүүлж байсан монголчуудаа өмөөрч тулалдаж эхэлсэн нь олон жилийн өмнөөс юм. Тэр Хөх нуур, Цайдамд байхдаа л тэр тэмцэж эхэлсэн.
Дамбийжаа монголчууд оросуудыг түших нь зүйтэй гэж хатуу итгэдэг байсан тул бас, хятадуудад тушаагдахгүйн тулд халимаг болж Орос руу түр явахаар шийдсэн байдаг.
1917.6.30" Rs: Ашиг хурган чулуу эсвэл ашиг хоргын чулуу бол одоогийн Дорноговь аймгийн Мандах сумын төвөөс баруун хойхон. 


Ховдыг чөлөөлөх чөлөөхын өмнө Дамбийжаа шиг хэрэгтэй хүн байгаагүйг ганцхан захиагаас ч харагдана. Сүүлд Хатанбаатар болсон Магсаржав: -Магсаржав би язгуураас бүдүүн хөдхи, сурч төсөөлсөн нь үгүй. Язгуурын хүнд тушаалд холбогдсон нь үнэхээрийн айн түгшиж барахгүй, хэрхэх зүйлийг үл олмуй. Гагцхүү өршөөлт багш, сайд ламтнаа эрдэм өршөөлд шүтэн дагалдаж, морь нохой мэт зүтгэхийг чин үнэнхүүгээс залбиран бүхий тул аль газраа бараалхаж, элдэв учрыг зөвлөн тогтоож гүйцэтгэвээс зохих ба уналга, ачлага бүрдэх хүртэл  цэргүүдийг түр энд агуулваас болох эсэх, жич ван Па/Балт лам/-д Жалханз гэгээн багш лугаа бүгдээр тогтсон эх, Орос Улсын элчин сайдтай тогтсон гэрээ бичгийн хуулга нэгийн хамтаар өргөн хүргүүлснийг толилж, тус тусад нь сурган ухуулахыг хүлээсүгэй хэмээн үүний тул захиа бичиж, ариун цагаан хадгаар туйлын өршөөлт багш, сайд Ноён хутагт ламтанд амгаланг эрж өргөв" захиа бичиж байжээ.

1912 онд Дамбийжааг царайчилж явсан Магсаржав 1922 онд түүнийг устгах ажиллагаанд оролцох болтлоо төрөл арилжжээ.

1914 оныг хүртэл монголчуудад Дамбийжаа шиг хэрэгтэй хүн байгаагүй атлаа 1921 оноос хойш Түүн шиг хэрэггүй, түүн шиг муухай хүн байхгүй болжээ.
 Нээрээ л тэр  Монголынхоо төлөө амиа хайрлаагүй атал...
1912 оны 8-р сард Ховдыг хятадын цэргээс чөлөөлөх тулааныг удирдсных нь төлөө Богд Хаан түүнд Эрдэнэ бишрэлт, Хүчин төгөлдөр, Догшин ноён Хутагт, Номун Хан цол олгожээ.

Friday, June 30, 2017

63. "Монголыг аврах ялгүй ч...".


Нийтлэлч Алхан Болд. 63. "Монголыг аврах ялгүй ч...".
/Монголчуудыг тэмбүү тарьдаг гаминтай нь үлдээчихээд Барон та Манжуураас Австрали, Америк руу явчихсан бол сайхан амьдрах байж дээ/нэгэн уншигчийн сэтгэгдэл
-----------------------------
"В 1907 г. <…> Чжасакту ван [князь из Внутренней Монголии] и комиссар Хитрово, мой брат Цыбикдоржи совещавшись вместе, решили, если удастся, то попытаться восстановить суверенитет Халхи, Барги и Внутренней Монголии. И об этом деле доложили консулу в Пекине господину Коростовецу и он поддержал эту идею. <…> По этому делу мой брат Цыбикдоржи и Хитрово совещались и постановили что отряд Токтохо понадобится в случае отделения и получения независимости Халха-Монголии. Потому что, во-первых, люди из отряда Токтохо знают китайский язык, во-вторых научились сражаться с китайцами. Поэтому Хитрово доложил в Пекин, Коростовецу в будущем использовать людей Токтохо в революционном деле и предоставить им убежище в России. Коростовец приказал харбинскому консулу переписаться с читинским губернатором. И тогда же Токтохо было выдано пропускной он направился в сторону России через внутренних хошунов и Сэцэн-ханского аймака. Там в Сэцэн-ханском аймаке его настигло войско, посланное ургинским амбанем и один его сын был убит в том сражении. Но ему удалось со своим отрядом прорваться в Россию, и читинский губернатор предоставил ему убежище в местности Чесана. По моим рассуждениям, это случилось так, что российская сторона хотела использовать людей Токтохо в будущем деле независимости Халхи.

*********
Точка зрения министерства иностранных дел на монгольский вопрос особенно яркую формулировку получила в телеграмме министра Коростовцу от 27/VII 1911 г. № 1046: «Внутреннее положение Халхи само по себе не затрагивает наших жизненных интересов. Монгольский вопрос важен для нас как средство и должен быть использован при решении других политических задач наших в Китае».
--------------------------------------------------------------------
Российский посланник в Пекине И.Я. Коростовец 12 ноября 1911 г. телеграфировал А.А. Нератову, чтобы правительство России довело до монгольских князей и высших лам информацию о том, что происходящие в Китае события «дают монголам исключительно благоприятный случай обеспечить на будущее время свою самостоятельность. С этой целью им следует, не порывая официально связей с Пекинским правительством, обсудить сообща возможность устранения китайских чиновников от всякого участия во внутреннем управлении монгольскими землями, расформирования отрядов регулярных китайских войск, образованных в Урге...».
----------------------------

"...Перед отьездом я виделся еще с заведующим квартирмейстерской частью главного штаба генералом Аверьяновым, которого просил об ускорении выдачи 6000 винтовок, обещанных монгольскому правительству. Я также просил генерала облегчить мне покупку из казенного арсенала в Иркутске двух пулеметов, которые я хотел подвести в подарок Хутухте. Аверьянов усомнился в возможности такой покупки, заявив что, продажа хотя бы одной казенной винтовки зависит от постановления военного совета и что это дело затяжное. К сближению с Монголией Аверьянов отнесся равнодушно и не поинтересовался порученной мне миссией.
Я повидался, кроме того, с известным монголоведом В.Л Котвичем/ состойт чиновником особых поручении в Министерстве финансов/, только что вернувшимся из Монголии, куда он ездил с научной целью для раскопок в районе реки Орхона. Он сообщил мне интересные данные о положении дел в Урге и предупредил, что китайская партия среди монголов усиливается и что нужно торопиться, иначе переговоры нельзя будет даже начать. Котвич разделяет мой взгляд на наши задачи в Монголии и на необходимость установить с ней тесную связь. Он хорошо знает Монголию и монголов и, видимо, им симпатизирует. От него я получил ценные сведения...
В Иркутске меня встретил мой старый сослуживец по Порт-Артуру Эльтеков, состоящий при иркутском генерал-губернаторе в качестве чиновника Министерства иностранных дел. Он сообщил мне что, по приказанию из Петербурга  будет сопровождать меня в Ургу...
Сделал визиты генерал-губернатору Князеву и помощнику командующего войсками генералу Эбелову. Сообщил обойм текст предполагаемого соглашения с монголами и данную мне инструкцию. Князев пройзвел на меня очень хорошее впечатление-это умный, сведующий и живой человек, он с интересом расспрашивал о моей миссии и сочуственно отнесся к идей автономной Монголии под протекторатом России.
Эбелов показался мне /весьма/ посредственным человеком, мало осведомленным в наших дальневосточных делах и, в частности, в монгольском вопросе. Узнав из полученной уже в Иркутске  телеграммы, что китайцы сосредоточивают войска в Западной Монголии и собираются атаковать Кобдо, я предупредил Эбелова, что, по всем вероятиям, нам придется отряд в Западную Монголию, особенно если мы заключим договор с монголами и обяжемся их защищать от Китая. Что этот отряд следовало бы подготовить заблоговременно, дабы выступить до морозов и предупредить китайцев хотя бы в Улясутае, отстоящим в тысячи верстах от Урги. Эбелов ответил что за отсутствием командуещего войсками генерала Эверта не считает себя в праве что-либо обещать, но что лично он убежден в невозможности такого похода не только зимой, но даже в октябре или ноябре ввиду отсутствия кормов в пути, трудности загатовок фуража и провианта, сурового и /вообще всяких трудностей/ т.п и в этом смысле доложит командующему. Столь же несочуственно отнесся Эбелов к моей просьбе выдать винтовки и пулеметы для монголов, хотя бы за плату. Разговор с Эбеловым показал что, я не встречу содействия со стороны наших военных властей...". /"Девять месяцев в Монголии", И.Я Коростовец/

----------------------------------------------------------------------------

22 декабря 1912 г. (4 января 1913 г.)
г.Иркутск
Секретно
Коростовец настойчиво просит об уступке за деньги монголам 57- и 53- милиметровых орудий, бывших на вооружении охранной стражи Китайской Восточной железной дороги и сданных на хранение в Иркутский артиллерийский склад с лафетами, передками, зарядными ящиками и боевым комплектом. О передаче этих орудий усиленно просило меня также монгольское посольство, прибывшее вчера в Иркутск и отправляющееся в Петербург.
По собранным справкам просьба монголов уступки этих орудий была отклонена Главным артиллерийским управлением по той причине, что эти орудия уже обращены в лом. 
Произведенный моим распоряжением осмотр орудий начальником полигона выяснил, что орудия вполне пригодны для действия и требуют лишь некоторых незначительных исправлений, которые обойдутся приблизительно в 2600 рублей. Всех орудий обоих калибров - 10, патронов к ним только 2180. Полагал бы возможным передать все эти орудия и материальную к ним принадлежность монголам безвозмездно с уплатой лишь стоимости исправления и доставки.
Генерал Эверт
/Шифрованная телеграмма командующего войсками Иркутского военного округа
генерала А.Е.Эверта в ГУГШ о продаже монголам орудий, бывших на вооружении
охранной стражи КВЖД и сданных в Иркутский артиллерийский склад/.
---------------------------------------------------------------------
  
Дээрх зургийг Х.Констен 1913 онд Өргөө хотод авчээ. Зургийн арын эгнээнд зүүн гар талаас Онцгой үүрэгт түшмэл Эльтеков, Монголын Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны түшмэл Москитин, буриад хэлмэрч Цыренпилов, Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны сайд Түшээт ван Чагдаржав, Шүүх таслах хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны сайд Намсрай ван, түүний туслах Удай. 
Өвөр эгнээнд зүүн гар талаас Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны сайд Далай ван Гомбосүрэн, Өргөө дэх Их хүрээний тэргүүн да лам Цэрэнчимэд, Хаант Оросын элч Коростовец, Монголын Засгийн газрын Ерөнхий сайд Сайн ноён хан Намнансүрэн, Хаант Оросын ерөнхий консул Люба, Гадаад хэргийг эрхлэн шийтгэгч яамны сайд Чин ван Ханддорж, Хаант Оросын Консулын газрын нарийн бичгийн дарга Попов нар зогсож буй юм байна.

------------------------------------------------------------------------------------------------
1912.4.13-27-өдрүүдийн Төрийн Думын хуралдаанд Орос-Монголын харилцааны асуудлаар депутатууд эсрэг тэсрэг байр суурьтай байв.
C.Д.Сазонов, П.Н.Милюков нар Орос гүрэн Монгол-Хятадын хэрэгт идэвхтэй оролцох хэрэггүй, Монгол Хятадын мэдэлд автономи нь байх нь дээр гэж үзэж байсан бол, нөгөө талаас Орловын губерны депутат Володимеров Монголыг Оросод нэгтгэх нь зүйтэй гэж үзэж байв. 1910—1916 онуудад С.Д.Сазонов Оросын Гадаад Хэргийн сайд байхдаа ч энэ үзэл бодлоо хадгалж байв. Тэр Монголчууд бие даан улсыг удирдах чадваргүй гэж үзэж байв. 
-------------------------------------

Оросын бүрэн эрхэт элч- И.Я Коростовец 1912.9.21-нд Өргөө буюу Нийслэл Хүрээнд Орос-Монголын Гэрээг байгуулах зорилготой ирсэн. 
/Коростовецын өдрийн эмдэглэлээс/
1912.9.21-...Попав в Ургу, этот /малокультурный бурят/ наложил свой отпечаток на всю последующую деятельность русского консульства... 
Люба, несомненно, знает монголов и Монголию где он много лет своеи службы/из них лет 10 в Урге в качестве секретаря и управляющего консульством/... Кроме того, Люба, как все люди, прожившие долго в известной обстановке, впитал в себя целый ряд предубеждении относительно монголов, их роли и отношения к ним России и Китая. Так, он, подобно Шишмареву, не считает монголов способными к самостоятельной государственной жизни и к прогрессу и думает что Монголии предрешено быть поглощенной и ассимилированной Китаем. Последние события, т.е отпадение Монголии от Китая и обращение ее к покровительству России, кажутся ему случайностью, а вовсе не пробуждением национального самосознания. Он так же, как Шишмарев, убежденный китаефил, и находит, что конкуренция между русскими и китайцами немыслима и нам остается только уйти из Монголии.../  "Девять месяцев в Монголии". И.Я Коростовец. Улаанбаатар, 2009.

"16 декабря... Был в Худжир-булаке/монгольские казармы/, где есаул Васильев обучает монголов и присуствовал при учении сотни. Не скажу чтобы внешнее впечатление было благоприятно. Васильев заявил что, жалкий вид солдат обьясняется плохими условиями, в коих они находятся. Живут они в впроголодь за отсутствием средств, так как ассигнуемое довольствие не получается, казармы к зиме не приспособлены, дрова отпускаются в столь малом количестве, что их хватает лишь для варки пищи. С большим трудом удалось Васильеву убедить князей отпустить солдатам шубы. Нижнего белья у них нет вовсе. Вообщем солдаты мерзнут и голодают... Все здоровые монголы уклоняются от воинской повинности, и войска попадают лишь малопригодные- больные/и хилые/ или старики. Есаул Васильев прибыл в Ургу в апреле месяце и к июню сформировал и обучил первую сотню монгольских казаков, которая ушла в Кобдо. Затем он обучил еще пять сотен. Ныне поступило двести рекрутов, обучение которых должно закончиться к марту будущего года...". хуудас 206, 207, Коростовец И.Я "Девять месяцев в Монголии"...
----------------------------------------------------------------------------

Монголоор хэрэн хэссэн Гюк, Пржевальский мэт нь монголчуудыг доорд үзсэн. 
Пржевальский: "...Из внешних чуств у Монголов всего лучше зрение. Остальные чуства не особенно тонки, да им невозможно развиться: обоняет монгол только аргальный дым в своей юрте, осязает лишь войлок, шкуры, шерсти, аргал и.т.п: о вкусе имеет понятия, ибо всю жизнь употребляет только солёный чай, кислое молоко и кумыс, да изредка обжирается бараниной, слух номада не изощряется ничем кроме ржания лощадей, мычания коров, блеяния баранов, отвратительного крика верблюдов, диких звуков шаманского бубка до глухого зазывания бури в пустыни...". "Кяхты до истоки Желтой реки...".
Харин Коростовец: ...У монголов симпатичная наружность. Большинство из них стройны, худощавы, с темной кожей, приятными и правильными /без всякого косоглазия/ чертами лица и мелодичным голосом. Среди женщин есть красавицы почти европейского типа... Монгольская одежда живописна и удобна. Особенно практичны широкие и длинные рукава, позволяющие не носить перчаток, что весьма важно при суровом климате и постоянной езде верхом.../1912.9.24. "Девять месяцев в Монголии". И.Я Коростовец.
---------------------------------

Поездка в Ургу бывшего посланника в Пекин г. Коростовца Бывший посланник в Пекин г. Коростовец, находится в настоящее время в Урге. Его приезд в столицу Монголии объясняется, как посылка в роли уполномоченного русского правительства для посредничества в переговорах о примирении между монголами и китайцами. Такое объяснение поездки г. Коростовца дано официозным телеграфным агентством и самим г. Коростовцем. По-видимому, почти годовая борьба между монголами и китайцами переходит в последнюю стадию. Сопровождавшаяся незначительными сражениями и победами монгол над деморализованными незначительными отрядами павшей в Китае власти Дайцинов, эта борьба не дала прочности существования и порядка Монголии и не отбила у китайцев охоты владеть Монголией. Они как считали Монголию своей, так и не отказываются от нее и теперь. Напротив, китайцы приготовились разгромить независимую Монголию. И сделали бы уже это, если бы не были вынуждены считаться с интересами России, тесно связанной экономически с Монголией. О том, что китайцы готовы разгромить монгол, мы судим по следующему: в цицикарской провинции сосредоточена значительная армия, способная рассеять в сущности неспособные к войне монгольские полчища. Китайская армия снабжена новейшими ружьями, орудиями, и пулеметами. Не говорим уже, что китайскую армию сопровождают шайки хунхузов, предающие огню и смерти все, что осталось в недавнюю компанию в Восточной Монголии после разгрома монгол армией, и наводящие ужас на тысячи верст по степи. На юге, в Калгане, также формируется карательный корпус для похода на Халху. В Западной Монголии китайские войска стягиваются для нападения для нападения с запада. Между прочим, в распоряжение не падающему духом кн. Палты отданы китайские войска Кашгара и Кульджи. Может быть, и излишни столь большие приготовления китайцев для борьбы с монголами. Вероятно, для разгрома Монголии было бы достаточно армии, сформированной для подавления одной Восточной Монголии. Не ставят ли китайцы в задачу своих приготовлений не только подавления монгол, но и демонстрацию перед русскими своего решения подавить монгол? Как бы ни были не страшны в глазах русских приготовления китайцев, как демонстрация они должны, учитываться теперь в определении политической ситуации на Дальнем Востоке, где не дремлет и Япония, постепенно, без шума, подчиняющая своему экономическому и политическому влиянию юго-восточную Монголию. При таком положении на Дальнем Востоке понятна и необходима посылка г. Коростовца в Ургу. Вероятно, его приезд в Ургу согласован и с желаниями китайского правительства; иначе трудно было бы рассчитывать на успех миссии. Мы хотели бы думать, что г. Коростовцу удастся достигнуть положительных результатов; что его поездка увенчается успехом и ему окажется по силам то, что удалось достигнуть послать Юаньшикая*. Мы не можем умолчать и о том, что примирение Китая и Монголии оказало бы благотворное влияние и на положение русского дела в Монголии и в Маньчжурии, страдающего теперь от неуверенности в завтрашнем дне. Н.Ж. Аудиенция у Хутухты Уполномоченного нашего Правительства г-на Коростовца 28 сентября состоялась аудиенция уполномоченного нашего правительства Коростовца у хутухты, в присутствии генерального консула Любы, чинов консульства и двух офицеров конвоя. Прием был обставлен с небывалой здесь торжественностью. В 4 часа дня в консульство прибыл министр иностранных дел Хандаван и сообщил, что хутухта ожидает посланника в городском дворце и для передвижения прислал ему по монгольскому обычаю конные носилки, а лицам сопровождающим — китайские телеги. По пути следования процессии на протяжении более версты, от дворца стояли шпалерами монгольские войска, которые при проезде присоединились, и когда кортеж приближался к дворцу, сзади неслась на лошадях тысячная толпа солдат, чиновников и народа, составлявшего нечто вроде конвоя. Около самого дворца стояли в одну линию ламы, из которых двое были одеты...http://www.spsl.nsc.ru/FullText/konfe/Russia_Mongolia32.pdf

\Кобдо. Телеграфируя правительству о положении в Кобдоском округе консул В.Ф. Люба отмечал, что ".: В прилегающих к Кобдо окопах и рвах, опоясавших город во время осады, в нескольких китайских кумирнях, а также в некоторых дворах в центре самого города находятся более 600 трупов китайцев, убитых при осаде и занятии монголами Кобдо и лишь слегка засыпанных землею. Кругом всего города на десятки верст валяются трупы лошадей, верблюдов и собак. Допускается даже возможность отравления с таянием снегов реки Бундагая, омывающей город, от трупов 140 шарасумских солдат, перебитых монголами верстах в десяти от Кобдо". Консул пришел к выводу о необходимости перенесения города на новое место. 

Таймлайн МЦМ-7 (Мир Царя Михаила) 16 апреля \.
-------------------------------
1912.8.23-нд Оросын Гадаад Хэргийн сайд Сазоновоос Бүрэн Эрхэт төлөөлөгч И.Я Коростовецод доорхи зааварыг өгчээ:
1912 оны Монгол-Оросын гэрээгээр:
1. Халхад өөртөө засан тогтнох эрх олгох,
2. Хятадын цэргийг оруулахыг хориглох,
3. Хятадаас Халхыг колоничлохыг хориглох,

------------------------------------------------------------------------------------


Монголыг аварсан Барон Унгерн.

Өргөө буюу Нийслэл Хүрээг тойруулж хятад цэргүүдийн ухсан нуувч.
А.М.Д-ийн монгол, орос, татар, цахар, буриад, харчин дарга нар Чойрын Богд Уулнаа болсон тулааны үеээр.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Орос, Хятад хоёр Монголыг булаацалдсанаас болж Монгол үлдсэн гэж Америк, польшууд монголчуудад зааж өгсөн. Тийм ч юм бий. Бас үгүй ч юм бий. Оросууд асар  нутагтай атлаа арчаагаа алдсан Монгол үндэстэн асар олон хүнтэй Хятадын эрхшээлд орох гэж байгааг хараад өрөвдсөн гэвэл үнэний нөгөө тал нь.

Унгернд "Монгол өвчин" халдаасан буруутан нь Дамбиийжаа мөн. Гэхдээ энэ нь арай дутуу тайлбар болно.
Монголыг сүүлийн мөчид Хятадаас аварсан үйлсийг хувь хүмүүсээр дүрсэлбэл дараах сүлжээ харагдана. Тогтох тайж-Дамбийжаа-Коростовец-Унгерн, Резухин...
Ховдын хязгаарт хүүхэд байхдаа ирээд олон жил амьдарсан Бурдуков Оросын сонинуудад Дамбийжаагын дунган буюу лалын шашинт хятадууд болон киргизүүдтэй гайхалтай эрэлхэгээр тэмцэж байгаа тухай мэдээнүүдийг Чуец нэрээр илгээж байж. Түүнийг нь залуу офицер Унгерн уншаад маш их сэтгэл хөдөлжээ. Тэгээд цэргээс халагдах өргөдлийнхээ хариуг хүлээлгүйгээр 1913 онд Монгол руу орж, Өргөө-Улиастай-Ховд гэсэн аялал хийсэн. Иинхүү Чуец буюу Бурдуков бол Монголчуудыг өрөвдөх, өмөөрөх сэтгэлийг Унгернд төрүүлсэн "буруутан" юм.

.
1911.11.12-нд Бээжин дахь Оросын элч И.Я Коростовец Гадаад Харилцааны сайдын үүрэг гүйцэтгэгч А.А Нератовт захиа бичиж- Хятадад болж буй явдлуудын тухай мэдээлж, тэдгээр нь монголчуудад ирээдүйд тусгаар тогтнолоо олж авах онц таатай боломж олгож буйг язгууртан, дээд лам нарт ойлгуулж өгөхийг Оросын засгийн газраас хүсэв.
------------------------------
....Ивановский сразу же воспользовался благоприятной ситуацией и при помощи Войцеховича бежал из Урги на автомобиле. Он подробно описал этот побег в 1925 году: «В мае месяце Унгерн ушёл походом на север. Я тоже должен был по его приказанию принять участие в походе. Но как-то ночью… он дважды палкой ударил меня по груди и спине, называя меня фамилией «Павильцев». У меня показалась кровь горлом, на утро поднялась температура. Когда он меня увидел, то моё крайне нервное возбуждение и пылающее лицо заставили его предположить, что у меня тиф и он велел остаться в Урге в распоряжении Жамболона. Планы побега много раз мы обсуждали с Вольфовичем. Это был единственный человек, которому я доверял. В начале июня он уехал за 800 вёрст, получив в интендантстве большую сумму денег по вымышленному докладу о возможности подкупа китайских войск. В случае побега мы должны были заехать за ним. В начале июня, когда уже не было в Урге Унгерна, Войцеховичу удалось отправить из Урги и Сипайлова в отряд к Унгерну. В ту же ночь он вызвал автомобиль (автомобилями кроме Унгерна мог распоряжаться только он). Бензин у нас был спрятан вёрст на 800. С шоффёрами (так в тексте.- Прим. автора) Аркадием Ефимовым (с женой) и Дворжаком выехали на восток. Поехали не прямо, а сначала мы должны были заехать за Вольфовичем и взять его с собой. Ехали дня 3-4. У Вольфовича пробыли дня 3, разыскивая керосин, т. к. бензина не хватало. Поехали на север на Буир. Бензина не хватило, запрягли в автомобиль верблюдов. С Буира ехал я с Войцеховичем и Коковиным на лошадях, а из Хайлара с Заплавным. Денег мне на дорогу дал Вольфович 100 долларов». /Ивановский Кирилл Иванович- начальник штаба Конно-азиатской дивизии Унгерна, полковник/
......В отношении к подчинённым барон был суров и требователен, очень ценил людей смелых и готовых к опасности, к трусам относился презрительно....Щедрость барона по отношению к людям доблестным и заслуженным не имела границ. Не требовал он никогда квитанций за совершённые закупки, но в случае самого малейшего злоупотребления — был беспощаден. За самую малейшую неточность собственноручно наказывал палкой. Бил офицеров и солдат, считая эту систему наказания самой короткой и самой лучшей. Не много особ пользовались благосклонностью барона; к таким исключениям принадлежал я, а также полковник К. Унгерн чрезвычайно ценил поляков, порой говорил, что с тысячью польских солдат прошёл бы он Россию от Иркутска до Петрограда, но с трусливой, подвластной ему бандой, не дойдёт он даже до Верхнеудинска и погибнет, благодаря беспомощности своих офицеров. Это предсказание исполнилось двумя месяцами позже....///https://www.litmir.me/br/?b=656362&p=36

Friday, February 19, 2016

62. "Суудаг үндэстэн..."

/дуусаагүй/ 62. "Хөлсөө гаргалгүй эрүүлжих  үү?".

Морь барьж унасан цагаас хойш монгол хүнд хөл нь хэрэггүй эрхтэн  боллоо. Гутлаа ээтэн болгуулснаас хойш дайснаа хөөх, тутаах, өшиглөх аргагүй болов....

Хөлсөө гаргалгүй, эм ууж эрүүлжих үү?

Friday, November 6, 2015

61. "Монголд ирсэн 2, ирээгүй 1 хүн".

\дуусаагүй\ Нийтлэлч Алхан Болд. 61. "Монголд ирсэн 2, ирээгүй 1 хүн".

"-Ааваа, энэ ямар хааны хөшөө вэ?
-Үгүй, хотын дарга байсан хүнийх гэсэн".
\Автобусанд болсон яриа\
1990 оноос хойш Монголд хөшөөг олноор босгов. Тэд нь голдуу дарга нарынх. Жишээ нь, ямар хааных вэ гэмээр нэгэн сүртэй том байгууламж- хотын дарга явагсадын нэг Л. Энэбишийнх. Энэбиш бол Монголоосоо цөлөгдөхдөө үзгээ хүртэл хураалгасан Юмжаагийн Цэдэнбал шиг улс, үндэстний хэмжээний хүн биш. Энэбиш гэр бүл, хамаатан, найз, намдаа чухал хүн байсан нь мэдээж. Гэхдээ хөшөө бол хэдэн хүн дуртай даргадаа нийтийн эзэмшлийн талбайд байгуулдаг зүйл биш. ...Г. Мөнхбаяр, Ц. Батбаяр, Э.Бат-Үүл...бас хөшөө босгох уу?!
Монголын 3-р их хаан Гүюг, 4-р их хаан Мөнх нарт Төрийн ордны өмнө зай гаргаагүй байж Энэбиш гэх нэг даргад Улаанбаатар хотын төвд асар том талбайг гаргасан ноёд хэнд бялдуучлав?! 3-4 р хорооллын дундах өргөн чөлөөг энэ дарганцараар биш, "Эсүүхэйн Өргөн чөлөө" гэж нэрлэвэл ичгүүргүй биш үү?!

Гудамжны үзүүрт шахагдсан Шадар ван Чингүүнжавын хөшөөнд олдоогүй тийм их талбайг эзлээд буй Энэбиш гэх нэг даргын том цогцолборын оронд Монгол үндэстнээ хэмээн явсан баатрууддаа хөшөө, цогцолбор босгохсон: 
Цэвээн тэргүүн буюу Гомбожавын Лувсанцэвээн\1869-1922\, 
Манлай Баатар Жамсраны Дамдинсүрэн\1871-1921\
Зоригт Баатар Энхбилэгтийн Тогтох\1863-1922\

Эсвэл орноо хамгаалж яваад, жишээ нь, алс холын баруун хил, Байтагт амь үрэгдсэн баатруудыг хүүхдүүд овог, нэртэй нь мэддэг байсан цаг саяхан: 
Хорлоогийн Дамба\1919-1943\-Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сум.
Лхүнрэвын Даваадорж\1926-1948\-Хөвсгөл аймгийн Төмөрбулаг сум. 
Баянбалын Тэгшээ\1926-1948\-Ховд аймгийн Чандмань сум. 
Бэгзийн Гиваан\1926-1948\-Увс аймгийн Өлгий сум...бусад олон хөвгүүд байсан ч бүгдийг нь баатар цолоор шагнах боломжгүй нь харамсалтай. Монголын төлө амиа өгсөн бүхэн дурсагдах ёстой.
Монгол Улсын Баатар ХОРЛООГИЙН ДАМБА /1919-1943/
Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын Уртын хоолой хэмээх газар төрсөн. Эрдэнэцагааны отрядод цэргийн албанд очиж, цэргийн эрдэмд суралцан, тасгийн даргаар дэвшин, бага дарга болжээ. Буудлагын зэвсгийг чадамгай эзэмшин, салбарын буудлагын аваргаар байнга шалгарч байсан. Онц буудагч юм. 1943 оны эхээр 5-р отрядын Даяннуурын заставт шилжин албаа хаав.
1943 оны 7 сарын 30-нд Шарговийн Багадаваатын харуулд ахлах түрүүч Д.Намнангийн удирдлагад байлдагч Сандуйжавын Балжир, Рандалын Лувсанпүрэв нарын хамт гарчээ. Гэтэл хилийн манааг Хасагийн 100 гаруй дээрэмчид бүслэн довтолж, хүч тэнцвэргүй ширүүн байлдаан болов. Нөхөд нь дайсантай эрэлхэг зориг гарган байлдсаар амь насаа алдаж тэр цор ганцаар үлдэж, зүүн гараа хуга буудуулсан ч тулалдсаар байж амь үрэгдсэн байна.
Энэ байлдаанд оролцсон дайсны этгээд хожим нь манай талд олзлогдон мэдүүлэхдээ “Бид 1943 оны 7 сарын 30-нд 100 гаруй хүмүүс танай хилийн манааг баривчлах зорилгоор ирсэн боловч 3 нь дараалан алагдаж үлдсэн нь толгой өндийлгөхгүй буудаж байгаад өөртөө зэвсэг хэрэглэсэн. Үнэхээр баатар хүн байсан тул бид заншил ёсоор “Баатар болцгооё” гэж цуснаас нь амссан. Хоёр цэргийн амийг төлж өгье” гэжээ.
Жишээ нь, Цэвээн Тэргүүн урьдчилан тохирсны дагуу Барон Унгерны удирдсан Азийн Морьт Дивиз Монголд 1920.10.01-нд орж ирэхэд Онон мөрнөөс холгүй, одоогийн Хэнтий аймгийн нутагт буй Балдан Бэрээвэн хийдийн ойролцоо тосч уулзан Нийслэл Хүрээг Хятадын 15000 цэргээс хэрхэн чөлөөлөх тухай төлөлөвлөгөөг боловсруулалцсан...

Монгол Улсын асар том нутгийн захаар асар урт хил нь байдаг, хил дээр хэдэн бор цэргүүд байсан, одоо ч буйг Улаанбаатарт бүгсэн монголчуудад сануулдаг хөшөө нийслэлд маань баймаар.

Улаанбаатарт буй хамгийн зайлшгүй хөшөө бол Их эзэн Чингис Хааны Хөшөө, харин хамгийн cүүлийнх нь "120 Мянгат"-ад барьсан Тэмээн жин, Багшийн сургуулийн өмнө, номын өмнө зогсох бяцхан  жаалуудын хөшөө. Би тэмээн жиний хөшөөг анх харахад аятайхан.  Харамсалтай нь Хятадаас бараа үндэстний үйлдвэрлэлийн мөхлийг тунхагласан учиртай хөшөө бололтой. Монгол айл нүүж яваа хөшөө байсан бол зөв байхсан.  Үнэхээрийн гоё хөшөө. Яргачин Сталин буюу Иосиф Виссарионович Жугашвили-ын оронд Бямбын Ренчин\1905.11.21-1977.3.04\-ы хөшөөг босгосон нь зөв, гэхдээ бичгийн их хүн-Цэндийн Дамдинсүрэн\1908-1986\ зэрэгцэн зогсож байвал 2 оргил мэт дүнхийхсэн.
.
Харин худлаа, бялдууч эсвэл хувийн, гэр бүл, намын ач холбогдолтой  хөшөөдөөс нэгийг дурсая:

Марко Поло гээч бичиг үсэг суралгүй өнгөрсөн итали, аягүйтвэл хорват гарлын хүн 2011 оны нэгэн өглөөнөөс Улаанбаатар хотын төвд баахан ном дэвтэр барьчихсан, ургах нарыг халхлах шахуу зогсдог болов. Өөрөөр хэлбэл 1324 онд нас барсан тэр хүн 687 жилийн дараа Монголд ирээд уншиж, бичиж сурчихсан мэт болов. 13, 14-р зууны Монголын тухай бичээд алдаршсан 3 хүний нэг-Марко Поло-ийн хөшөөг ирээгүй улсынх нь нийслэлд босгожээ.  Заавал харийн хүний хөшөөг Улаанбаатарт барих ёстой бол, түүний оронд Монголд ирсэн нь нотолгоотой-Плано Карпини\1246\, Вильгелм Рубрук\1253-1254\ нарын хөшөөг босгож болохсон. Эсвэл Монголд 2 удаа \1913, 1920\ ирсэн-Хятадын 15000 цэрэгтэй 6 сарын турш байлдаж түүхийн тавцнаас арчигдах гэж байсан Монгол Улсыг сүүлийн мөчид аварсан Азийн Морьт Дивизиин\АМД\ командлагч Барон Унгернд хөшөө босгосон бол ядаж үнэн байхсан. Дамдины Сүхбаатарын партизан цэргүүд хятадын 11000 гамин цэргээс ганц өдөр\1921.3.18\-ийн дотор Монгол орноо чөлөөлсөн гэх зохиолыг бид 70 жилийн турш сонсож ирсэн. АМД  чөлөөлөөгүй бол Монгол Улс өдийд хамгийн сайндаа БНХАУ-ын Ар Монголын Автономит Орон л байхсан биз ээ. 
Иимэрхүү баримтыг бид мэдээж огт сонсоогүй: "...Зөвлөлт Оросууд Унгернд бүслэгдсэн Монголын Өргөө хотоос тутаан Хиагтад ирсэн 20 000 хятад дүрвэгсэд-шархадсан цэргүүд, орос эхнэртэй, эрлийз хүүхэдтэй хятад худалдаачид, цөөхөн европчууд-ийг урт вагонуудаар ийнхүү Хятад руу нь буцаан тээвэрлэж байлаа..."\ "...Eastbound were long trains carrying 20,000 Chinese refugees from Ungern's sack of Urga in Mongolia--wounded soldiers, merchants with Russian wives and Eurasian children, coolies, and an occasional European--being transported by Soviet Russia back to China..."\.
The Far Eastern Republic : Part 8 by Junius B. Wood, National Geographic Magazine, June 1922 
RS: Алс Дорнодын Бүгд Найрамдах  Улс\1920.4.06-1922.11.15\ бол Зөвлөлт, Японы хооронд большевикуудын байгуулсан тоглоомын, халхавч, түр улс байв.

Монголд ирсэн, эсвэл ирээгүй 3 хүн дэлхийд их алдаршсан:

1. Плано Карпини\1185-1252\, Энэ хүн Ромын папын зараалаар 1246 оны 4-р сарын эхээр Ижил мөрны ойр байсан ордонд нь Бат Хаанд бараалхсан. Дараа нь 7.22-нд Карпини Хархоринд ирж Гүег Хаан\1246-1248 онуудад төрийг барьсан\-д бараалхаж Ромын Папын захиаг гардуулсан. "Ystoria Mongalorum quos nos Tartaros appellamus \"History of the Mongols, which we call Tartars". Карпини өөрөө биеээрээ явж, нүдээрээ үзсэнээ он, сартай нь  бичсэн. Энэ номыг дараах линк-ээр ороод унш: http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/carpini.htm
Карпини номоо улам сонирхолтой болгохын тулд монголчууд үхсэн малынхаа мах иддэг гэхчлэн бичсэн байдаг. Монголчууд айрагыг тэр үед /киргизүүд одоо хэлдэгтэй ижил /кумыс гэдгийг бичсэн нь сонирхол татаж байна.
2. Вильгелм Рубрук\1220-1293\,  Францын хааны элч Рубрук 1253 онд Оросод Бат хаантай уулзжээ. 1254 оны 4-р сарын 5-нд Хархоринд Мөнх Хаан\1251-1259 онуудад төрийг барьсан\-тай уулзсан. "A Journey to the Eastern Parts of the World"\«Путешествие в восточные страны»\ Плано Карпинийн адил, Вильгельм Рубрук үзсэн юмаа он, сартай нь бичсэн. Уг номыг эндээс унш: http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/rubruk.htm

3. Марко Поло\1254-1324\. Livres des merveilles du monde./Book of the Marvels of the World. Харин Марко Поло хүнээс дуулсан юмнуудаа хүнд хэлж бичүүлсэн. Ялгааг нь та мэдрэх болно. Энэ хүн өөрийгөө Хубилай хааны дэргэд 17 жил зөвлөсөн хэмээн залсан. Бичиг ч үгүй, үсэг ч үгүй түүгээр  Хубилай Хаан зөвлүүлж, төр томилолтоор Юан гүрнээр явуулж байсан гэсэн нь зөвхөн Марко Поло-ийн зохиосон үлгэр юм. Марко Поло бол Хятадын Цагаан Хэрэмээс хойшоо явж Монгол орныг үзэх битгий хэл, Хятадад ч ирээгүй, Төв Азид ч ирээгүй хүн гэдэг нь тодорхой болсон. Татарууд буюу монгол төрхтэй эсгий туургатнууд\монгол, киргиз\киргиз ба казак\, уйгар\тува ба одоогийн Шинжааны уйгаруудын монгол төрхтэй хэсэ\, түрэг\саха якутуудын өвөг\-ын талаар Хар Тэнгис хавьд байхдааа бусдаас, ялангуяа перс худалдаачдаас сонссон яриануудаа Италид шоронд байхдаа зохиолч Рустичелли-д хэлж бичүүлсэн.. Тэр итали  өөрийгөө 17 настайдаа очоод Хятадын Юан\1271-1368\ гүрнийг захирч байсан Хубилай хаанд 17 жил зөвлөж байсан, түүний даалгавраар олон хэлцэл хийсэн гэсэн атал түүний нэр гүрний албаны хүмүүсийн нэрс дунд байдаггүй.  Марко Поло Хятадын Цагаан Хэрэм, хятадын ханз үсэг, шаазан, язгууртны охидын хөлийг боодог ёс, цай, ном хэвлэл зэргийг огт дурсаагүй зэрэг нь судлаачдын сэжгийг төрүүлдэг. Юан Хятадын Цагаан Хэрэмийг сүүлд Мин улс\1368-1644\-ын үед барьсан байх гэх боловч уг хэрэм маань хойд зүгийн нүүдэлчдээс хамгаалах гэж хавьгүй өмнө баригдсан байгууламж шүү дээ. Марко Полог Европод 1324 онд нас барснаас 44 жилийн дараа, Хятадад байсан монголчууд 1368 онд "еэвэн сар"-ын бослогоор хядагдан үлдсэн нь хойшоо Монгол руугаа тутаасан. Нүүдэлчид, монголчууд ноёлохоо больсон хойно барих ямар ч шалтгаан байгаагүй шүү дээ. Уйгарын Кашгар хотыг дурсаагүй. Дайнаас болж тэр Бухарт 3 жил саатсан гэсэн атлаа тэнд юу хийж цагаа өнгөрөөснөө огт яриагүй.
Бичиж тэмдэглэж чадаагүй хүн гэхэд хүний, газрын нэрүүдийг овоо тогтоожээ. Олон жилийн турш сонссон нэрүүдээ Рустичеллод хэлж бичүүлсэн нь гайхалтгүй бизээ. Өөрөө нүдээр үзсэнээ ярьсан 20 хүрэхгүй өгүүлбэр л номд нь бий.
Марко Поло хүнээс дуулснаа их сайн тогтоож байсан бололтой.
"...Баруун зүгт  нэгэн улсын хаан Мөнхтөмөр гэж байж..." \"...You must know that in West there was a king of the Tartars named  Mongutemur, and soveignty descended to Tolobuga, who was a young bachelor, a very powerful man, named Totamunga, slew Tolobuga, with the assistance of another king of the Tartars, named Nogai...'.\The Travels of Marco Polo"\. Mongutemur гэдэг бол одоо бидэнд ч Мөнхтөмөр гэж ойлгогдож байна.

Плано Карпини хэдэн сар Оросод байхдаа Бат Хаантай уулзаад, Киргизийн талаар явж, 1246.7.22-нд Хархорин хүрсэн бололтой. Анхаар, номоо сонирхолтой болгох гэж тулд тэр хаяа худал бичсэн: "...Чинээлэг эр хэдэн ч эхнэртэй байж болно. Тэжээж л чадах бол тэр 100, 50, 10 эхнэртэй ч байж болно, хадам эх, түүний охидоос бусад бүх эмэгтэй хамаатнуудтайгаа гэрлэж болдог. Эцгийнхээ нас барсны дараа охидтой нь гэрлэж болно. Ах, дүүгийнхээ нас барвал эхнэртэй нь гэрлэх албатай....\...Состоятельный мужчина мог позволить себе иметь несколько жен. «Жен же каждый имеет столько, сколько может содержать: иной сто, иной пятьдесят, иной десять, иной больше, иной меньше, и они могут сочетаться браком со всеми вообще родственницами, за исключением матери, дочери и сестры от той же матери. На сестрах же только по отцу, а также на женах отца после его смерти они могут жениться. А на жене брата другой брат, младший, после смерти первого, или иной младший из родства даже обязан жениться...\Та дараах хаягаар уншиж, татаж авч болно. "Бидний Монголчууд гэдэг тэр татаруудын тухай". Плано Карпини: http://www.khamagmongol.com/library/history/Carpini_1996_e.pdf
Дэлхий даяар миний эхнэр\миний нөхөр буюу моя жена, мой муж\ my wife, my husband\ mia moglia, mio marito\ ma femme, mon mari\ хэмээн ярьдаг бол зөвхөн Монголчууд бусадтай хуваалцдаг, хамтарч хэрэглэдэг мэт "манай эхнэр", "манай нөхөр" гэж ярьдаг нь итгэл алдарсных уу?. Хүүхдээ манай хүүхэд гэж ярихад буруутахгүй. Учир нь та хоёрын дундаас гарсан үр тань. Харин ганц эхнэр, ганц нөхрөө манайх гэдэг маань дэлхийн онигоо болох вий.
Буруу ярьж зөв ойлгож байгаа маань энэ юм байлгүй дээ. Манайхан юун эхнэрээ бусадтай хуваалцах, бид хэтэрхий хартай байсан. Миний эхнэр, миний нөхөр л гэж урьдын цагт ярьдаг байсан нь мэдээж. Сүүлдээ эмсийн явдал задгайрснаас "манай эхнэр" гэж ярьж эхэлсэн бизээ.
Харин Плано Карпинийн бичсэн эгч, дүүтэйгээ гэрлэдэгийн тухайд бол нүүдэлчин монголчуудын үед битгий хэл Хүннү, Сүннүгийн үед ч  байх ямар ч үндэсгүй зүйл!!! Бусад эсгий туургатан-киргиз, түрэг, уйгаруудын хувьд ч тийм солиотой явдал байгаагүй гэдэгт би итгэлтэй байна. Эх рүүгээ цоройдог буур азарга ч бараг үгүйг монголчууд мэднэ. Харин олон эхнэртэй хаад, ноёд байсан байх.
Намайг Америкад байхад өрөөний минь  нэг монгол "-Гомо, лесби гэхчлэн хамаг болохгүй гаж явдал харуудаас, азынхнаас биш, харин энэ шаруудаас\европ төрхийн америк\ гардаг" хэмээн ярьж байж билээ. Эртний Грек болон одоогийн Италийн хойгт төв нь байсан Ромын их гүрэнд одоо хүртэл байсаар буй гаж донтнууд болох гэй, лесби\ижил хүйстнүүд\ нь байжээ. Плано яриагаа сонирхолтой болгох гэж ганц халбага европ давсаа хийсэн нь тэр биз. 

Вильгелм Рубрук\1220-1293\- Монголчуудын тухай хамгийн бодитой, үнэмшилтэй зүйлүүдийг бичсэн нь энэ хүн. Тэр 1254.4.05-нд Хархоринд иржээ. Тэр Тэр жил Марко Поло эхээс мэндэлж байж. Рубрук: "Энэ мужийг захиран суугаа,    Батын хамаатан болох Цагаадайд Констанполийн эзэн хаан надаар захиа илгээсэн билээ..."/ "...Now there was in that province a relative of Baatu, a captain by the name of Scatay [=Scacatai], to whom the lord emperor of Constantinople was sending (by me) letters that I be allowed to pass. So they agreed (to do as I asked), supplying us with horses and oxen, and two men to guide us ; and those who had brought us went back. Before, however, giving us all this, they kept us waiting for along time, begging of our bread for their little ones, admiring everything they saw on our servants, knives, gloves, purses and belts, and wanting everything. I excused myself [J: I refused] on the plea that we had a long journey before us, and that we could not at the start deprive ourselves of necessary things. Then they called me an impostor. It is true that they took nothing by force; but they beg in the most importunate and impudent way for whatever they see, and if a person gives to them, it is so much lost, for they are ungrateful. They consider themselves the masters of the world, and it seems to them that there is nothing that anyone has the right to refuse them: if he refuses to give, and after that has need of their service, they serve him badly. They gave us to drink of their cow's milk, from which the butter had been taken ; it was very sour, and is what they call aira. And thus we left them, and it seemed to me that we had escaped from the midst of devils [J: clutches of demons]. On the next day we came to their captain...".
оросоор: http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/rubruk.htm
англиар: https://depts.washington.edu/silkroad/texts/rubruck.html