28. "Монголын их гүрэн гэж байгаагүй гэв үү?!".

28.\дуусаагүй\ Нийтлэлч Алхан Болд. "Монголын их гүрэн гэж байгаагүй гэв үү?!".

“Incipit Ystoria Mongalorum quos nos Tartaros appellamus” by  John of Plano Carpini.

зураг дээр: Чингис Хааны анхны нийслэл Ауруг Хотын туурь.
Энд 1229 онд Их хуралдайг зарлан хуралдуулж Өгэдэйг/1186-1241/ Монголын 2 дахь Их Хаанаар өргөмжлөв.
--------------------------------------------------------------------------

Тэд нар бидний амыг нэг талаар тагладаг байлаа. Монголын нийслэл Хархориныг шатааж, үлдсэнээр  нь монголчуудын тархийг угаах Буддын том хийд барих нь эцэг өвгөдийг минь дайснуудад хязгааргүй таашаал байлаа. Хархоринд ирэхэд Монголынх гээд үзүүлчмээр түүхийн баримт бараг байдаггүй байлаа. Ашгүй хэдэн жилийн өмнөхөн энд Археологын музей барьснаар бид өөрийн түүх гээд үзүүлэх юмтай боллоо....

Зураг дээр: Итали дахь Монголын Элчин Сайд Т.Жамбалдорж 2019.5.16-нд Ватиканы нууц архивт хадгалагдаж байгаа 8 түүхэн захианы хуулбарыг епископ Сержио Пагано-оос хүлээн авлаа. Монголын Их Гүрэн ба Иран, Төв Ази дахь монгол хаад 13-р зуунд Ромын Паптай харилцаж байсныг гэрчилж байгаа юм.
-------------------------------------------------------------------------

Оросын Санкт-Петербург хот дахь Эрмитажид хадгалагдаж буй "Чингисийн чулууны бичиг" бол монгол бичгээр үйлдсэн хамгийн анхны баримтад одоогоор тооцогддож буй. 1224-1225 оны үед бичигдсэн, босоо бичгийн энэ дурсгалд:

Чинггис хан -и у сартагул иргэн дагулижу багужу Монгол улус-ун ..

Чингис хааны бага хүү Тулуйн том хүү Мөнх хаан ширээнд суусны дараа өөрийн төрсөн дүү Хүлэгүг Иранд явуулж, Сири Рум, Армен, Энэтхэгийг эзлэх даалгавар өгчээ. Хүлэгү Иранд очиж, Ил хант улсыг үндэслэн байгуулаад, 9 жил (1256-1265) хан суусан байна. Тэрээр Перс, Ирак, Азербайджан, Армен, Туркестан, Гүржийн нутаг дэвсгэр дээр Иль хаант улсыг байгуулжээ. Хүлэгүгийн улсын ханыг Иль Хан (Улсын хаан) гэж нэрлэдэг байсан тул түүхэнд Иль Хаант улс хэмээн алдаршжээ.
Ил хаант улсын Аргун хааны хүү Өлзийт хаан 1305 онд Францын IV Луй Филипп хаанд улс хоорондын дипломат харилцааг чухалчлан тэмдэглэсэн, монгол бичгээр үйлдсэн захидлыг 1824 онд Парис хотын Үндэсний Архиваас анх олжээ. Захидлын эх хувь нь өдгөө тус архивт хадгалагдаж байна. 

------------------------------------------------
Өлзийт Хаанаас Францын Филипп-д 1305 онд бичсэн захиа:

ЄлжэитY султан Yгэ ману

___ Иридиваранс султан-а

___ Эртэнэчэ та бYкэн

___ ВирэнгYд иргэн-Y султад

Ману саин

Элинчэг саин*

эбYгэ саин*

эчигэ саин*

аха*-дур амиралдужу хола бэр бYгэсY ойир-а мэтY

___ сэдкижY алибэр Yгэс-ийэн єчижY илчин-ийэн эсэн-Y

___ бэлэгYд-ийэн илэлдYгсэд-и йагу андэкYн та. ЭдYгэ

___ тнгри-иин кYчYндYр

___ бидэ йэхэ ор-а сагугсан-дур уридус сайид

___ эбYгэ саин

___ эчигэ саин

___ аха-иубан жрлг жасаг-и YлY болган бэлэн жасаг

сан мєри уридус сайид-луг-а ж-э кэмэлдYгсэн-и

YлY талбин андагагармэтY сэдкижY уридахийача Yлэмжи

амралдужу илчин-ииэн илэлдYн ай-а кэмэн сэткижY ан буйу ба

бида аханар дэгYнэр магун харачус-ун тасий-а Yгэс-ийэр

___ дур-а хочарулчажу бYлэгэи. ЭдYгэ

Тнгри-дэ сэдкил єгтэжY

ТэмYр хаган* тогтог-а* чабар* дуг-а* тэригYтэн

Бида

Чинггис хаган-у уруг-уд дачин табун од-ача инагси-

___ да чимадул-чагсан-и эдYгэ

тнгри-дэ ибэгдэжY бYрин аха дэгY жохилдужу наран

___ ургухуи Нанггийас-ун* гажар-ача абун Талу* далаи-дур

................................................................................................

Бидан-у жагур-а кэн буси сэдкибэсY бYрииэр ану дэгэр-э

___ ємэрин байий-а кэмэн Yгэ барилдубаи. ЭдYгэ

ману саид

эбYгэ саид эчигэ саин аха-дур амралдугсан

___ йосу тану кэр талбихун кэмэжY эдэ мамалг. Тэман хоиар-и

___ илэбэи. Тани олан вирангYд-Yд султад-и бэр хамту

___ жохилдужу амуи кэмэн єчигдэбэи. Yнэн кY жохилдухун-ача

___ саин йагун ахун ЭдYгэ

бидан-дур ба тандур бэр YлY жохилдухун-и

тнгри-йин кYчYндYр бYрийэр дэгэр-э ану ємэрин байнхуи

тнгри мэдэтYгэи. Бичиг ману долуган жагуд дєрбэн од-

___ тур могаи жил жуну тэригYн сара-йин наиман

___ хагучид-та аливан-а* бYкYи-дYр бичибэи

/1. Өлзийт султан үг ману (өлзийт султан миний үг)

2. Иридиваранс султанаа

3. Эртнээс та бүхэн

4. варэнгүүд (францчууд) иргэний султаад (хаад)

5. Манай сайн

7. элэнцэг сайд

8. өвөг сайн

9. эцэг сайн

10. ах тур амиралдаж (найрамдаж) хол мэт бөгөөс ойр мэт

11. сэтгэж аливаа үгс ээн өчиж илчээн бас мэндийн

12. бэлэгүүдээн илгээснийг юу андах вэ та Эдүгээ

13. тэнгэрийн хүчин дор

14. Бид Их ор суусан уридаас сайд

15. өвөг сайн

16. эцэг сайн

17. ах юугаа зарлигийг засгийг бус үл болгон (үл өөрчлөн)

Бэлэн засаг

17. сан мөрийг урьд сайд лугаа за хэмээснийг

18. үл талбин (үл өөрчлөн )

Анддагаар (андгай) мэт сэтгэж

Урьдахаасаа үлэмж

19. амраглалдаж элчээ илгээлцэж аяа (байя)

Хэмээн сэтгэж буй нь энэ буюу.

20. Ба бид ах нар дүү нар муу харцын ташаа үгс ээр

21. дур хоцролцож (дургүй болсон) бүлгээ эдүгээ

22. тэнгэрт сэтгэл өгтэж

24. төмөр хаган, тогтуга, чабаар, дуга тэргүүтэн

26. бид

27. Чингис хаганы ургууд дөчин таван од (он гэдгийн олон тоо)

28. Ны турш чимадулсагсаныг (муудалцсаныг) эдүгээ

29. тэнгэрт ивээгдэж бүрэн ах дүү зохицолдож наран

30. ургах нанхиадын газраас аван тал далайд

31. хүртэл улс барилдаж замуудаа уялцсан (өртөөний замууда холбосон)

32. Бидний зуур (бидний хооронд) хэн бус (муу) сэтгэвээс

Бүгдээрэ түүний эсрэг

31. тэмцэн байя хэмээн үг барилдая. Эдүгээ

33. манай сайд

35. өвөг сайд эцэг сайн ахад амраглалдсан

36. ёс тань хэр талбихун (хэр бат бэх байх вэ?) хэмээж

Эд мамлаг, түмэн хоёрыг

35. илгээлээ

Таны олон францчуудын султаад

Бээр хамт

36. зохицолдож хэмээн өчигдөв.

Үнэн хүү зохицолдохоос

37. сайн юу байх билээ.

Эдүгээ

38. бидэнд ба таньд үл зохицолдсоныг

40. тэнгэрийн хүчинд бүгдээрээ хамт зэргэцэж байхыг

41. тэнгэр мэдтүгэй.

Бичиг маань долоон зуун дөрвөн од

41. могой жил зуны тэргүүн сарын найманд хуучиддаа (монгол он тоолол)

43. аливанд (газарын нэр) байх үед бичив.

--------------------------------------------------------------------------

Arghun Letter To Philippe Le Bel, in Mongolian language and script, Extract, 1289 ink on parchment ᠑᠘᠕.᠐ × ᠒᠕.᠐ cm Transliteration: "Monkh Tengeriin khuchin dor. Khaanii suu dor. Argun ug maani. Ired Faransaa. Nodnin chi Mar Bar Sawma sagura terguuten elchineer ochij ilgeeruun: Ilkhanii tserguud Misiriin zug morilvoos bid beer endees morilj khamsay khemen ochij ilgeesniig chin zovshooj Tengeriig zalbirch bars jil ovliin etses sard morilj khavryn terguun saryn arvan tavnaa Dimisq buuya khemeev. Edugee unen ugtee khuren, tserguudee bolzol dor ilgeej, tengert mor ogtoj, ted irge avbaas Orislimiig tanaa ogiye. Khem bolzol khojdoj tserguudiig nemuulbees yu zokhikh? Khoino beer genevees yakhan tus aa? Bas ali beer khelen nemen elchineeree jiguur aguulgan Ferenkuudiin gazryn tansguud, shonkhod, eldev ongoton goroos ogch ilgeevees kher ba soyorkhokhiig Tengeriin khuchin Khaany suu medtugei, khemeen Muskeril khorchiig ilgeev. Bichig maani ukher jil zuny terguun saryn zurgaan khuuchdad Khondlonoo bukhui dor bichvei." Translation: "Under the power of the Eternal Heaven. Under the majesty of the Khan (Kublai Khan). Arghun our word. To the Rey da France (King of France). Last year you sent your ambassadors led by Mar Bar Sawma telling us: "if the soldiers of the Il-Khan ride in the direction of Misir (Egypt) we ourselves will ride from here and join you", which words we have approved and said (in reply) "praying to Tengri (Heaven) we will ride on the last month of winter on the year of the Tiger and descend on Dimisq (Damascus) on the 15th of the first month of spring." Now, if, being true to your words, you send your soldiers at the appointed time and, worshipping Heaven, we conquer those citizens (of Damascus together), we will give you Orislim (Jerusalem). How can it be appropriate if you were to start amassing your soldiers later than the appointed time and appointment? What would be the use of regretting afterwards? Also, if, adding any additional messages, you let your ambassadors fly (to us) on wings, sending us luxuries, falcons, whatever precious articles and beasts there are from the land of the Franks, the Power of Tengri and the Majesty of the Khan only knows how we will treat you favorably. With these words we have send Muskeril (Buscarello) the Khorchi. Our writing was written while we were at Khondlon on the sixth khuuchid of the first month of summer on the year of the Ox." Red seal imprints with the same six seal script Chinese characters: 輔國安民之寶 Fǔguó ānmín zhībǎo ("Precious seal of the upholder of the State and the purveyor of peace to the People").