Friday, June 30, 2017

63. "Монголыг аврах ялгүй ч...".


Нийтлэлч Алхан Болд. 63. "Монголыг аврах ялгүй ч...".
/Монголчуудыг тэмбүү тарьдаг гаминтай нь үлдээчихээд Барон та Манжуураас Австрали, Америк руу явчихсан бол сайхан амьдрах байж дээ/нэгэн уншигчийн сэтгэгдэл
-----------------------------
"В 1907 г. <…> Чжасакту ван [князь из Внутренней Монголии] и комиссар Хитрово, мой брат Цыбикдоржи совещавшись вместе, решили, если удастся, то попытаться восстановить суверенитет Халхи, Барги и Внутренней Монголии. И об этом деле доложили консулу в Пекине господину Коростовецу и он поддержал эту идею. <…> По этому делу мой брат Цыбикдоржи и Хитрово совещались и постановили что отряд Токтохо понадобится в случае отделения и получения независимости Халха-Монголии. Потому что, во-первых, люди из отряда Токтохо знают китайский язык, во-вторых научились сражаться с китайцами. Поэтому Хитрово доложил в Пекин, Коростовецу в будущем использовать людей Токтохо в революционном деле и предоставить им убежище в России. Коростовец приказал харбинскому консулу переписаться с читинским губернатором. И тогда же Токтохо было выдано пропускной он направился в сторону России через внутренних хошунов и Сэцэн-ханского аймака. Там в Сэцэн-ханском аймаке его настигло войско, посланное ургинским амбанем и один его сын был убит в том сражении. Но ему удалось со своим отрядом прорваться в Россию, и читинский губернатор предоставил ему убежище в местности Чесана. По моим рассуждениям, это случилось так, что российская сторона хотела использовать людей Токтохо в будущем деле независимости Халхи.

*********
Точка зрения министерства иностранных дел на монгольский вопрос особенно яркую формулировку получила в телеграмме министра Коростовцу от 27/VII 1911 г. № 1046: «Внутреннее положение Халхи само по себе не затрагивает наших жизненных интересов. Монгольский вопрос важен для нас как средство и должен быть использован при решении других политических задач наших в Китае».
--------------------------------------------------------------------
Российский посланник в Пекине И.Я. Коростовец 12 ноября 1911 г. телеграфировал А.А. Нератову, чтобы правительство России довело до монгольских князей и высших лам информацию о том, что происходящие в Китае события «дают монголам исключительно благоприятный случай обеспечить на будущее время свою самостоятельность. С этой целью им следует, не порывая официально связей с Пекинским правительством, обсудить сообща возможность устранения китайских чиновников от всякого участия во внутреннем управлении монгольскими землями, расформирования отрядов регулярных китайских войск, образованных в Урге...».
----------------------------

"...Перед отьездом я виделся еще с заведующим квартирмейстерской частью главного штаба генералом Аверьяновым, которого просил об ускорении выдачи 6000 винтовок, обещанных монгольскому правительству. Я также просил генерала облегчить мне покупку из казенного арсенала в Иркутске двух пулеметов, которые я хотел подвести в подарок Хутухте. Аверьянов усомнился в возможности такой покупки, заявив что, продажа хотя бы одной казенной винтовки зависит от постановления военного совета и что это дело затяжное. К сближению с Монголией Аверьянов отнесся равнодушно и не поинтересовался порученной мне миссией.
Я повидался, кроме того, с известным монголоведом В.Л Котвичем/ состойт чиновником особых поручении в Министерстве финансов/, только что вернувшимся из Монголии, куда он ездил с научной целью для раскопок в районе реки Орхона. Он сообщил мне интересные данные о положении дел в Урге и предупредил, что китайская партия среди монголов усиливается и что нужно торопиться, иначе переговоры нельзя будет даже начать. Котвич разделяет мой взгляд на наши задачи в Монголии и на необходимость установить с ней тесную связь. Он хорошо знает Монголию и монголов и, видимо, им симпатизирует. От него я получил ценные сведения...
В Иркутске меня встретил мой старый сослуживец по Порт-Артуру Эльтеков, состоящий при иркутском генерал-губернаторе в качестве чиновника Министерства иностранных дел. Он сообщил мне что, по приказанию из Петербурга  будет сопровождать меня в Ургу...
Сделал визиты генерал-губернатору Князеву и помощнику командующего войсками генералу Эбелову. Сообщил обойм текст предполагаемого соглашения с монголами и данную мне инструкцию. Князев пройзвел на меня очень хорошее впечатление-это умный, сведующий и живой человек, он с интересом расспрашивал о моей миссии и сочуственно отнесся к идей автономной Монголии под протекторатом России.
Эбелов показался мне /весьма/ посредственным человеком, мало осведомленным в наших дальневосточных делах и, в частности, в монгольском вопросе. Узнав из полученной уже в Иркутске  телеграммы, что китайцы сосредоточивают войска в Западной Монголии и собираются атаковать Кобдо, я предупредил Эбелова, что, по всем вероятиям, нам придется отряд в Западную Монголию, особенно если мы заключим договор с монголами и обяжемся их защищать от Китая. Что этот отряд следовало бы подготовить заблоговременно, дабы выступить до морозов и предупредить китайцев хотя бы в Улясутае, отстоящим в тысячи верстах от Урги. Эбелов ответил что за отсутствием командуещего войсками генерала Эверта не считает себя в праве что-либо обещать, но что лично он убежден в невозможности такого похода не только зимой, но даже в октябре или ноябре ввиду отсутствия кормов в пути, трудности загатовок фуража и провианта, сурового и /вообще всяких трудностей/ т.п и в этом смысле доложит командующему. Столь же несочуственно отнесся Эбелов к моей просьбе выдать винтовки и пулеметы для монголов, хотя бы за плату. Разговор с Эбеловым показал что, я не встречу содействия со стороны наших военных властей...". /"Девять месяцев в Монголии", И.Я Коростовец/

----------------------------------------------------------------------------

22 декабря 1912 г. (4 января 1913 г.)
г.Иркутск
Секретно
Коростовец настойчиво просит об уступке за деньги монголам 57- и 53- милиметровых орудий, бывших на вооружении охранной стражи Китайской Восточной железной дороги и сданных на хранение в Иркутский артиллерийский склад с лафетами, передками, зарядными ящиками и боевым комплектом. О передаче этих орудий усиленно просило меня также монгольское посольство, прибывшее вчера в Иркутск и отправляющееся в Петербург.
По собранным справкам просьба монголов уступки этих орудий была отклонена Главным артиллерийским управлением по той причине, что эти орудия уже обращены в лом. 
Произведенный моим распоряжением осмотр орудий начальником полигона выяснил, что орудия вполне пригодны для действия и требуют лишь некоторых незначительных исправлений, которые обойдутся приблизительно в 2600 рублей. Всех орудий обоих калибров - 10, патронов к ним только 2180. Полагал бы возможным передать все эти орудия и материальную к ним принадлежность монголам безвозмездно с уплатой лишь стоимости исправления и доставки.
Генерал Эверт
/Шифрованная телеграмма командующего войсками Иркутского военного округа
генерала А.Е.Эверта в ГУГШ о продаже монголам орудий, бывших на вооружении
охранной стражи КВЖД и сданных в Иркутский артиллерийский склад/.
---------------------------------------------------------------------
  
Дээрх зургийг Х.Констен 1913 онд Өргөө хотод авчээ. Зургийн арын эгнээнд зүүн гар талаас Онцгой үүрэгт түшмэл Эльтеков, Монголын Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны түшмэл Москитин, буриад хэлмэрч Цыренпилов, Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны сайд Түшээт ван Чагдаржав, Шүүх таслах хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны сайд Намсрай ван, түүний туслах Удай. 
Өвөр эгнээнд зүүн гар талаас Цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны сайд Далай ван Гомбосүрэн, Өргөө дэх Их хүрээний тэргүүн да лам Цэрэнчимэд, Хаант Оросын элч Коростовец, Монголын Засгийн газрын Ерөнхий сайд Сайн ноён хан Намнансүрэн, Хаант Оросын ерөнхий консул Люба, Гадаад хэргийг эрхлэн шийтгэгч яамны сайд Чин ван Ханддорж, Хаант Оросын Консулын газрын нарийн бичгийн дарга Попов нар зогсож буй юм байна.

------------------------------------------------------------------------------------------------
1912.4.13-27-өдрүүдийн Төрийн Думын хуралдаанд Орос-Монголын харилцааны асуудлаар депутатууд эсрэг тэсрэг байр суурьтай байв.
C.Д.Сазонов, П.Н.Милюков нар Орос гүрэн Монгол-Хятадын хэрэгт идэвхтэй оролцох хэрэггүй, Монгол Хятадын мэдэлд автономи нь байх нь дээр гэж үзэж байсан бол, нөгөө талаас Орловын губерны депутат Володимеров Монголыг Оросод нэгтгэх нь зүйтэй гэж үзэж байв. 1910—1916 онуудад С.Д.Сазонов Оросын Гадаад Хэргийн сайд байхдаа ч энэ үзэл бодлоо хадгалж байв. Тэр Монголчууд бие даан улсыг удирдах чадваргүй гэж үзэж байв. 
-------------------------------------

Оросын бүрэн эрхэт элч- И.Я Коростовец 1912.9.21-нд Өргөө буюу Нийслэл Хүрээнд Орос-Монголын Гэрээг байгуулах зорилготой ирсэн. 
/Коростовецын өдрийн эмдэглэлээс/
1912.9.21-...Попав в Ургу, этот /малокультурный бурят/ наложил свой отпечаток на всю последующую деятельность русского консульства... 
Люба, несомненно, знает монголов и Монголию где он много лет своеи службы/из них лет 10 в Урге в качестве секретаря и управляющего консульством/... Кроме того, Люба, как все люди, прожившие долго в известной обстановке, впитал в себя целый ряд предубеждении относительно монголов, их роли и отношения к ним России и Китая. Так, он, подобно Шишмареву, не считает монголов способными к самостоятельной государственной жизни и к прогрессу и думает что Монголии предрешено быть поглощенной и ассимилированной Китаем. Последние события, т.е отпадение Монголии от Китая и обращение ее к покровительству России, кажутся ему случайностью, а вовсе не пробуждением национального самосознания. Он так же, как Шишмарев, убежденный китаефил, и находит, что конкуренция между русскими и китайцами немыслима и нам остается только уйти из Монголии.../  "Девять месяцев в Монголии". И.Я Коростовец. Улаанбаатар, 2009.

"16 декабря... Был в Худжир-булаке/монгольские казармы/, где есаул Васильев обучает монголов и присуствовал при учении сотни. Не скажу чтобы внешнее впечатление было благоприятно. Васильев заявил что, жалкий вид солдат обьясняется плохими условиями, в коих они находятся. Живут они в впроголодь за отсутствием средств, так как ассигнуемое довольствие не получается, казармы к зиме не приспособлены, дрова отпускаются в столь малом количестве, что их хватает лишь для варки пищи. С большим трудом удалось Васильеву убедить князей отпустить солдатам шубы. Нижнего белья у них нет вовсе. Вообщем солдаты мерзнут и голодают... Все здоровые монголы уклоняются от воинской повинности, и войска попадают лишь малопригодные- больные/и хилые/ или старики. Есаул Васильев прибыл в Ургу в апреле месяце и к июню сформировал и обучил первую сотню монгольских казаков, которая ушла в Кобдо. Затем он обучил еще пять сотен. Ныне поступило двести рекрутов, обучение которых должно закончиться к марту будущего года...". хуудас 206, 207, Коростовец И.Я "Девять месяцев в Монголии"...
----------------------------------------------------------------------------

Монголоор хэрэн хэссэн Гюк, Пржевальский мэт нь монголчуудыг доорд үзсэн. 
Пржевальский: "...Из внешних чуств у Монголов всего лучше зрение. Остальные чуства не особенно тонки, да им невозможно развиться: обоняет монгол только аргальный дым в своей юрте, осязает лишь войлок, шкуры, шерсти, аргал и.т.п: о вкусе имеет понятия, ибо всю жизнь употребляет только солёный чай, кислое молоко и кумыс, да изредка обжирается бараниной, слух номада не изощряется ничем кроме ржания лощадей, мычания коров, блеяния баранов, отвратительного крика верблюдов, диких звуков шаманского бубка до глухого зазывания бури в пустыни...". "Кяхты до истоки Желтой реки...".
Харин Коростовец: ...У монголов симпатичная наружность. Большинство из них стройны, худощавы, с темной кожей, приятными и правильными /без всякого косоглазия/ чертами лица и мелодичным голосом. Среди женщин есть красавицы почти европейского типа... Монгольская одежда живописна и удобна. Особенно практичны широкие и длинные рукава, позволяющие не носить перчаток, что весьма важно при суровом климате и постоянной езде верхом.../1912.9.24. "Девять месяцев в Монголии". И.Я Коростовец.
---------------------------------

Поездка в Ургу бывшего посланника в Пекин г. Коростовца Бывший посланник в Пекин г. Коростовец, находится в настоящее время в Урге. Его приезд в столицу Монголии объясняется, как посылка в роли уполномоченного русского правительства для посредничества в переговорах о примирении между монголами и китайцами. Такое объяснение поездки г. Коростовца дано официозным телеграфным агентством и самим г. Коростовцем. По-видимому, почти годовая борьба между монголами и китайцами переходит в последнюю стадию. Сопровождавшаяся незначительными сражениями и победами монгол над деморализованными незначительными отрядами павшей в Китае власти Дайцинов, эта борьба не дала прочности существования и порядка Монголии и не отбила у китайцев охоты владеть Монголией. Они как считали Монголию своей, так и не отказываются от нее и теперь. Напротив, китайцы приготовились разгромить независимую Монголию. И сделали бы уже это, если бы не были вынуждены считаться с интересами России, тесно связанной экономически с Монголией. О том, что китайцы готовы разгромить монгол, мы судим по следующему: в цицикарской провинции сосредоточена значительная армия, способная рассеять в сущности неспособные к войне монгольские полчища. Китайская армия снабжена новейшими ружьями, орудиями, и пулеметами. Не говорим уже, что китайскую армию сопровождают шайки хунхузов, предающие огню и смерти все, что осталось в недавнюю компанию в Восточной Монголии после разгрома монгол армией, и наводящие ужас на тысячи верст по степи. На юге, в Калгане, также формируется карательный корпус для похода на Халху. В Западной Монголии китайские войска стягиваются для нападения для нападения с запада. Между прочим, в распоряжение не падающему духом кн. Палты отданы китайские войска Кашгара и Кульджи. Может быть, и излишни столь большие приготовления китайцев для борьбы с монголами. Вероятно, для разгрома Монголии было бы достаточно армии, сформированной для подавления одной Восточной Монголии. Не ставят ли китайцы в задачу своих приготовлений не только подавления монгол, но и демонстрацию перед русскими своего решения подавить монгол? Как бы ни были не страшны в глазах русских приготовления китайцев, как демонстрация они должны, учитываться теперь в определении политической ситуации на Дальнем Востоке, где не дремлет и Япония, постепенно, без шума, подчиняющая своему экономическому и политическому влиянию юго-восточную Монголию. При таком положении на Дальнем Востоке понятна и необходима посылка г. Коростовца в Ургу. Вероятно, его приезд в Ургу согласован и с желаниями китайского правительства; иначе трудно было бы рассчитывать на успех миссии. Мы хотели бы думать, что г. Коростовцу удастся достигнуть положительных результатов; что его поездка увенчается успехом и ему окажется по силам то, что удалось достигнуть послать Юаньшикая*. Мы не можем умолчать и о том, что примирение Китая и Монголии оказало бы благотворное влияние и на положение русского дела в Монголии и в Маньчжурии, страдающего теперь от неуверенности в завтрашнем дне. Н.Ж. Аудиенция у Хутухты Уполномоченного нашего Правительства г-на Коростовца 28 сентября состоялась аудиенция уполномоченного нашего правительства Коростовца у хутухты, в присутствии генерального консула Любы, чинов консульства и двух офицеров конвоя. Прием был обставлен с небывалой здесь торжественностью. В 4 часа дня в консульство прибыл министр иностранных дел Хандаван и сообщил, что хутухта ожидает посланника в городском дворце и для передвижения прислал ему по монгольскому обычаю конные носилки, а лицам сопровождающим — китайские телеги. По пути следования процессии на протяжении более версты, от дворца стояли шпалерами монгольские войска, которые при проезде присоединились, и когда кортеж приближался к дворцу, сзади неслась на лошадях тысячная толпа солдат, чиновников и народа, составлявшего нечто вроде конвоя. Около самого дворца стояли в одну линию ламы, из которых двое были одеты...http://www.spsl.nsc.ru/FullText/konfe/Russia_Mongolia32.pdf

\Кобдо. Телеграфируя правительству о положении в Кобдоском округе консул В.Ф. Люба отмечал, что ".: В прилегающих к Кобдо окопах и рвах, опоясавших город во время осады, в нескольких китайских кумирнях, а также в некоторых дворах в центре самого города находятся более 600 трупов китайцев, убитых при осаде и занятии монголами Кобдо и лишь слегка засыпанных землею. Кругом всего города на десятки верст валяются трупы лошадей, верблюдов и собак. Допускается даже возможность отравления с таянием снегов реки Бундагая, омывающей город, от трупов 140 шарасумских солдат, перебитых монголами верстах в десяти от Кобдо". Консул пришел к выводу о необходимости перенесения города на новое место. 

Таймлайн МЦМ-7 (Мир Царя Михаила) 16 апреля \.
-------------------------------
1912.8.23-нд Оросын Гадаад Хэргийн сайд Сазоновоос Бүрэн Эрхэт төлөөлөгч И.Я Коростовецод доорхи зааварыг өгчээ:
1912 оны Монгол-Оросын гэрээгээр:
1. Халхад өөртөө засан тогтнох эрх олгох,
2. Хятадын цэргийг оруулахыг хориглох,
3. Хятадаас Халхыг колоничлохыг хориглох,

------------------------------------------------------------------------------------


Монголыг аварсан Барон Унгерн.

Өргөө буюу Нийслэл Хүрээг тойруулж хятад цэргүүдийн ухсан нуувч.
А.М.Д-ийн монгол, орос, татар, цахар, буриад, харчин дарга нар Чойрын Богд Уулнаа болсон тулааны үеээр.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Орос, Хятад хоёр Монголыг булаацалдсанаас болж Монгол үлдсэн гэж Америк, польшууд монголчуудад зааж өгсөн. Тийм ч юм бий. Бас үгүй ч юм бий. Оросууд асар  нутагтай атлаа арчаагаа алдсан Монгол үндэстэн асар олон хүнтэй Хятадын эрхшээлд орох гэж байгааг хараад өрөвдсөн гэвэл үнэний нөгөө тал нь.

Унгернд "Монгол өвчин" халдаасан буруутан нь Дамбиийжаа мөн. Гэхдээ энэ нь арай дутуу тайлбар болно.
Монголыг сүүлийн мөчид Хятадаас аварсан үйлсийг хувь хүмүүсээр дүрсэлбэл дараах сүлжээ харагдана. Тогтох тайж-Дамбийжаа-Коростовец-Унгерн, Резухин...
Ховдын хязгаарт хүүхэд байхдаа ирээд олон жил амьдарсан Бурдуков Оросын сонинуудад Дамбийжаагын дунган буюу лалын шашинт хятадууд болон киргизүүдтэй гайхалтай эрэлхэгээр тэмцэж байгаа тухай мэдээнүүдийг Чуец нэрээр илгээж байж. Түүнийг нь залуу офицер Унгерн уншаад маш их сэтгэл хөдөлжээ. Тэгээд цэргээс халагдах өргөдлийнхээ хариуг хүлээлгүйгээр 1913 онд Монгол руу орж, Өргөө-Улиастай-Ховд гэсэн аялал хийсэн. Иинхүү Чуец буюу Бурдуков бол Монголчуудыг өрөвдөх, өмөөрөх сэтгэлийг Унгернд төрүүлсэн "буруутан" юм.

.
1911.11.12-нд Бээжин дахь Оросын элч И.Я Коростовец Гадаад Харилцааны сайдын үүрэг гүйцэтгэгч А.А Нератовт захиа бичиж- Хятадад болж буй явдлуудын тухай мэдээлж, тэдгээр нь монголчуудад ирээдүйд тусгаар тогтнолоо олж авах онц таатай боломж олгож буйг язгууртан, дээд лам нарт ойлгуулж өгөхийг Оросын засгийн газраас хүсэв.
------------------------------
....Ивановский сразу же воспользовался благоприятной ситуацией и при помощи Войцеховича бежал из Урги на автомобиле. Он подробно описал этот побег в 1925 году: «В мае месяце Унгерн ушёл походом на север. Я тоже должен был по его приказанию принять участие в походе. Но как-то ночью… он дважды палкой ударил меня по груди и спине, называя меня фамилией «Павильцев». У меня показалась кровь горлом, на утро поднялась температура. Когда он меня увидел, то моё крайне нервное возбуждение и пылающее лицо заставили его предположить, что у меня тиф и он велел остаться в Урге в распоряжении Жамболона. Планы побега много раз мы обсуждали с Вольфовичем. Это был единственный человек, которому я доверял. В начале июня он уехал за 800 вёрст, получив в интендантстве большую сумму денег по вымышленному докладу о возможности подкупа китайских войск. В случае побега мы должны были заехать за ним. В начале июня, когда уже не было в Урге Унгерна, Войцеховичу удалось отправить из Урги и Сипайлова в отряд к Унгерну. В ту же ночь он вызвал автомобиль (автомобилями кроме Унгерна мог распоряжаться только он). Бензин у нас был спрятан вёрст на 800. С шоффёрами (так в тексте.- Прим. автора) Аркадием Ефимовым (с женой) и Дворжаком выехали на восток. Поехали не прямо, а сначала мы должны были заехать за Вольфовичем и взять его с собой. Ехали дня 3-4. У Вольфовича пробыли дня 3, разыскивая керосин, т. к. бензина не хватало. Поехали на север на Буир. Бензина не хватило, запрягли в автомобиль верблюдов. С Буира ехал я с Войцеховичем и Коковиным на лошадях, а из Хайлара с Заплавным. Денег мне на дорогу дал Вольфович 100 долларов». /Ивановский Кирилл Иванович- начальник штаба Конно-азиатской дивизии Унгерна, полковник/
......В отношении к подчинённым барон был суров и требователен, очень ценил людей смелых и готовых к опасности, к трусам относился презрительно....Щедрость барона по отношению к людям доблестным и заслуженным не имела границ. Не требовал он никогда квитанций за совершённые закупки, но в случае самого малейшего злоупотребления — был беспощаден. За самую малейшую неточность собственноручно наказывал палкой. Бил офицеров и солдат, считая эту систему наказания самой короткой и самой лучшей. Не много особ пользовались благосклонностью барона; к таким исключениям принадлежал я, а также полковник К. Унгерн чрезвычайно ценил поляков, порой говорил, что с тысячью польских солдат прошёл бы он Россию от Иркутска до Петрограда, но с трусливой, подвластной ему бандой, не дойдёт он даже до Верхнеудинска и погибнет, благодаря беспомощности своих офицеров. Это предсказание исполнилось двумя месяцами позже....///https://www.litmir.me/br/?b=656362&p=36

Friday, February 19, 2016

62. "Суудаг үндэстэн..."

/дуусаагүй/ 62. "Хөлсөө гаргалгүй эрүүлжих  үү?".

Морь барьж унасан цагаас хойш монгол хүнд хөл нь хэрэггүй эрхтэн  боллоо. Гутлаа ээтэн болгуулснаас хойш дайснаа хөөх, тутаах, өшиглөх аргагүй болов....

Хөлсөө гаргалгүй, эм ууж эрүүлжих үү?

Friday, November 6, 2015

61. "Монголд ирсэн 2, ирээгүй 1 хүн".

\дуусаагүй\ Нийтлэлч Алхан Болд. 61. "Монголд ирсэн 2, ирээгүй 1 хүн".

"-Ааваа, энэ ямар хааны хөшөө вэ?
-Үгүй, хотын дарга байсан хүнийх гэсэн".
\Автобусанд болсон яриа\
1990 оноос хойш Монголд хөшөөг олноор босгов. Тэд нь голдуу дарга нарынх. Жишээ нь, ямар хааных вэ гэмээр нэгэн сүртэй том байгууламж- хотын дарга явагсадын нэг Л. Энэбишийнх. Энэбиш бол Монголоосоо цөлөгдөхдөө үзгээ хүртэл хураалгасан Юмжаагийн Цэдэнбал шиг улс, үндэстний хэмжээний хүн биш. Энэбиш гэр бүл, хамаатан, найз, намдаа чухал хүн байсан нь мэдээж. Гэхдээ хөшөө бол хэдэн хүн дуртай даргадаа нийтийн эзэмшлийн талбайд байгуулдаг зүйл биш. ...Г. Мөнхбаяр, Ц. Батбаяр, Э.Бат-Үүл...бас хөшөө босгох уу?!
Монголын 3-р их хаан Гүюг, 4-р их хаан Мөнх нарт Төрийн ордны өмнө зай гаргаагүй байж Энэбиш гэх нэг даргад Улаанбаатар хотын төвд асар том талбайг гаргасан ноёд хэнд бялдуучлав?! 3-4 р хорооллын дундах өргөн чөлөөг энэ дарганцараар биш, "Эсүүхэйн Өргөн чөлөө" гэж нэрлэвэл ичгүүргүй биш үү?!

Гудамжны үзүүрт шахагдсан Шадар ван Чингүүнжавын хөшөөнд олдоогүй тийм их талбайг эзлээд буй Энэбиш гэх нэг даргын том цогцолборын оронд Монгол үндэстнээ хэмээн явсан баатрууддаа хөшөө, цогцолбор босгохсон: 
Цэвээн тэргүүн буюу Гомбожавын Лувсанцэвээн\1869-1922\, 
Манлай Баатар Жамсраны Дамдинсүрэн\1871-1921\
Зоригт Баатар Энхбилэгтийн Тогтох\1863-1922\

Эсвэл орноо хамгаалж яваад, жишээ нь, алс холын баруун хил, Байтагт амь үрэгдсэн баатруудыг хүүхдүүд овог, нэртэй нь мэддэг байсан цаг саяхан: 
Хорлоогийн Дамба\1919-1943\-Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сум.
Лхүнрэвын Даваадорж\1926-1948\-Хөвсгөл аймгийн Төмөрбулаг сум. 
Баянбалын Тэгшээ\1926-1948\-Ховд аймгийн Чандмань сум. 
Бэгзийн Гиваан\1926-1948\-Увс аймгийн Өлгий сум...бусад олон хөвгүүд байсан ч бүгдийг нь баатар цолоор шагнах боломжгүй нь харамсалтай. Монголын төлө амиа өгсөн бүхэн дурсагдах ёстой.
Монгол Улсын Баатар ХОРЛООГИЙН ДАМБА /1919-1943/
Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын Уртын хоолой хэмээх газар төрсөн. Эрдэнэцагааны отрядод цэргийн албанд очиж, цэргийн эрдэмд суралцан, тасгийн даргаар дэвшин, бага дарга болжээ. Буудлагын зэвсгийг чадамгай эзэмшин, салбарын буудлагын аваргаар байнга шалгарч байсан. Онц буудагч юм. 1943 оны эхээр 5-р отрядын Даяннуурын заставт шилжин албаа хаав.
1943 оны 7 сарын 30-нд Шарговийн Багадаваатын харуулд ахлах түрүүч Д.Намнангийн удирдлагад байлдагч Сандуйжавын Балжир, Рандалын Лувсанпүрэв нарын хамт гарчээ. Гэтэл хилийн манааг Хасагийн 100 гаруй дээрэмчид бүслэн довтолж, хүч тэнцвэргүй ширүүн байлдаан болов. Нөхөд нь дайсантай эрэлхэг зориг гарган байлдсаар амь насаа алдаж тэр цор ганцаар үлдэж, зүүн гараа хуга буудуулсан ч тулалдсаар байж амь үрэгдсэн байна.
Энэ байлдаанд оролцсон дайсны этгээд хожим нь манай талд олзлогдон мэдүүлэхдээ “Бид 1943 оны 7 сарын 30-нд 100 гаруй хүмүүс танай хилийн манааг баривчлах зорилгоор ирсэн боловч 3 нь дараалан алагдаж үлдсэн нь толгой өндийлгөхгүй буудаж байгаад өөртөө зэвсэг хэрэглэсэн. Үнэхээр баатар хүн байсан тул бид заншил ёсоор “Баатар болцгооё” гэж цуснаас нь амссан. Хоёр цэргийн амийг төлж өгье” гэжээ.
Жишээ нь, Цэвээн Тэргүүн урьдчилан тохирсны дагуу Барон Унгерны удирдсан Азийн Морьт Дивиз Монголд 1920.10.01-нд орж ирэхэд Онон мөрнөөс холгүй, одоогийн Хэнтий аймгийн нутагт буй Балдан Бэрээвэн хийдийн ойролцоо тосч уулзан Нийслэл Хүрээг Хятадын 15000 цэргээс хэрхэн чөлөөлөх тухай төлөлөвлөгөөг боловсруулалцсан...

Монгол Улсын асар том нутгийн захаар асар урт хил нь байдаг, хил дээр хэдэн бор цэргүүд байсан, одоо ч буйг Улаанбаатарт бүгсэн монголчуудад сануулдаг хөшөө нийслэлд маань баймаар.

Улаанбаатарт буй хамгийн зайлшгүй хөшөө бол Их эзэн Чингис Хааны Хөшөө, харин хамгийн cүүлийнх нь "120 Мянгат"-ад барьсан Тэмээн жин, Багшийн сургуулийн өмнө, номын өмнө зогсох бяцхан  жаалуудын хөшөө. Би тэмээн жиний хөшөөг анх харахад аятайхан.  Харамсалтай нь Хятадаас бараа үндэстний үйлдвэрлэлийн мөхлийг тунхагласан учиртай хөшөө бололтой. Монгол айл нүүж яваа хөшөө байсан бол зөв байхсан.  Үнэхээрийн гоё хөшөө. Яргачин Сталин буюу Иосиф Виссарионович Жугашвили-ын оронд Бямбын Ренчин\1905.11.21-1977.3.04\-ы хөшөөг босгосон нь зөв, гэхдээ бичгийн их хүн-Цэндийн Дамдинсүрэн\1908-1986\ зэрэгцэн зогсож байвал 2 оргил мэт дүнхийхсэн.
.
Харин худлаа, бялдууч эсвэл хувийн, гэр бүл, намын ач холбогдолтой  хөшөөдөөс нэгийг дурсая:

Марко Поло гээч бичиг үсэг суралгүй өнгөрсөн итали, аягүйтвэл хорват гарлын хүн 2011 оны нэгэн өглөөнөөс Улаанбаатар хотын төвд баахан ном дэвтэр барьчихсан, ургах нарыг халхлах шахуу зогсдог болов. Өөрөөр хэлбэл 1324 онд нас барсан тэр хүн 687 жилийн дараа Монголд ирээд уншиж, бичиж сурчихсан мэт болов. 13, 14-р зууны Монголын тухай бичээд алдаршсан 3 хүний нэг-Марко Поло-ийн хөшөөг ирээгүй улсынх нь нийслэлд босгожээ.  Заавал харийн хүний хөшөөг Улаанбаатарт барих ёстой бол, түүний оронд Монголд ирсэн нь нотолгоотой-Плано Карпини\1246\, Вильгелм Рубрук\1253-1254\ нарын хөшөөг босгож болохсон. Эсвэл Монголд 2 удаа \1913, 1920\ ирсэн-Хятадын 15000 цэрэгтэй 6 сарын турш байлдаж түүхийн тавцнаас арчигдах гэж байсан Монгол Улсыг сүүлийн мөчид аварсан Азийн Морьт Дивизиин\АМД\ командлагч Барон Унгернд хөшөө босгосон бол ядаж үнэн байхсан. Дамдины Сүхбаатарын партизан цэргүүд хятадын 11000 гамин цэргээс ганц өдөр\1921.3.18\-ийн дотор Монгол орноо чөлөөлсөн гэх зохиолыг бид 70 жилийн турш сонсож ирсэн. АМД  чөлөөлөөгүй бол Монгол Улс өдийд хамгийн сайндаа БНХАУ-ын Ар Монголын Автономит Орон л байхсан биз ээ. 
Иимэрхүү баримтыг бид мэдээж огт сонсоогүй: "...Зөвлөлт Оросууд Унгернд бүслэгдсэн Монголын Өргөө хотоос тутаан Хиагтад ирсэн 20 000 хятад дүрвэгсэд-шархадсан цэргүүд, орос эхнэртэй, эрлийз хүүхэдтэй хятад худалдаачид, цөөхөн европчууд-ийг урт вагонуудаар ийнхүү Хятад руу нь буцаан тээвэрлэж байлаа..."\ "...Eastbound were long trains carrying 20,000 Chinese refugees from Ungern's sack of Urga in Mongolia--wounded soldiers, merchants with Russian wives and Eurasian children, coolies, and an occasional European--being transported by Soviet Russia back to China..."\.
The Far Eastern Republic : Part 8 by Junius B. Wood, National Geographic Magazine, June 1922 
RS: Алс Дорнодын Бүгд Найрамдах  Улс\1920.4.06-1922.11.15\ бол Зөвлөлт, Японы хооронд большевикуудын байгуулсан тоглоомын, халхавч, түр улс байв.

Монголд ирсэн, эсвэл ирээгүй 3 хүн дэлхийд их алдаршсан:

1. Плано Карпини\1185-1252\, Энэ хүн Ромын папын зараалаар 1246 оны 4-р сарын эхээр Ижил мөрны ойр байсан ордонд нь Бат Хаанд бараалхсан. Дараа нь 7.22-нд Карпини Хархоринд ирж Гүег Хаан\1246-1248 онуудад төрийг барьсан\-д бараалхаж Ромын Папын захиаг гардуулсан. "Ystoria Mongalorum quos nos Tartaros appellamus \"History of the Mongols, which we call Tartars". Карпини өөрөө биеээрээ явж, нүдээрээ үзсэнээ он, сартай нь  бичсэн. Энэ номыг дараах линк-ээр ороод унш: http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/carpini.htm
Карпини номоо улам сонирхолтой болгохын тулд монголчууд үхсэн малынхаа мах иддэг гэхчлэн бичсэн байдаг. Монголчууд айрагыг тэр үед /киргизүүд одоо хэлдэгтэй ижил /кумыс гэдгийг бичсэн нь сонирхол татаж байна.
2. Вильгелм Рубрук\1220-1293\,  Францын хааны элч Рубрук 1253 онд Оросод Бат хаантай уулзжээ. 1254 оны 4-р сарын 5-нд Хархоринд Мөнх Хаан\1251-1259 онуудад төрийг барьсан\-тай уулзсан. "A Journey to the Eastern Parts of the World"\«Путешествие в восточные страны»\ Плано Карпинийн адил, Вильгельм Рубрук үзсэн юмаа он, сартай нь бичсэн. Уг номыг эндээс унш: http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/rubruk.htm

3. Марко Поло\1254-1324\. Livres des merveilles du monde./Book of the Marvels of the World. Харин Марко Поло хүнээс дуулсан юмнуудаа хүнд хэлж бичүүлсэн. Ялгааг нь та мэдрэх болно. Энэ хүн өөрийгөө Хубилай хааны дэргэд 17 жил зөвлөсөн хэмээн залсан. Бичиг ч үгүй, үсэг ч үгүй түүгээр  Хубилай Хаан зөвлүүлж, төр томилолтоор Юан гүрнээр явуулж байсан гэсэн нь зөвхөн Марко Поло-ийн зохиосон үлгэр юм. Марко Поло бол Хятадын Цагаан Хэрэмээс хойшоо явж Монгол орныг үзэх битгий хэл, Хятадад ч ирээгүй, Төв Азид ч ирээгүй хүн гэдэг нь тодорхой болсон. Татарууд буюу монгол төрхтэй эсгий туургатнууд\монгол, киргиз\киргиз ба казак\, уйгар\тува ба одоогийн Шинжааны уйгаруудын монгол төрхтэй хэсэ\, түрэг\саха якутуудын өвөг\-ын талаар Хар Тэнгис хавьд байхдааа бусдаас, ялангуяа перс худалдаачдаас сонссон яриануудаа Италид шоронд байхдаа зохиолч Рустичелли-д хэлж бичүүлсэн.. Тэр итали  өөрийгөө 17 настайдаа очоод Хятадын Юан\1271-1368\ гүрнийг захирч байсан Хубилай хаанд 17 жил зөвлөж байсан, түүний даалгавраар олон хэлцэл хийсэн гэсэн атал түүний нэр гүрний албаны хүмүүсийн нэрс дунд байдаггүй.  Марко Поло Хятадын Цагаан Хэрэм, хятадын ханз үсэг, шаазан, язгууртны охидын хөлийг боодог ёс, цай, ном хэвлэл зэргийг огт дурсаагүй зэрэг нь судлаачдын сэжгийг төрүүлдэг. Юан Хятадын Цагаан Хэрэмийг сүүлд Мин улс\1368-1644\-ын үед барьсан байх гэх боловч уг хэрэм маань хойд зүгийн нүүдэлчдээс хамгаалах гэж хавьгүй өмнө баригдсан байгууламж шүү дээ. Марко Полог Европод 1324 онд нас барснаас 44 жилийн дараа, Хятадад байсан монголчууд 1368 онд "еэвэн сар"-ын бослогоор хядагдан үлдсэн нь хойшоо Монгол руугаа тутаасан. Нүүдэлчид, монголчууд ноёлохоо больсон хойно барих ямар ч шалтгаан байгаагүй шүү дээ. Уйгарын Кашгар хотыг дурсаагүй. Дайнаас болж тэр Бухарт 3 жил саатсан гэсэн атлаа тэнд юу хийж цагаа өнгөрөөснөө огт яриагүй.
Бичиж тэмдэглэж чадаагүй хүн гэхэд хүний, газрын нэрүүдийг овоо тогтоожээ. Олон жилийн турш сонссон нэрүүдээ Рустичеллод хэлж бичүүлсэн нь гайхалтгүй бизээ. Өөрөө нүдээр үзсэнээ ярьсан 20 хүрэхгүй өгүүлбэр л номд нь бий.
Марко Поло хүнээс дуулснаа их сайн тогтоож байсан бололтой.
"...Баруун зүгт  нэгэн улсын хаан Мөнхтөмөр гэж байж..." \"...You must know that in West there was a king of the Tartars named  Mongutemur, and soveignty descended to Tolobuga, who was a young bachelor, a very powerful man, named Totamunga, slew Tolobuga, with the assistance of another king of the Tartars, named Nogai...'.\The Travels of Marco Polo"\. Mongutemur гэдэг бол одоо бидэнд ч Мөнхтөмөр гэж ойлгогдож байна.

Плано Карпини хэдэн сар Оросод байхдаа Бат Хаантай уулзаад, Киргизийн талаар явж, 1246.7.22-нд Хархорин хүрсэн бололтой. Анхаар, номоо сонирхолтой болгох гэж тулд тэр хаяа худал бичсэн: "...Чинээлэг эр хэдэн ч эхнэртэй байж болно. Тэжээж л чадах бол тэр 100, 50, 10 эхнэртэй ч байж болно, хадам эх, түүний охидоос бусад бүх эмэгтэй хамаатнуудтайгаа гэрлэж болдог. Эцгийнхээ нас барсны дараа охидтой нь гэрлэж болно. Ах, дүүгийнхээ нас барвал эхнэртэй нь гэрлэх албатай....\...Состоятельный мужчина мог позволить себе иметь несколько жен. «Жен же каждый имеет столько, сколько может содержать: иной сто, иной пятьдесят, иной десять, иной больше, иной меньше, и они могут сочетаться браком со всеми вообще родственницами, за исключением матери, дочери и сестры от той же матери. На сестрах же только по отцу, а также на женах отца после его смерти они могут жениться. А на жене брата другой брат, младший, после смерти первого, или иной младший из родства даже обязан жениться...\Та дараах хаягаар уншиж, татаж авч болно. "Бидний Монголчууд гэдэг тэр татаруудын тухай". Плано Карпини: http://www.khamagmongol.com/library/history/Carpini_1996_e.pdf
Дэлхий даяар миний эхнэр\миний нөхөр буюу моя жена, мой муж\ my wife, my husband\ mia moglia, mio marito\ ma femme, mon mari\ хэмээн ярьдаг бол зөвхөн Монголчууд бусадтай хуваалцдаг, хамтарч хэрэглэдэг мэт "манай эхнэр", "манай нөхөр" гэж ярьдаг нь итгэл алдарсных уу?. Хүүхдээ манай хүүхэд гэж ярихад буруутахгүй. Учир нь та хоёрын дундаас гарсан үр тань. Харин ганц эхнэр, ганц нөхрөө манайх гэдэг маань дэлхийн онигоо болох вий.
Буруу ярьж зөв ойлгож байгаа маань энэ юм байлгүй дээ. Манайхан юун эхнэрээ бусадтай хуваалцах, бид хэтэрхий хартай байсан. Миний эхнэр, миний нөхөр л гэж урьдын цагт ярьдаг байсан нь мэдээж. Сүүлдээ эмсийн явдал задгайрснаас "манай эхнэр" гэж ярьж эхэлсэн бизээ.
Харин Плано Карпинийн бичсэн эгч, дүүтэйгээ гэрлэдэгийн тухайд бол нүүдэлчин монголчуудын үед битгий хэл Хүннү, Сүннүгийн үед ч  байх ямар ч үндэсгүй зүйл!!! Бусад эсгий туургатан-киргиз, түрэг, уйгаруудын хувьд ч тийм солиотой явдал байгаагүй гэдэгт би итгэлтэй байна. Эх рүүгээ цоройдог буур азарга ч бараг үгүйг монголчууд мэднэ. Харин олон эхнэртэй хаад, ноёд байсан байх.
Намайг Америкад байхад өрөөний минь  нэг монгол "-Гомо, лесби гэхчлэн хамаг болохгүй гаж явдал харуудаас, азынхнаас биш, харин энэ шаруудаас\европ төрхийн америк\ гардаг" хэмээн ярьж байж билээ. Эртний Грек болон одоогийн Италийн хойгт төв нь байсан Ромын их гүрэнд одоо хүртэл байсаар буй гаж донтнууд болох гэй, лесби\ижил хүйстнүүд\ нь байжээ. Плано яриагаа сонирхолтой болгох гэж ганц халбага европ давсаа хийсэн нь тэр биз. 

Вильгелм Рубрук\1220-1293\- Монголчуудын тухай хамгийн бодитой, үнэмшилтэй зүйлүүдийг бичсэн нь энэ хүн. Тэр 1254.4.05-нд Хархоринд иржээ. Тэр Тэр жил Марко Поло эхээс мэндэлж байж. Рубрук: "Энэ мужийг захиран суугаа,    Батын хамаатан болох Цагаадайд Констанполийн эзэн хаан надаар захиа илгээсэн билээ..."/ "...Now there was in that province a relative of Baatu, a captain by the name of Scatay [=Scacatai], to whom the lord emperor of Constantinople was sending (by me) letters that I be allowed to pass. So they agreed (to do as I asked), supplying us with horses and oxen, and two men to guide us ; and those who had brought us went back. Before, however, giving us all this, they kept us waiting for along time, begging of our bread for their little ones, admiring everything they saw on our servants, knives, gloves, purses and belts, and wanting everything. I excused myself [J: I refused] on the plea that we had a long journey before us, and that we could not at the start deprive ourselves of necessary things. Then they called me an impostor. It is true that they took nothing by force; but they beg in the most importunate and impudent way for whatever they see, and if a person gives to them, it is so much lost, for they are ungrateful. They consider themselves the masters of the world, and it seems to them that there is nothing that anyone has the right to refuse them: if he refuses to give, and after that has need of their service, they serve him badly. They gave us to drink of their cow's milk, from which the butter had been taken ; it was very sour, and is what they call aira. And thus we left them, and it seemed to me that we had escaped from the midst of devils [J: clutches of demons]. On the next day we came to their captain...".
оросоор: http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/rubruk.htm
англиар: https://depts.washington.edu/silkroad/texts/rubruck.html


Thursday, October 15, 2015

60. "-Хэдийгээр би халх биш ч гэсэн...".

\дуусаагүй\ 60. Нийтлэлч Алхан Болд. "-Хэдийгээр би халх биш ч гэсэн...".

"...Хэдийгээр би халх биш ч гэсэн, монгол хүн минь үнэн юм...". /Элбэгдорж Ренчино/1888.5.16-1938.6.23/

"1925.8.18...Данзантныг жилийн өмнө устгасан, одоо гол дайсан маань Ринчиночууд болоод байна..."

"...Ренчиногын эсэргүүцэл нь хувьсгалт өгүүлбэрүүдээр халхавчилсан түүний үндсэрхэг, нармай монголын, ардын үзэл санаанаас нь урган гардаг..." /"...сопротивление Ринчино вытекает из его националистических и панмонголистских настроений и народнической идеологии, прикрытых революционной фразой.../

"....При нынещнем меняющемся положении дальнейшее пребывание Ринчино в Урге становится недопустимым. В Китае начинается всеобщее грандиозное нац.движение и при этом в Монг.областях Китая необходимо вести работу из Пекина, для того чтобы увязать движение этих областей со всекит.нац.движением. Пан-монголийская акция из Урги принесла бы самый большой вред и прямо таки сорвала бы всекит.движение, ибо ургинский пан-монголизм окрашен  в яркую китаефобскую окраску. 
Надо поэтому проявить наконец энергию и не допускать панмонголийских походок и уклонов. Но это невозможно, пока там Ринчино. Если раньше его вред был еще не так велик, то настоящее время пройзводимый им вред прямо таки  неисчеслим..."

/19 июня 1937 арестован в Москве на рабочем месте в университете по делу бурятского антисоветского национализма-панмонголизма, в котором вскоре было обвинено практически всё руководство Советской Бурятии и ряд других бурят, занимавших высокие посты в ВКП(б) СССР). Для следствия был этапирован в Иркутск.

3 июня 1938 г. выездной сессией Военной Коллегии Верховного Суда СССР (председательствующий — заместитель председателя Военной коллегии Верховного Суда СССР диввоенюрист Никитченко И. Т.) обвинён в преступлении по ст. 58.1а, 58.2, 58.11 УК РСФСР. Обвинялся в частности в том, что он «с 1919 года являлся агентом японской разведки, которую систематически снабжал шпионскими сведениями. По заданиям той же японской разведки Ринчино входил в состав антисоветской буржуазно-националистической панмонгольской организации, занимавшейся шпионско-диверсионной и повстанческой деятельностью»/.Приговорен к высшей мере  уголовного наказания — расстрелу. 23 июня 1938 года в Иркутске приговор был приведён в исполнение. /


Афганистаны дайны үед-1998 онд узбекууд нь генерал Абдул Малик, Рашид Достумынх гэсэн 2 бүлэглэлд\манайхаар бол ардчилсан, ардын нам шиг\ хуваагдан хоорондоо алалцаж байхад талибан буюу пүштүнчүүд танктайгаа ирж хоёуланг нь няцалж байсан түүх бий. Хачирхалтай нь Афганы узбекуудыг устгахаар ирж байсан пуштун голлосон талибуудын дунд Узбекистанаас тутаасан исламист узбекууд\Тахир Юлдашев, Жума Намангани нарын хүмүүс\ байв. Өмнө нь ч бие биеээсээ урваж байсан Дустум, Малик хоёр цэргүүдээ хаяад Узбекистан, Иран, Турк руу тутаажээ. Дэлхийн Худалдааны Төвөө 2001 онд Бен Ладенчуудад нураалгасан АНУ-ын цэрэг ирж талибуудыг дараагүй бол Афганы узбекүүд нилээд шийтгүүлэх байв. Узбекистаны исламист узбекууд гэтэл пуштунчуудад нухуулж байгаа Афганы узбекууддаа туслахын оронд тэд Пакистанд очиж Бен Ладены бие хамгаалагчдаар зүтгэж байв. Баян хүнд нутаг байхгүй гэдэг шиг манай олигархууд Хятад, Америк, Корей руугаа зайлчихаж чадах биз ээ. 

Узбекуудын саяхны энэ "түүх" урьд нь халх, ойрадууд хагаралдсанаар Монгол бүхлээрээ манжуудын эрхшээлд орж байсантай адил. Нэг үндэстэн шашин, нам, ястан, нутагт хуваагдан талцах нь хичнээн аюултай гэдгийг түүх болж амжаагүй буй узбекуудын "явдал" харуулж байна. Монголчуудыг хагаралдуулах гэж улайран зүтгэж байсан, одоо ч оролдсоор буй хүмүүс бол харийнханд санаатай, санаагүй зүтгэгчид юм.  Аль хэдийн  4 хуваагдчихсан\Монгол,  Өвөр Монгол, Буриад, Халимаг\ монгол үндэстнийг "Увс", "ойрд"-ыг ярьж цаашдаа 5 хуваачих санаатай суртал нэвтрүүлэг хийгсэд манайд цөөнгүй бий. Жишээ нь:

"...Э.Ринчино юунд ийм бузар хэрэгт оролцов? Тэр Монголын толгойд гарч, 3 Монголыг хумьж Зөвлөлтөд нэгтгэх гэсэн Пан Монголын зорилгоо буюу И.В Сталины даалгаврыг л биелүүлэх гэжээ".  \хуудас 96, Б.Баттогтох. "Нууц хуйвалдаанаас алдаа завхралд".  Улаанбаатар. 1990 он.

Монгол тэр үед Зөвлөлтөд нэгдсэн бол аягүйтвэл, 1990 онд ЗХУ задрахад Буриадтайгаа, Байгал нууртайгаа бүүр том улс болоод гарчих  байсан биз. Орос-Монгол хил өнөөдөр магадгүй, Байгал нуураар байхсан биз. Хэзээ ч тусгаар улс яваагүй казах буюу талын киргизүүд дэлхийд 9 дэх том нутагтай Казахстанаа оросуудаас бэлгэнд авсныг одоо дэлхий харж байна.

Так или иначе, 31 мая — то есть всего через 11 дней — СССР подписал с Китайской республикой соглашение об общих принципах урегулирования, установлении дипломатических и консульских отношений. В ст. 5 это соглашение содержало важную уступку Китаю: Внешняя Монголия признавалась его частью. В Монголии больше не было харизматического лидера, который мог бы выступить против этого.

1924 оны 5 дугаар сарын 31-нд "Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Холбоот Улс ба Хятадын Бүгд Найрамдах Улсын хоорондын асуудлыг зохицуулах ерөнхий зарчмуудын тухай” хэлэлцээрийг байгуулсан байна. Гэрээний 5-р зүйлд: “ЗСБНХУ нь Гадаад Монголыг Дундад улсын бүрэлдэхүүн хэсэг гэж хүлээн зөвшөөрч, Хятадын бүрэн эрхийг хүндэтгэнэ” гэж заажээ. Эл заалт 1919 оны Зөвлөлт засгийн газрын тунхаглал1921 оны Монгол, Зөвлөлтийн Найрамдлын гэрээнд харшилсан төдийгүй, бодит байдал дээр Хиагтын гэрээнээс ч ухарсан хэрэг болжээ. Үүний хамт зөвлөлтийн цэргийг Монголоос гаргах асуудал ч гэрээнд багтсан байв.

Ее новое руководство было недовольно соглашением. Ринчино даже написал секретное письмо в бурятский обком, в котором предлагал включить Монголию в состав СССР и объединить ее с Бурятией. 

Ринчино-д Баттогтохын тулгаад буй коммунизм өчүүхэн ч сонин биш, харин түүний эрхэм зорилго бол- улаан оросуудыг ашиглаж монголчуудыгаа нэгдмэл болгох гэсэн хүсэл л байсан. Харамсалтай нь, дэлхийн олон буурай улсуудыг коммунизмд татах зорилготой ЗХУ манай Монголыг өөртөө нэгтгэн авахыг огт хүсээгүй юм. 1923.5.30-нд большевикууд Зөвлөлт Социалист Буриад-Монголын Автономит Улсыг байгуулсан түүхтэй.

https://sonin.mn/news/enews/59316

Энэ захиа Ринчино юуны төлөө явсан бэ гэдгийг ойлгоход танд туслах болов уу:
"№15.                              9-го июня 1925 г.
При нынещнем меняющемся положении дальнейшее пребывание Ринчино в Урге становится недопустимым. В Китае начинается всеобщее грандиозное нац.движение и при этом в Монг.областях Китая необходимо вести работу из Пекина, для того чтобы увязать движение этих областей со всекит.нац.движением. Пан-монголийская акция из Урги принесла бы самый большой вред и прямо таки сорвала бы всекит.движение, ибо ургинский пан-монголизм окрашен  в яркую китаефобскую окраску. 
Надо поэтому проявить наконец энергию и не допускать панмонголийских походок и уклонов. Но это невозможно, пока там Ринчино. Если раньше его вред был еще не так велик, то настоящее время пройзводимый им вред прямо таки  неисчеслим. Надо поэтому положить конец. Совершенно непростительно из-за одного человека подвергать опасности движения. Безобразная эпопея с посланными калганской делегации нелепыми инструкциями показывает до какой степени панмонголисты склонны поворачивать Монголию против нас. Эта безобразная история должна быть уроком, но уроком надо уметь учиться.  Прежде всего из этого следует, что надо избавить Ургу от присутствия Ринчино. Это теперь вреднейшая из вреднейших личностей. Мы здесь хлопочем о курорте для его лечения. Я позволю себе выразить надежду на его отьезд из Урги наконец осуществится.
Чичерин".

Чичерин бол 1918-1930 онуудад Зөвлөлтийн Гадаад хэргийн Ардын комиссар байв.
Үүнээс 6-хан хоногын дараа нөгөө Чичерин дахиад Васильевт бичихэд хүрчээ:
"15 июня 1925 года.
Тов.Васильеву
Вы телеграфируете, что удастся удержать Монгпра от ведения революционной агитации в монг.областях Китая. Удержать от этого Монпра   необходимо во чтобы  не стало, ибо если движение в Китае разобьётся на часть, руководимую из Пекина, и часть, руководимую из Урги, это также также погубит движение, как губит его в Индии двойственность мусульманских и индусских течении. Надо во что бы то не стало этому препятствовать. Для этого надо, наконец, расстаться с безусловно неприемлемой в данном случае личностью Ринчино. Мы  здесь устройм все что  для него нужно,  чтобы он лечиться в санаториях или водах. Совершенно непонятно получение нами никакого ответа по вопросу о лечении Ринчино у нас. Фраза о том, что он будет оставаться в Урге, не занимаясь политикой, является вредной иллюзией. Он будет в Урге ядром оппозиции и ферментом брожения. Оставлять его там невозможно. Положение там слижком серьёзно и вопрос слишком обострился".
Чичёрин
********1925.7.09: "...Вы помните, что целью посылки нами тов. Рыскулова в Монголию было углубить работу партийного строительства в Монголии, больше демократизировать государственный строй и постепенно освободить монголов от влияния Ринчино...Второе препятствие - сопротивление Ринчино политике Рыскулова в проведении ряда необходимых мероприятий.
Ознакомившись теперь на месте с документами и материалами, а также поговорив со многими товарищами среди монголов и русских, для меня еще больше, чем раньше, совершенно очевидно, что сопротивление Ринчино вытекает из его националистических и панмонголистских настроений и народнической идеологии, прикрытых революционной фразой...Незачем в этом письме приводить факты из деятельности Ринчино, шедшие вразрез с нашей политикой. Достаточно лишь указать на инструкцию ЦК делегации к Фыну, редактором которой был Ринчино, а не Раскулов, на воззвание о восстании во Внутренней Монголии и проч. Если вы просмотрите его тезисы о зарубежной работе (посланы Вам), то увидите, что этот человек самым искренним образом проводит взгляды, которые неминуемо ведут к политике на Дальнем Востоке, идущей вразрез нашей...
При поддержке Ринчино со стороны Полпредства в последние месяцы в Монголии происходила борьба между представительством НКИД и Коминтерном. Монголы, по-видимому, это поняли и только по этой причине решили вынести резолюцию об отзыве нашего представителя...
В то время, как у Ринчино стремления «работать» на китайских окраинах, вплоть до захвата китайского Алтая, вытекают из всего мировоззрения, Рыскулов стремился перенести свою работу из Монголии за рубеж по причинам, я бы сказал, чисто «ведомственного характера», ему хотелось работать не только в Монголии, но и в других местах. Конечно, практически это могло привести к результатам, совпадающим и с чаяниями Ринчино, но все же не следует смешивать зарубежные планы Ринчино и Рыскулова, так как они вытекают из разных предпосылок и совершенно по-разному отражались на практике. Указания Полпредства в Монголии, что Рыскулов такой же панмонголист, как Ринчино, по-моему, не верны..."
/№ 55. 9 июля 1925 г. Письмо зам. заведующего Дальневосточным секретариатом ИККИ Г. Н. Войтинского заведующему Дальневосточным секретариатом ИККИ Ф. Ф. Петрову о причинах разногласий между Т. Р. Рыскуловым и Э. Ринчино и методах его работы в Монголии/

*********1925.8.18: "маш нууц. Нөхөр Васильевт. Өнөө үед байдал нарийн төвөгтэй боллоо. Мэдээж хэрэг тэр/шинэ бүрэн эрхэт төлөөлөгч Никифоров/ одоо энд боловсруулагдаж байгаа чиг шугамыг бүхэлд нь мэдэж байх нь чухал. Данзантныг жилийн өмнө устгасан, одоо гол дайсан Ринчиночууд болоод байна. Өмнө нь төдий л чухал биш санагдаж асуудлуудыг Хятадын хувьсгал хөндөж тавилаа. Бидний дэлхийн бодлоготой Ринчиногын чиг шугам хамгийн хурц байдлаар зөрчилдөх боллоо. Түүнээс болоод манай дэлхий дахины бодлого нурахыг бид гаргуулж болохгүй. Түүний үзэл баримтлал нь манай чиг шугамтай эсрэг тэсрэг төдийгүй хэрэгжүүлэх замд маань хөндлөн зогсож байна. Гэтэл тэр одоо тэнд байна. Тэнд байна гэдэг бол тэр бусдад нөлөөгөө халдааж Монголыг бидний зам дахь тотгор болж хувиргана. Тиймээс бид түүнийг Монголд байхгүй болгох, Ринчиночуудын халдварыг зогсоох талаар хамгийн шийдвэртэй арга хэмжээг авах шаардлагатай болж байна. Сангийн Ардын Комиссаратын шугамаар Өргөөд манай байдал мэдэгдэхүйц суларч байгаа болон дайсагнагч элементүүд идэвхжиж байгаа тухай түгшүүрт мэдээ ирдэг болов. Энэ бол манай нөлөөллийг сулруулах гэсэн Ринчиногын хийсэн хэрэг байж таарна. Ямар боловч бид тэхээр Монголд баримтлах манай дэлхий дахины боллоготой хатуу нийцсэн чиг шугамыг боловсруулах шаардлагатай боллоо. Чичерин"

------''
"Төв халх аялгаар ярьдаггүй л бол монгол хүн биш" гэсэн явцууr үзлээсээ салж байгаа маань сэтгэлгээний том дэвшил шүү. Бид эртэй сайндаа л тусгаар тогтночихсон, өвөрлөгчид бүтэлгүй, сэтгэлгүйдээ л Хятадад орчихсон юм биш" хэмээн яруу найрагч Гүн Г. Аюурзана бичсэнийг уншаад би баярлав. Бусдын: эрхшээлд орсон ах дүүсийнхээ сэтгэлийг эмзэглүүлдэг хүмүүс Монголд цөөрч буй бол зөвхөн сайн. Гэсэн ч Монголд байгаа мөртлөө бусад монголчууддаа дээрэлхэх санаатнууд байсаар. Монголчуудын нилээдийн дунд бие биеээ гадуурхах, дээрэлхэх хөгийн сэтгэхүй байна: бие томтой нь давжаадаа, баян нь ядуудаа, дарга нь ажилчиндаа, хажуу сумынхандаа, бага ястанд, өвөр монголчуудад гэх мэтчилэн... 3 сая ч хүрэхгүй атлаа Монголчууд бие биедээ дээрэлхэх санаатайг харийнхан мэдвэл мөхөхөд маань туслахыг хүсэх биш үү?!

Монгол хүн байх нь огт чухал биш , харин "халх", эсвэл "хот"-ынх байх нь л "гоё" гэсэн өнгөцхөн хүмүүс байхад, дэргэд нь монголчуудыг хоорондоо эв түнжингүй байлгах эрхэм зорилготой харь гарлынхан бас бий. 

Тэднийг "халхчууд", "хотынхон" хэмээн хаалт дотор бичээд буй шалгаан минь- тэд халхчууд, хотынхны ихэнхийг төлөөлөхгүй. Гадаадад очоод "I'm a Halkha, Je suis Halkha, Sono un Halkha гээд яривал нь аль тив, аль улсаас ирснийг нь таах хүн олдохгүй. Тэр битгий хэл Москвад "Я Халх", Казахстанд "Мен Халхпин" гэсэн ч тэд хаанаас, ямар улсаас ирснээ ойлгуулж чадахгүй. Хажуугийн Тувад ч халх, баяд, дөрвөд гэвэл мэддэг хүн ховор.
Харин Монгол гэнгүүт дэлхий мэднэ. Харамсалтай нь, халх, барга, дөрвөд, ойрад, баяд, цахар, үзэмчин гэх хүмүүс хаана байдгийг дэлхийд мэдэхгүй. Буриадуудыг зөвхөн Орос, Казахстанд, үсрээд Украйн, Белоруссд мэднэ. Байгаль нууранд ирээгүй л бол европ, америк, австралиинхан буриадууд гээч хэн болохыг огт мэдэхгүй. Халх, буриад, дөрвөд, захчин мэт нь бүгд сүүлийн хэдэн зуун жилд үүссэн ойлголт. Оросууд Сибирт ирэхдээ нутгиин хүмүүсийг "брат" гэж дуудаж байснаас буриад гэх ойлголт үүссэн.

Монголчууд үндэстний үзэлтэй нэгдмэл байх шаардлагатай атал, улсын, ястны, аймгийн, сумын-өчүүхэн дов жалганы үзэлтэй байдаг.  Тэгвэл "халх"-ууд хоорондоо тийм эв нэгдэлтэй байна гэвэл үгүй. Хэдэн жилийн өмнө Орхон голын эрэг дээр Хархорины хэдэн залуус- Бид Хотонтынхонтой алалцана хэмээн хөлчүүрхэж байхтай би таарсансан. Халх хэмээн дээрэнгүй үзэл гаргагчдад сануулахад төв монголоо орос, хятад, киргиз, төв азийнхнаас амиараа халхалж ирсэн буриад, өвөр монгол, ойрадууд бол жинхэнэ халх= халхлагчид юм шүү. Энэ цөөхөн монголчууд бие биеээ гадуурхдаг гэж гадаадынхан мэдвэл бид тэдэнд эмгэнэлтэй, инээдтэй харагдана. 
Монголчуудыг үзэн ядагсадыг  доорх 4 бүлэгт хувааж болох юм. Үнэндээ бол тэд 4 багтай 1 бүлэг юм.
1. Жалга, довын хараалчид:
2. Увсынхныг хараагсад:
3. хөдөөнийхныг хараагсад:
4. өвөр монголчуудыг хараагсад:
5. нийт онголчуудыг хараагсад:
Тэд өөрсдийгөө нэг бол- бид хотынхон гээд хөдөөнийхныг хараана, нөгөө бол -бид халхчууд гээд Увсынхныг хараана, үгүй бол тэд үзэгдэхгүй байсан ч, өөрсдөөс нь хоол гуйгаагүй өвөр монголчуудыг зүхнэ. 

1. Жалга, довын хараалчид:
а. хотод: зарим таксич, наймаачид нэгийгээ хөөнө, тууна. 
б. хөдөөд: зарим хүмүүс нөгөө аймгынхнаа, зэрэгцээ сумынхнаа, нөгөө багынхан, голын урдахаа, уулын арынхнаа, довын цаадахаа муулна. 

2. Увсынхныг хараагсад:
Увсынхан хэмээн хараагсад Монголд олон буй. Увсынхан гэж хэн бэ? Увс гэдэг үндэстэн, эсвэл ястан манай гариг дээр байхгүй. Тэгвэл тэд  хэнийг хараана вэ?! Эдгээр хараалчдийн өвөө нар нь урьд буриадуудыг их хараадаг байв. Барон Унгерныг зуучилж авчирсныхаа төлөө, оросуудаар дамжуулж илүү боловсролтой байсныхаа төлөө буриадууд дээрх "гурван этгээд"-ийн өвөө нарт 30-аад онуудад эр хүнгүй болтлоо хядуулсан. Жирэмсэн эмсийг нь ч алсан. Оросууд алсан гэгдээд л өнгөрсөн. Үнэндээ бол Дотоод Яаманд шургалсан дээрхи 3 -ын төлөлөгчид буриад, барга, цахаруудыг 1930-аад онуудад алсан. Үлдсэн буриадуудын үр сад нь буриад гаралтайгаа нуудаг болсон. Үүний жишээ бол Намбарын Энхбаяр, Санжийн Баяр.
Буриад гэснээс нэгэн зүйлийг сануулъя. Өөрөө өөртөө нэр өгсөн үндэстэн битгий хэл хүүхэд ч энэ хорвоо дээр байхгүй. Жишээ нь, талын киргизүүдэд оросууд 1923 онд "дөлгөөн Донын"-ын казакуудынхаа нэрийг өгснөөс  энэ үндэстэн "үүссэн". Эхэндээ сэтгүүл байснаа дараа нь сонин болсон "Киргизская степь" буюу  "Киргизын тал"-ын 1921 оны 4-р сарын 21-ны дугаарыг үзъе. Актобе нь одоо ч Казахстанд байсан газраа байдаг, 2 дахь том муж.  Энэ сонинд бичсэн нь: "...Большинство киргиз земледелием не занимается. Налог они будут платить скотом и сырьем: шерстью, кожью и пухом..." сhttp://myaktobe.kz/archives/57570

Буриад эсвэл халх гэх ястан саяхныг болтол байгаагүй. Манжууд ар монголчуудад өөрсийгөө ойрдуудаас халхлуулах гэж халх гэх нэрийг өгснөөс халх гэх ойлголт үүссэн. Сибирт оросууд анх ирэхэд буриадууд өөрсдийгөө эхирэд, хуасай, шарайд, табангууд гэхчлэн омогынхоо нэрээр нэрлэн угтаж. Оросууд тэднийг бүхэлд нь "брат"\ах, дүү\ хэмээн дуудаж эхэлснээр тэд өөрсдийгөө "буриад" гэж хазгай дууддаг болсноор энэ "үндэстэн" үүсчээ.

Буриадуудын оронд одоо Увсынхан хараалын бай болж байна. Саяхан нэг эмгэнийг 3 залуу дээрэмдсэн жигшүүрт хэрэг гарчээ. Бүх хүн тэднийг жигшиж байна. "Эмгэнийг дээрэмдсэн 3 залууг баривчилжээ" гэсэн энэ мэдээ Увсынхныг хараагсдын магнайг тэнийлгэсэн нь мэдээж. http://www.shuud.mn/content/read/462774.htm Тэр 3 дээрэмчдийн 1 нь Дорнодын харьяат, 2 нь Увсынх гэнэ. Тэр мэдээнд олзуурхсан зарим "халхууд" интернетээр шүлсээ савируулан коммент бичиж байна. Бөөн үг, үсэг, дүрэм, найруулгын алдаа. Тэдний 2 нь Увсынх байсанд тэд асар их баяртай байна:
Зочин  (103.229.122.206)
Увс хуний мен чанар нь энэ дээ. дервед хун хун биш гэдэг ямар унэн уг вэ.
УВСЫН ХҮНИЙ СОЛИОРОЛ  (59.153.115.101
Увс ажиллагаа гэдэг увс нь хүн хөгжилийн түлхүүр,увс бөхийн өлгий нутаг,увс хүн оюуны түрүүч Монголын эх орончдоос Цэдэнбалыг салган авч хаан мэт төвийлгэн балайрах,хахлыг самарсан Галданбошигтыг байнга магтан дуулах солиорол чинь нийт монголчуудыг эгдүүцэл дургүйцэлийг ихээхэн хүргэж байна.
Зочин  (150.129.142.90)
Увсын малуудыг УБ-аас хөөж гаргая!!!

Увсынхан үзэн ядагдах болсон шалтаг нь Монголын нийгмийн бүх салбарт тэд амжилттай яваад нь юм. Тэд сайн яваа шалтгаан нь энэ нутгийн дөрвөд, халх, баядууд эвтэй, бие биедээ дэмтэй байдагт юм. "Дөрвөд хүн хүн биш, дөрвөн шийр мах биш" гэсэн үгийг тэд зохиогоод удаж байна. Хятадын эрхшээлд орсон Өвөр Монголоос салгаж авсан Сүхбаатар аймгын монголчуудаа манайхны зарим нь "Даригангын саарин хөлтөн хэмээн хараадаг шиг жалганы үзэл Увсынханд алга. Миний нэг найз "-Манайхны Увсынханд дургүй зан ерөөсөө салахгүй юм аа" хэмээн цөхөрсөн байдалтай хэлж байж билээ. Учир нь Увсын бөх наадмаар түрүүлсэн гэнэ.
Тэр үнэн. Увсынх л бол тэд дургүй. Хэдхэн хотонг эс тооцвол, Увсынхан дөрвөд, халх, баяд гээд үндсэн 3 ястнаас бүрддэгийг тэд мэдэхгүй эсвэл огт сонирхохгүй.

Нийтлэлч Баабар: -Жил гаруйгийн өмнө, наадмаар нэгэн сонин нэвтрүүлэг зурагтаар гарч билээ. УИХ-ын даргаар Нямдорж сонгогдсонд зориулсан будаалга юмуу даа. Аялгаас нь үзэхэд нутаг нэгтнүүд ялгаран цуглажээ. Баянмөнх аврага ярьж байна:
-Монгол улсыг бид удирдах ёстой юм, удирдсаар ч ирсэн юм. Гэтэл сүүлийн арваад жил ёс алдагдаж манай нутгийнхан төрийг толгойлох явдал завсараллаа. Энэ алдаа зүй ёсоор засагдан нутгийн хүүхэд төрийн толгойд гарав. Монголд Ерөнхийлөгч гэдэг бол билэгдлийн шинж чанартай байдаг.  Ерөнхий сайд ч яахав, гүйцэтгэх л ёстой хүн. УИХ бол хамгийн том байгууллага, тэгэхээр үүний дарга нь жинхэнэ төрийн толгой юм. Нямдорж ингэж Монгол төрийн жинхэнэ толгойлогч боллоо. Төрд гарсан алдаа засарч манайхан дахин төрийн жолоонд гарлаа".
Яахав дээ, чааваас бөх хүн шүү дээ. Ардчилсан Төрийн эрх мэдлийн хуваарлалтын зарчмыг ойлгодоггүй л юм байгаа биз, зайлуул. Яахав дээ, нутгийн үзэл хүчтэй л байгаа юм байгаа биз. Гэтэл Нямдорж нь аваргын хэлсэнд бүр үг үсэгчлэн үнэмшиж орхижээ..
http://baabar.niitlelch.mn/content/7351.shtml

Нямдорж, эсвэл сая эмгэнийг дээрэмддэг 3 залуугаас болоод бүхэл бүтэн Увсын монгол ах дүүсээ-мөрөөрөө яваа малчныг, жолоочийг, оюутныг, багшийг муу хэлэх, хараан зүхэх нь эрүүл явдал уу?.

 "Би халх гэдгээрээ бахархдаг ч үгүй, гунидаг ч үгүй" гэхчлэн Баабар ярьж, бас 1992 онд:
"Халхын тухай асуудал! Өнөөдөр манай хүн амын бараг ная шахуу хувь нь халхчууд. Хүн амын үнэмлэхүй дийлэнх олонх нь гэсэн үг. Буриад, торгууд, баядын хэн нь ч халхыг түшинэ. Гэтэл халхчууд тэднийг гадуурхаж байх гэж дээ. Үндэс угсаагаа яривал адилхан монголчууд. Нутгийн хэл аялга, өвөрмөц ёс заншлын хувьд хүний олноор халхууд л тэднийг түрж байгаа болохоос дөрвөд, өөлд, дарьгангачуудаас аюул занал учруулаад байгаа юм огт байхгүй. Өөрийн өвөрмөц аялга, заншлаа халхын түрлэгт дайруулчихгүйн тулд тэд өөрсдийн холбоог байгуулах эрхтэйгээр барахгүй зайлшгүй шаардлагатай. Ингэснийх нь төлөө тэднийг халхчуудын зүгээс буруутгах, сөргөлдөх маягаар янз бүрийн холбоо урдаас нь байгуулж хүчээ үзэх нь даанч арчаагүй хэрэг. Монгол гэдэг нэрийг халхчууд өөртөө дагнан өмчлөх эрхгүй. Тэрэн дээрээ тулбал ойрдууд халхыг бодвол илүү монгол бичгийн хэлэнд дөхүү ярьдаг байх шүү!" гэж зөв, хэрэгтэй бичиж байсан бол одоо үзэл бодол нь нилээд өөрчлөгдөж Дашзэвэгийн Сэнгээ шиг монголчуудыг хагалан бутаргах сурталчилгааг хийдэг болсон мэт.

"Увс", буриад, дөрвөд...-ийн дунд ч гэсэн бас юм л бол өөрсдийгөө дөвийлгөж ярьдаг цөөнхи нь бий. Нэг нөхөр "Жанжин Д.Сүхбаатар буриад гаралтай" гэсэн урт үлгэр зохиочихоод түүнийгээ www.sonin.mn -тавьсан байх жишээтэй. 
Ар Монголд Манж-Хятадын ноёрхогчид, киргизийн дээрэмчдийн эсрэг  зэвсэгт тэмцлийг анх эхлүүлсэн,1912 онд Ховдыг чөлөөлөх байлдааныг оройлон оролцсон нь Дамбийжаа халх хүн байсныг "халимаг" болгосоор суугчид олон. Тэгвэл үүнийг унш:
-Чухам ингэж байх үедээ Дамбийжанцан надад өөрийн намтрыг ярьсан юм. Түүний хэлснээр, тэр Улиастайгаас Хаалга орох зам дээр, Түшээт хан аймгын Бадрах гүний нутаг Ашиг хурган чулуу гэдэг газар төрсөн.
7 настай байхад нь түүнийг Долнуур дахь Шар сүмийн хийдэд суулгажээ..." хуудас 69, 71, А.В Бурдуков. "Хуучин ба Шинэ Монголд"
Rs: Ашиг хурган чулуу эсвэл ашиг хоргын чулуу бол одоогийн Дорноговь аймгийн Мандах сумын төвөөс баруун хойхон.

Сая нэг бөхийн цолыг хураажээ. Увсынх учраас тэр бөх-чины цолыг хураасан мэт бас нэг бичихэд, нөгөө хүн хариулжээ:

  1. Увсын хүн байна, хураах нь зөв. Тэд хэн гэдгээ мэдэх хэрэгтэй. Бүр шорон нь дээр байсан.
    Зочин, 2017-02-10 14:19:43, 203.91.115.44Хариу бичих
  2. Хэ хэ.Үндэсний бөхөд бүгд допинг хэрэглэдэг л дээ.Гэхдээ Үндэсний бөхийн холбооны дарга Нямдорж Данзан LLC байхад анхны шийтгэх хүн нь Увсаас байх нь тодорхой,өөрөөр байх боломжгүй.
    Зочин, 2017-02-10 14:58:29, 202.70.41.122
    Баян-Өлгийгээс 30-н жилийн дараа арай гэж нэг улсын цолтон төрсөнийг харгалзаж үзсэн нь онож. Ганзориг ч яахав Увсынханд санаа зоволтгүй
    Зочин, 2017-02-10 15:39:03, 122.201.21.96
    Chi uvs iin hun halhiin hun gej talcuuldag yamar geechiin luuhaan vee? Bi chamtai barildaya nadtai 2 barild.davahgui bol chamaig beejind hurgej ogyo
    Зочин, 2017-02-10 15:45:45, 99.57.27.13

Chi uvs iin hun halhiin hun gej talcuuldag yamar geechiin luuhaan vee? Bi chamtai barildaya nadtai 2 barild.davahgui bol chamaig beejind hurgej ogyo

Баруун монголчуудын өвөг дээдэс болох ойрадууд Байгал нуурын эргэн тойрны ойд амьдарч байснаа 14-р зууны дундуур Алтайн уул, тал руу нүүн очжээ. Буриад ба ойрад аялгуунд самган гэхчлэн ижил утгатай олон байгаа нь үүнээс үлдсэн. Хятад дахь Юан гүрэн унаснаас хойш тогтсон Мин улс монголчуудыг хүчээр номхотгож чадахгүй байсан тул монголчуудыг ардын нам, ардчилсан нам, хувьсгалт нам болгон задлахаар шийджээ. Тэд ойрдуудад бэлэг сэлт барьдаг болов. Энэ нь ч амжилттай болсон.1408 онд Ойрадын ноён Махамуд Мин улсын хаанд хүлэг  морь бэлэглэхдээ хүрч байв. 1409 онд хятадын Мин улсын цэрэг зүүн Монгол руу довтлоход ойрад\баруун\ Монголын цэрэг тусалж байв! Удалгүй ойрадууд эргээд Мин улсын хятадуудтай байлдаж байв.
Сүүлд нь энэ л аргаар, 1691 оны 5-р сард хятад-манжууд Долнуурт халхын 550 ноёдод хятад-манжууд бэлэг тарааж, хэргэм олгож өөрийн болгосныг саная. Баруун Монголын цэргүүд руу довтолсон Манжуудад Халхын цэргүүд тусалж байв!

Монгол хүн монголын нутаг дээр яагаад ч цагаач гэгдэх ёсгүй. Өвөр монгол, буриад, халимаг хүмүүс цагаачид биш. Монгол хүнийг монголын нутаг дээр гадуурхахыг эхлүүлсэн хүний нэг Хичээнгүй Сайд гэх Ба лин Цэрэндорж бололтой. Намын 3-р хурлын  протоколд Цэрэндорж хойд монгол нутгаас ирсэн Элбэгдорж Ринчиног заавал "буриад" гэх тодотголтойгоор дуудсан байдаг. 

Буриадуудыг нүд үзүүрлэгч С.Данзан, Б.Цэрэндорж нарын хүмүүст хавчигдсан Элбэгдорж "-Нөхөд өө. Хэн нь зөв болохыг өөрсдөө тунгаагтун. Би халх биш, буриад хүн учраас л намайг буруутгах хүмүүс гарч болох юм. Би халх биш ч гэсэн монгол хүн нь үнэн, харин ард түмний дайснууд л ингэж ялгаварлаж үздэгийг санагтун". \хуудас 172, МАХН-ын 3-р Их Хурал.\дэлгэрэнгүй тэмдэглэл\. 1966. Улаанбаатар.

Гэтэл Цэрэндорж өөрөө хэн байгаад монгол хүнийг гадуурхаад байв !?
"...\11-р сарын\ 3-ны өдөр ГЯЯ-ны сайд Цэрэндорж ирж улзлаа. Энэ бол 50 гаруй настай, эцэг нь Шаньсигийн худалдаачин явсан хүн юм. Тэрээр эхээрээ овоглодог. 16 настайдаа Заргын яамнаа алба хашиж эхлээд, хожмоо Хүрээнд Амбаны яамнаа орчуулагч хийх болсон. Маш сайн хятад хэлтэй. Хятадын түүхийг нэвтэрхий судалсан...".
Монголын Дотоод Нууц". Улаанбаатар. 2016. Мөнхийн Үсэг.
Чэнь Лү бол Хиагтын 3 этгээдийн хэлэлцээний дараа, 1915-1916 онуудад Монголд сайдаар сууж байгч.

"Хичээнгүй" гэх Цэрэндорж хэний төлөө хичээж байв?  2017.02.06-нд википедиа-аас авсан бичлэг:
"1915 онд Хиагтын гэрээ байгуулах 3 улсын уулзалтанд Монголын төлөөлөгчдийг хятадын шаардлагаар солиход тухайлан Цэрэндоржийг нэрлэн ирүүлсэн байна. Мөн 1919 онд Монголын Автономитыг устгах гэрээнд Шанзудба Бадамдоржийн хамт идэвхийлэн оролцож гарын үсэг зурж баталгаажуулсан гол хүний нэг юм...
1916 оны цагаан сарын шинийн 15-нд Гадаад Монголын Гадаад харилцааны тэргүүн сайд Цэрэндоржоос Хятадын Чен Лу-д хэлснээр бол: “Сахалт лам Бөхбаян бол гадаад монголын тусгаар тогтнолын үйл явдлыг хамгийн анх өдөөн эхлүүлэгч мөн. Гүн Б.ХайсанЗасагт ван Удай зэрэг буруу хүмүүс Өвөр Монголоос Их Хүрээнд ирж, элдэв зүйлийн өдөөн хатгалга хийж байснаас Ханддорж ван сэтгэл хөдөлж…
Хэрэв Удай Хайсан хоёр Хүрээнд ирээгүй бол, магадгүй Гадаад Монголын тусгаар тогтнол гэгч хэрэг явдал гарахгүй байсан” гэсэн нь бичгээр үйлдсэн уулзалтын тэмдэглэлээр хар гэрч болон үлджээ...
Монголын үндэсний архивт 1919 онд Нийслэл хүрээнд сууж байсан Бүрэн эрх төлөөлөгч Чэн-И ба Богд хаант Монголын улсын удирдлагатай хийсэн хэлэлцээний үеийн тэмдэглэлийн хэсэг хадгалагдаж байна. Тэрхүү тэмдэглэлд Монголын автономит төрийг устгасаны төлөө Монголын ноёд, том лам, хутагт нарт мөнгөн шагнал олгох асуудлыг хэлэлцсэн байх бөгөөд 138 хүний нэр, цол хэргэм болон олгох мөнгөн шагналын хэмжээг заасан жагсаалтыг үйлдсэн нь хадгалагдан үлджээ. Жагсаалтын эхэнд Ерөнхий сайд, Эрдэнэ шанзав да лам Гончигжалцангийн Бадамдоржид 30 мянган лан мөнгө, Дотоод яамны дэд сайд Эрдэнэ жонон ван Ширнэндамдин ба дэд сайд Да лам Пунцагдорж нарт тус бүр 15 мянган лан мөнгө, Гадаад яамны сайд, Хичээнгүй гүн Б.Цэрэндоржид 20 мянган лан мөнгө гэх зэргээр нийт 354 мянган лан мөнгө олгохоор заасан байна. 1920 онд Монголын ноёд лам нарын өөрийн хүсэлтээр автономит эрхийг устгасан. Нэгэнт хэлэлцэн тохирсон зүйл хэрэгжсэн тул мөнгөн шагналаа авсан байх магадлал өндөр...".https://mn.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD_%D0%A6%D1%8D%D1%80%D1%8D%D0%BD%D0%B4%D0%BE%D1%80%D0%B6

Дотоод Яаманд зүтгэж байсан шүлэгч Д. Сэнгээ “Цагаан гүүг ногоо хатгана, цагаачийг цагаа хатгана"  хэмээн эрдэмтэн Бямбын Ренчиныг дайрч байсан. "Үхсэн хүн үг хэлэх биш" гэж бодож явсан хүмүүсийн зарим нь үнэнд гүйцэгдэж "үгээ хэлж" байна. Сономын Лочин: Одоо би үнэнийг хэлъе. Төв Хорооны даалгавраар би Бямбын Ренчин гуайг шүүмжилсэн юм-хэмээн ярилцлага өгсөн байна лээ.

Үнэндээ бол Увсын дөрвөд, халх, баяд, хотон нар хоорондоо халхчуудаас илүү гэхээс биш дутуугүй эв нэгдэлтэй байдаг юм билээ. Увсын дөрвөдүүд- гээд хэлэнгүүд Увсын халхууд -"Дөрвөдүүд бол монголчууд шүү дээ" хэмээн бушуухан залруулдаг.
2008 оны Бээжинд болсон Олимпод Энхбатын Бадар-Ууган түрүүлэхэд бүх монголчууд баярласан гэж би бодсон. Монголчууд төрийн далбаагаа бариад хот даяараа, Сүхбаатарын Талбай дээрээ асар их баяр хөөр болсон. Слесарь, компанийн захирал, оюутан, Хэнтий, говийнхон. Гэтэл баярлаагүй хүмүүс бас байсан юм билээ. Маргааш нь би таньдаг хүнтэйгээ таараад баяр хүргээд түүнээс -Чи бас яаж баярлав даа?-гэж асуухад тэр -Би баярлаагүй-гээд дурамжхан байв. Учир нь Бадар-Ууганы ээж Увсынх, баруун монгол аялгатай юмсанж. 

Монгол хүнийг хараагсад халх, буриад, өвөр монгол, дөрвөд хэмээн нарийн ангилах боловч тэд өөрсдөө хамаг охидоо унгар, англи, корейд өгчихсөн байдаг.

3. Хөдөөнийхныг хараагсад: 
Хөдөөнөөс ирээгүй монгол хүн гэж  байхгүй. Хот үүсээд хэдхэн зуун жил болж байна. Тэгэхлээр бүх монголчууд хөдөөнөөс ирэгсэдийн үр сад.

а. Хотод хэдэн жил болчихоод хөдөөнийхнээ хараагсад ч бас байна. Хөдөөд үлдсэн хамаатнаасаа харилцаагаа тасалчихсан хүмүүсийн зарим хүүхдүүд хөдөөнийхнөө хараадаг байх талтай. 
б. Харин Хятадын Цагаан Хэрэм, Уралын нурууны цаанаас ирэгсэдийн үр сад монголчуудыг, хөдөөнийхнийг хараадаг байж магад. Тэд хаанаас ирчихээд хэнийг гадуурхаад байна?!

Тэд хөдөөд байгаа, хөдөөнөөс ирсэн хүмүүсийг хараахдаа хэрэглэдэг үг нь "хөдөөний мал". "Хотынхон" бас Улаанбаатарын гэр хороололд суудаг хүмүүст их дургүй. Эсгий гэр харахаараа тэдний дургүй хүрдэг нь гажигтай юу, сэжигтэй юү?
Саяхан зам хөндлөн гарч явсан эмгэнийг дайраад зугтаасан жолоочийг барьж авчээ. Цагдаа хөвгүүддээ хүмүүс байрлаж байгаа нь лавтай. Гэтэл комментчдийн дунд монголчуудыг бүгдийг-халх, дөрвөд, захчин... зүхэн доромжлогчид чихэлдэн байна. Тэдний зөв бичих чадвар тун ч өрөвдөлтэй байгааг та хар: 

  1. haltuurchin nertei accent sonata prius tumriin hognuud unasan malnuudiig jaahan tsegtslehgui bol shunu geltgui gegeen tsgaan uduruur hun alj talj gemteeh ni herees heterch b.a zamiin tsagdaa nar anhaaraachee!
    yambii tumriin segnuud, 2017-02-15 19:01:35, 103.9.90.2Хариу бичих
  2. ялангуяа солонгосын хогын машинуудаас болж их суйрэл болох юм.
    Зочин, 2017-02-15 19:21:03, 139.5.218.67Хариу бичих
  3. Хөдөөний малнууд танихгүй олны дунд орхоороо намайг хэн таних вэ гэж богино сэтгэн малнаас доор аашилдаг л даа.Гэхдээ цагтаа тулхаараа аймхай,хөгийн гарнууд.Ээжийн хөвгүүд,эгчийн ах дүү нар,төрөл төрөгдсөд байгаа гэдгийг Малын гэр орныхон аав ээжид нь адилхан үзүүлэх хэрэгтэй. Шүдийг шүдээр.
    Зочин, 2017-02-15 20:33:52, 202.179.26.72Хариу бичих
  4. Энэ гудамжинд яваа таксины 70% нь хөдөөнийх машин тэрэг гэж авах юм байхгүй,газар мэдэхгүй,бас зальдах санаатай юмнууд бна.Ер нь манайхан ийм юмнуудад суухаа больжих хэрэгтэй.Хотын захиргаа хотдоо такси бааз ажиллуулах хэрэгтэй юм даа


4. Өвөр монголчуудыг хараагсад: Тэд өвөр монголчуудыг тэд шүд зуун хараана. Тэгсэн атлаа Монголчуудын толгойг 400-аад жил царцаасан түвдүүдийг харахаараа Ринбүүчи гээд  элгээрээ хэвтэн сөхөрдөг. Өвөр монголчуудад дээрэлхэх санаатай. Хятадын уул уурхайн компанид нилээд ажилласан нэг жолооч өвөр монгол орчуулагчаа зодсон тухайгаа бахархан ярьж, найз нь нөгөө өвөр монголыг бас зодсон тухайг хэлж байв. Хятадуудад гаргаж чаддаггүй уураа тэд өвөр монголчуудад гаргадаг бололтой.

5. Нийт монголчуудыг хараагсад:
Манайхны зарим нь нь бачуурч үхэх нь. Абдул Карим гээч арабийг өрөвдөн уяраад уйлах нь. Монголчуудыгаа тэнэг мангуу гэж хараагаад л. Газар маань байвал монголчууд хэдэн ч давхар байшинтай ч болж амжина.
Монголчуудад байшингын давхарын тоо, мөнгөний тооноос илүү чухал үнэтэй юмс бий шүү.

"Монгол хүнийг хараагсад интернетэд тун идэвхтэй. Тэд ардаа ивээн тэтгэгчидтэй ч байж болзошгүй. Монголчуудыг хараагсад зарим талаар хоорондоо холбоотой, төстэй. Бүүр харамсалтай нь хараал, зүхэлгүйгээр тэд нэг өгүүлбэр бичих нь ховор. Интернетийн буянаар нэр, хаяг, нүүр, бие махбодоо нуусан тэдний үсэргэдэг шүлсийг ч харахгүй нь сайхан ч юм шиг, муухай ч юм шиг.

Сүүлийн 25 жилд Казахстанд бараг сая гаруй казах хүн Хятад, Узбекистан, Монгол, Оросоос иржээ. Харин Монгол Улс энэ хугацаанд 10 халимаг, өвөрмонгол, буриад, монгол-хазарыг авсангүй. Тэгсэн атлаа Абдул Карим, Ираны жүдочин мэтийн хэдэн зуун харийнхныг бялдуучлан орогнуулжээ. Их мөнгөтэй харийн цагаачдад Монголын иргэний үнэмлэх олгодог болжээ. Монгол Улс монгол гаралтай хүмүүсийг хүсэхгүй байна.

Би Казахстаны нэгэн вебсайт http://www.nur.kz/770992-million-kazakhov-vernulis-na-istorich.html\\ дахь хэлэлцүүлгээс нь авлаа. Ихэнх казакууд гадаад улсуудаас-Узбекистан, Хятад, Орос, Монголоос ирсэн казакуудаа талархан хүлээн авч байхад зарим нь тэднийг хараан зүхэж байна. Тэд интернетэд тун идэвхтэй "сэтгэгдэл"-ээ бичдэг.
-они бежали и забирали стада с собой, миллионы оставшихся казахов умерли с голоду после этого.
-У оралманов нет Родины. Они предатели, оставившие ее. Так пусть и не возвращаются.
-Как бы я хотела чтобы моей исторической родиной была Автралия или Канада ((((((((
-Предки этих оралманов предатели своей земли. Когда наш казахский народ потом и кровью строил страну, терпел лишения, голод и невзгоды эти уроды сбежали в "теплые края"! А теперь возвращаются, считая, что имеют на что-то право. Когда придут тяжелые времена они опять оставят Казахстан. Позор им! Я их не считаю казахами!
- Если бы ораллманы не ушли тогда, все они бы погибли до единого!!! Читай историю!!! И никакого скота они с собой не забирали, у них весь скот большевики забрали!!! От этого и произошел голод!!!
-қазақ емес қазақты жамандаса, қазақ қазақты қорғаудың орнына, қазақ емеспен қосыла бірге жамандайды!
- Думаю, не правильно считать оралманами переселенцев из бывшего СССР. Они были в тех же условиях, что и местные казахи. А вот ко всяким "возвращенцам" из Китая и Монголии у меня нет уважения. Они действительно бросили свою страну и свой народ.
-Я их уважаю и приветствую, тк мы один народ, одна нация и им нелегко адаптироваться, но они все равно едут на историческую родину. Хотя может где они жили тоже были исторической родиной казахов. Границы чертят не учитывая интересы народа. Посмотрите как делили границы Азербайджана, Молдовы. Более 20 миллионов азербайджанцев живет в Иране, и где-то 8 в Азербайджане. Также и молдаване, что по сути являются одним народом с румынами. Также и с нами. Не надо думать, что их предки бежали, наши предки жили на еще более обширных территориях, в России это астраханская, омская и оренбургская области, в Узбекистане - Ташкент, Уч-кудук и др, в КНР - Иле-казахский район СУАР, в Монголии Баян Огли.
-Мен монголиядан келген оралманмын 2005 жылы. Осында келип уйлендим, бир балам бар. Квартира жалдап турамыз. Озим такси истейм. Ойламандар оралмандардын барлыгына жагдай жасалып жергиликти халыкка карамайды деп. Не жалуюсь Аллага шукир бай болип шалкып омир сурмесекте кунделикти тамагымыз ток омир сурип жатырмыз.\Би 2005 онд Монголоос ирсэн оралман. Энд ирээд би гэрлэсэн, 2 хүүхэдтэй болсон. Байр хөлслөөд амьдарч байна. Одоо таксичин хийдэг...
Казакуудын дунд эрүүл саруул бус, биеээ тоосон, өөрсдийгөө монголчуудаас дээгүүр хэмээн бодсон комплекс их буйг эндээс уншиж болно.
http://www.nur.kz/985120-kazakhstancev-vozmutilo-foto-kazakhsk.html

Энэ тийм муухай зураг гэж үү?

http://photography.nationalgeographic.com/photography/photo-of-the-day/kazakh-wedding-western-mongolia/

Эцэст нь хэлэхэд, юм болгонд дархад нь халх нь зөвхөн халхаа, баяд нь зөвхөн баядаа, буриад нь зөвхөн буриадаа л өмөөрөөд байвал Монгол үндэстний эв нэгдэл гээч юм юу болох вэ?! Бид монгол хүнээ л өмөөрч баймаар.