Saturday, June 10, 2023

no.116. “Манжийн хойноос уу!?"...”.


Хятадууд цөөхөн хүнтэй манжуудад бууж өгсөн нь учиртай. Боол нь байгаад манжуудыг уусгана гэж тооцоолсон нь биелж, 1911 онд Манж гүрэн мөхсөнийг дэлхий даяар зарласан билээ. Харин Монголууд шууд эсэргүүцэхийг завдсан тул манжууд 1691 оны хавар Долнуурын Чуулганыг зохион байгуулж Халхын ноёдыг хахуулиар худалдан авч баруун Монголтой нь тэрсэлдүүлснээр нийт Монголыг эрхшээлдээ оруулсан билээ.
********

№18 Иран.
нутаг: 1,648,19 5км.кв / хүн ам: 90 caя.

№19 Монгол.
нутаг: 1,564,110км.кв / хүн ам:  3.4 сая
 
Монгол, Иран хоёр бол хэмжээний нутагтай ч, 1 зүйл дээр зарчмын хувьд ялгаатай: Өнөөдөр 2023 онд Иран 90 сая хүнтэй бол, Монгол 3.4-хөн сая. 
Амьдрах орон зайгаа тэлэхийг хүссэн зарим улс үндэстний хувьд 3.4-хөн сая хүнтэй Монгол Улс бол асар уудам хоосон орон зай юм.

Дэлхийд 18-р том нутагтай, 90 сая хүнтэй Иранд эзэн суух найдлага, ямар ч улс үндэстэн, ямар ч хөрөнгө оруулагчид огт байхгүй. Тэд өөрсдөө л иранчуудад уусна. Иран дахь үндэстний цөөнхүүд нь азери, күрд, араб.   Тэд бүгд уугуул нутагтаа суугсад.                  
 
Харин Дэлхийд 19-р том нутагтай мөртлөө үндэстний үзэлгүй, эд хөрөнгө шүтдэг, хэнэггүй, гаднын юм бүрийг дууриадаг, эмс, охидоо харамлах ойлголтгүй 3.4-хөн сая хүнтэй Монгол Улсын нутагт  хүмүүсээ суурьшуулах боломж зарим улс үндэстэнд байна. Монгол Улсын нутагт эзэн суухын тулд заавал Хятад шиг их гүрэн эсвэл хил залгадаг байх албагүй, ердөө монголчуудаас 3 дахин олон хүнтэй байхад л хангалттай.
Харин Монгол Улсын Дэлхийд 19-р том мөртлөө бараг хоосон/3.4-хөн сая хүнтэй/ нутаг маань том санаатай, бага нутагтай зарим үндэстэнд олз юм биш биз?! Амьдрах орон зайгаа тэлэх тэлэхийн төлөөх тэмцэл дэлхийд үргэлжилсээр байхад, харин Монгол Улсын монголчууд  бага ангийн хүүхдүүд шиг гэнэнтсээр...
Монголчууд ганцхан хятадуудаас л болгоомжилдог уламжлалтай. Хятадуудад л уусахгүй бол яахав-гэдэг монгол хүн олон байдаг нь инээдтэй, хамгийн гол нь харамсалтай юм. Бараг л "хөлдөж үхэхээс, шатаж үхвэл гоё" гэж сэтгэхтэй адил биш үү?! Үхсэний дараа юуны ялгаа. Цагаан Хэрэмээс урагш жаахан нутагтай байсан хятадууд хөрш манж, монгол, уйгар, төвдүүдийн нутагт эзэн сууснаар өнөөдөр Дэлхийд 3-p том нутагтай гүрэн болжээ.

Унгерн, Резухин гэдэг "цагааны оргодол", "хулгайч"-ийн орос, татар, башкир, цахар, буриад цэргүүд  6 сар байлдаж Хятадын 15000 цэргээс манай улсыг чөлөөлөөгүйсэн бол, Монгол улсын түүх 1919 онд дууссан байхсан. Өнөөдөр Сүхбаатарын хөшөөний оронд Сюй шүжан, Гоу сүнлин генералуудын хөшөө байхсан биз. Цэвээн тэргүүний хэдэн хүнээс өөр буу сум өгөөч, байлдья гээд ирсэн монгол ховор байжээ. Холын замд эцэж ядарсан морьтой Азийн Морьт Дивизийнхэн нутгийн тарган морьд худалдаж  авья гэхэд зарим монголчууд асар өндөр үнэ нэхэж байж. Эх орныг нь амь насаараа чөлөөлье гэж байхад шүү дээ.
Дэлхийд амьдрах орон зайн төлөө тэмцэл үргэлжилсээр байна.

Монголчуудын нутагт санаархан тэмцэж байсан нь ганцхан хятадууд биш.  
1974 онд бүтээгдсэн "Японы мөхөл" киног үзсэн монгол хүн олон байх.   
Далайн хар шуурга, газар хөдлөлт ихтэй арлаасаа хүмүүсээ их газарт шилжүүлэн суурьшуулахийг санаархсан  Япон Улс хэд хэдэн дайн хийж байв:
-1894 оны 10-р сард  Японы цэрэг Манжуур руу довтолж 1895.11.21-нд Порт-Артурыг эзлэв.
-1904-1905 оны Орос -Японы дайнд ялснаар  Япон байр сууриа бэхжүүлж Дорнод Хятадын төмөр замын өмнөд хэсгийг авлаа.
-1918-1925 онуудад япончууд Сибирийн Алс Дорнодын зарим хэсгийг эрхшээлдээ оруулав. 
-1931-1932 онуудад  япончууд Манжуурыг дахин эзэлж, 1932 онд Манж-го улсыг/Өвөр Монголын  Баргыг багтаасан/ байгуулснаа зарлав.  
-1939 онд япончууд Монгол Улсыг довтлоод ялагдав. Монголын нутагт хүмүүсээ хүмүүсээ суурьшуулах Японы  санаархал бүтсэнгүй.
-1990 онд энэ санаархал нь дахин амилсан мэт, "-Зөвхөн монголчууд, япончууд хоёр л хөх толботой!" гээч юм яригсад гарч ирэв. Японы жуулчид маш олноор ирдэг болов.   
 Гэтэл  2010 оны орчмоос Солонгосын жуулчид маш олноор ирдэг болонгуут японы жуулчдынх гэнэтхэн тасрав.  
Дэлхийн 19-р том нутаг маань жижиг нутагтай, том санаатай бас нэг үндэстний шуналыг бадраасан бололтой. 
Улаанбаатарыг өнөөдөр Сэүл, Солонгос гэсэн гэр олон хаяг бүрхээд байна. Монголчуудаас бусад нь буюу гадаад зочид маань үүнийг гайхаж байна. Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатарт Солонгос улсын нийслэл "Сэүл", Солонгос хаяг үй олон байгаа нь наад нь маш нөхөрсөг биш, үнэнийг хэлэхэд дээрэнгүйлэл мөн. 

Монгол хүн улс, үндэстнийхээ ирээдүйн төлөө хардах, эмзэглэх, санаа зовох эрхтэй!!!

Улаанбаатарт Москва гэх хаяг 3-р хороололд нэг бий. Бээжингийн Гудамжаас өөр Бээжин гэх хаяг байдаг юм уу?!

Өнөөдөр "Улаанбаатар"-ыг үгүйсгэж байгаа мэт "Сэүл" гэсэн хаяг байшин бүр дээр байна гэвэл их хэтрүүлэг үү??
Казахстаны нийслэл Астанад хэдэн арван Сэүл гэх хаяг бий болоод эхэлбэл казакууд эмзэглэнэ гэдэг би эргэлзэхгүй байна. 
Харин Монголчууд унтуулдаг тариа хийлгэсэн мэт таг чиг, харин Солонгосчууд   Сеүлдээ  байгаа мэт ихэмсэг.
"Монголд бид арай хэтэрч байгаа юм биш биз" гэх мэтчилэн эзэн монголчууд болон зочдоос маань санаа зовох бодол корей нарт огт төрөхгүй байна биш үү?! Бараг, монголчууд бидэнд эзлэгдэх дуртай байна гэж тэд итгэсэн юм биш биз?!
Дургүйцлээ илэрхийлдэггүй үндэстнийг тайван замаар эзэлбэл тэднийг буруу биш, харин бидний л хохь. 
Хятадууд тайван замаар манжуудыг уусгаж, эзэлсэн туршлагыг корей нар ашиглаж Монголыг баруун Солонгос болгохоор ажиллаж байна уу??

Газар түрээслэх бол зөвхөн ганцхан арга. Монголын газар 60 жил, 100 жил түрээслэх битгий хэл, түр оршин суух зөвшөөрлөөр харийн зарим улс, үндэстэн дэлхийд 19-р том газарт эзэн суух бүрэн боломжтой. 

Хахууль бол монголчуудыг сулруулж, дийлж байсан үндсэн аргуудын зөвхөн нэг нь. 
Асар их мөнгө мөрөөдсөн этгээдүүд хуулиудад өөрчлөлт оруулахын төлөө тэмцэх бизээ. 

ХҮИ-ийн индекс 2022 /Авлигын ил тод байдлын индекс/
дугаар 01-Финлянд
дугаар 02-Норвеги
дугаар 03-Сингапур
…….
дугаар 101-Казахстан
……
дугаар 111-Монгол Улс

Монголыг хахуулиар эзэлсэн эмгэнэлт түүх: 

Долоннуурын чуулган бол Халхын ноёд, Халх-Ойрадын хоорондын тэмцлийг Манжид ашигтайгаар шийдвэрлэсэн чуулган бөгөөд тус чуулганы шийдвэрээр Халх Монголын газар нутаг нь Чин улсын харъяат болжээ.
1691 оны 4-р сарын эцсээр Энх-Амгалан хаан 16 хүрээ, 23 баг цэргээр хамгаалуулж Долоннуурт ирж 5-р сарын шинийн 2-нд чуулган эхэлжээ. Тус чуулганд Манж улсын Энх-амгалан хаан тэргүүтэй дээд зиндааны ноёд, түшмэл, Халхын Түшээт хан Чахундорж, Өндөр гэгээн Занабазар, Сэцэн хан Өмэхэй, Засагт ханы ойр угсааныхан бүгд 500 гаруй ноёд, тайж нар, мөн өвөрлөгч 49 хошууны нөлөө бүхий том ноёд оролцжээ.
Мүгдэн, Бээжин, Халх, Өвөр Монголын нутгийн заагт орших, олны хөлийн газрыг сонгон авсан нь Манж хаан сүр хүчээ олны өмнө гайхуулах, алдаршуулахад анхаарсан хэрэг байв.
Тус нутаг нь эртний Юань улсын Дээд нийслэлийн хүрээний нутаг байсан тул уг газар нь нилээн чухал ач холбогдолтой байсан юм.
Хааны төлөөний сайд чуулганы ажлыг тусгайлан бэлтгүүлж, ёслолын дэс дараа, дэг ямбыг маш нарийн зохион байгуулсан байжээ.
1691 оны 4-р сарын эцсээр Энх-Амгалан хаан 16 хүрээ, 23 баг цэргээр хамгаалуулж Долоннуурт ирж 5-р сарын шинийн 2-нд чуулган эхэлжээ. Тус чуулганд Манж улсын Энх-амгалан хаан тэргүүтэй дээд зиндааны ноёд, түшмэл, Халхын Түшээт хан Чахундорж, Өндөр гэгээн Занабазар, Сэцэн хан Өмэхэй, Засагт ханы ойр угсааныхан бүгд 550 гаруй ноёд, тайж нар, мөн өвөрлөгч 49 хошууны нөлөө бүхий том ноёд оролцжээ. Долоннуурын Асу хэмээх хаалганы өмнө их ёслолыг үйлдэж, Манжийн хааны зарлигийг уншин сонсгожээ. Зарлигийн агуулга нь 1680-аад оноос хойш Халхын талаар явуулсан төрийн бодлого, цаашид Халхыг хэрхэн захирах талаар тодорхой дурджээ.
Тус чуулганаар Халхын 36 ноёдыг хошуу захирах засаг ноён болгож, манжийн төрийн цолыг дараах тоогоор олгосон: 1 чин ван, 5 жүн ван, 3 бэйл, 6 бэйс, 3 түшээ гүн, 1 туслагч гүн, 15 тэргүүн зэрэг тайж хэргэм олгож, 36 ноёныг хошууны засаг ноён болгосноос Түшээт хан Чахундорж, Сэцэн хан Өмэхэй хоёрт Чин гүрний цол хэргэм шагнаагүй ажээ. Түшээт хан аймагт 17 хошуу (Эдгээрийн 8 хошуу нь Сайн ноёны удмын ноёдын хошууд), Сэцэн хан аймагт 10, Засагт хан аймагт 8 хошууг тус тус тус хуваан захируулжээ.
Тийнхүү Халхыг Манжийн харъяат гэж албан ёсоор тунхагласан нь нийт Монголын тусгаар тогтнолын үйл хэрэгт ихээхэн хохирол учруулсан юм. Энэ үйл явдалд их ач холбогдол өгч байсан нь юуны өмнө, Халхын хант улсыг оруулж авснаар цааш Зүүнгар, Хөх нуур, Түвэд, Хами зэрэг улс орнуудад төрийн бодлогоо явуулах боломж нээгдсэн төдийгүй тэдгээрийг байлдан эзлэхэд Өвөр Монгол, Халхын цэргийн хүчийг ашиглах боломж олж буй зэрэгтэй холбоотой байв.

Монгол Улсын нийслэлд Солонгос Улсын нийслэлийн нэрийг газар сайгүй бичихийг хязгаарлахгүй байгаа нь ямар учиртай вэ?? 
Бүдүүн дарга, баячууд нь үндэстний эрх ашиг биш, харин машин, утасны дугаар нь чухал болсон Монгол Улс монголоороо үлдэх нь аль эсвэл төрөл арилжсан манжуудын араас явах уу?

Одоо байгаа байдал нь яах вэ?
Хаан үндэстэн байсан монголчууд одоо "бэр" үндэстэн болжээ. Охидууд нь хүний ​​​​          эхнэрүүд болсон айлууд асар олон болжээ. Уг нь монгол эмэгтэй монгол үндэстнээ үржүүлэх үндсэн чигээрээ баймаар.   Тэр "хил хязгааргүй хайр"-ын тухай 10-12 сая ах дүү нараасаа таслагдсан 3.4-хөн сая монголчууд битгий хэл, 35 сая хүнтэй үндэстнүүдийг ч ярих дургүй. Тэд бусдаас охидыг нь авах болохоороо л "хил хязгааргүй хайр"-ыг ашиглах.

https://sonin.mn/news/peconomy/113533 "Солонгосчууд Монголд визгүй зорчдог болохыг дэмжихийг УИХ-ын даргаас хүсэж байна"
Сэтгэгдэлүүд: 
монгол 202.21.124.29 2020.08.12
Солонгосчуудыг визгүй оруулж болохгүй. ёстой аюулгүй хүн ам нь хэдэн сая байна. Монгол хэдүүлээ тэр бол болохгүй шийдвэр

https://www.zindaa.mn/15d2 "Баабарын ГЕОПОЛИТИК"
...Ноён Баабар Зүүн Хойт Азийн 5 орноос Орос, Хятад, Япон гурвыг “уйлуулж” байгаад “хасаад хаяж” байна. Энэ гурав Баабарын “онол”-оор “орох газаргүй” болов. Тэгээд Солонгос, Монгол “ах дүү” хоёр үлдэж байгаа юм…

https://moenhbayar.blogspot.com/2011/06/blog-post_7375.html "Миний шашныхан Монголын төрийн наадмыг хийдэг, Монголыг удирддаг, удирддаг болов"

https://www.mass.mn/n/23823 МОНГОЛЫН ЭСРЭГ СОЛОНГОСЧУУДЫН ЧИМЭЭГҮЙ ТҮРЭМГИЙЛЭЛ


https://sonin.mn/news/culture/19223 "Монгол генетикч Солонгос, Монгол өөр угсаатай гэдгийг баталлаа"
....Өмнөд солонгосчууд Монголд хөл тавьж, “сайн уу, өвөг дээдсийнхээ нутагт ирлээ” хэмээн мэндчилснээс хойш хэдийнээ хорь гаруй жил өнгөрчээ. Эхэн үедээ тэд найрсаг байлаа. Гэвч одоо өөрчлөгджээ. Тэд эзэн мэт дээрэнгүй болсон ажээ. Тэдний энэ авир сүүлийн үед ердөө л хэвлэлийн өдөр тутмын мэдээ болов....

http://www.bolod.mn/modules.php?name=News&nID=119639 Ноцтой мэдээ: Монгол улс Солонгост 30 биш 330 мянган га газар зарсан

https://eguur.mn/46527 Б.Жаргалсайхан: Д.Одбаярыг цэцэг барин угтаж, ажлыг нь хийлгэх хэрэгтэй.


Wednesday, October 27, 2021

no.116. “Цагтаа цалгиж явсан Грек, Монгол"

Одоогийн Шинжааны нутгаас Грекийн амфитеатрын хэлтэрхийнүүд олддогт гайхах хэрэггүй. Афганистан хүртэл ирж дайтсан грекүүд Төв Азид хоёр удаа улсаа тунхаглаж явсан.  Афганистаны тажикуудын  командлагч Ахмад Шах Масуд цэнхэр нүдтэй байсан нь славянудаас биш, харин грекүүдээс ирсэн гэдэг.

Friday, September 24, 2021

no.115. “Гүржээс айсан Абхази, Осети, Монголоос айсан Тува".

15. "Гүржээс айсан Абхази, Осети, Монголоос айсан Тува".
Зураг: Aбхазууд 1992-1993 оны 13 сарын дайнаар,  Өмнөд Осети 2008 оны 5 өдрийн дайнаар Гүржээс салан тусгаарлаж Оросын бүрэлдэхүүнд орохыг хүссэн ч оросууд зөвшөөрөөгүй. Гэхдээ абхазуудын 80% нь Оросын паспорт авчихсан. Харин Абхаз, Өмнөд Осетийн тусгаар тогтнолыг Орос Улс 2008.8.26-нд хүлээн зөвшөөрсөн.
дл

Зураг дээр:Абхази.
ЗХУ-ын үед абхазууд Абхазидаа цөөнх/17.8%/ болтлоо цөөрч, гүржүүд хүн амынх нь бараг талд /45.7%/хүрчээ/1989 оны тооллогоор/
1931 онд Сталин буюу гүрж Жугашвили Авхазыг төрөлх Гүржийнхээ бүрэлдүүлдэг оруулсан. Сталин/Жугашвили/-ийн баруун гар гүрж Лаврентий Бери Абхазид гүржүүдээ олноор нь суурьшуулсан.
Гүрж -Абхазын дайны/1992.8.14-1993.9.30/ улмаас энэ тоо эсрэгээр болжээ. 2016 оны тооллогоор Гүржээс салан тусгаарласан Абхазид абхазууд -51% , гүржүүд -18%, армянууд -17%, оросууд -9% байв.

Өнөөдөр Абхазид Оросын 4000 цэрэгтэй бааз байрлаж Энгүри голын дагуу  энэ жижигхэн ард түмнийг Гүржээс хамгаалж байдаг.



Аланууд гэгдэж байсан Ocетинууд бол иран хэлтэй ард түмэн. Абхазууд Оросын Их гүрэнд 1777 оны үед албан ёсоор нэгдсэн гэдэг. Османы их гүрэн, Персүүдээс айж Оросын ивээлд орохыг хүссэн гүржүүд тэрүүхэндээ абхазуудад дээрэлхүү байдгаас тэд Османуудыг түших хандлагатай. Орос-Түркийн дайн дараа Абхазийн нутаг Оросын эзэмшилд орсон.



Зураг дээр: 1993.10.05. Ууланд яваа гүрж дүрвэгсэд/Гүрж-Абхазын дайны үеээр/.     Photo Reuters.


Зураг дээр: 2008.8.08. Өмнөд Осети. Гүржийн цэргүүдийн өөдөөс зогсож буй пулеметчин Тасболат Ибрашев. 
2008 оны 5 өдрийн дайнд`Оросын 72 энхийг сахиулагч амь үрэгдсэн. Photos by Darko Bandic | Credit: AP


//////////////////////////////

/"Аланууд татаруудын эсрэг тэмцлээ зогсоогоогүй байна...Энэ өндөр уулан дахь аланууд тэдний эрхшээлд орчихоогүй л байна..." хэмээн 1253-1255 онуудад Монголын Эзэнт гүрний нийслэл Хархоринд очиж ирэх замдаа Кавказын уулсын захад алануудтай уулзаж байсан  Гильом де Рубрук бичжээ/

/Үхэх хатах болохоороо Оросыг барааддаг нь өнөөдөр ч үргэлжилсээр: Молдаваас Приднестровье, Украйнаас Донецк, Луганск, Гүржээс Абхази, Өмнөд Осети салсан/

Ивээлдээ байсан 14 ард түмэнд тусгаар тогтнолыг нутагтай нь бэлэглэсний дараа ч өнөөдөр Орос Улс Дэлхийд хамгийн том нутагтай нь. Нутаг нь ханасан гүрэн гэвэл тэр нь лав ганцхан Орос Улс байна. Молдаваас салсан Приднестровье, Украйнаас салсан Донецк, Луганск хоёр, Гүржээс салсан Абхази, Өмнөд Осети зэрэг 6 улс өөрсдийгөө хамгаалуулахын тулд Оросын бүрэлдүүнд орохыг хүссэн ч, Оросын Холбооны Улс эелдгээр татгалзсан. 
Гэхдээ Өмнөд Осетид цэргийн баазаа байлгаснаар ОХУ жижиг улсыг Гүржийн халдлагаас хамгаалж байдаг. Тусгаар болсон Тажикстан хөрш Афганистанаас хамгаалуулахын тулд ОХУ-ын цэргийн баазыг байлгасаар. Тажикстан бас хөрш Киргизүүдтэйгээ таарамж муутай. 

Салан тусгаарлахын зовлонг амссан  Приднестровье, Донецк, Луганск, Осети нар хоорондоо дотно байдаг ажээ. Осетины сайн дурынхан Донецкод өнөөдөр Украйны армийн эсрэг 2014 оноос хойш тулалдан байгаа зовлон нэгтнүүддээ сэтгэл санааны дэм болж байдаг ажээ. 

1810 оныг хүртэл Абхази Османы их гүрний мэдэлд байв. 18-р зууны сүүлээс абхазын тайж нар Оросын их гүрний хамгаалалтад орохыг хүсэх болов. 1810.2.17/3.01/-нд Оросын Александ 1 хаан Абхазын ханлигыг Оросод нэгтгэсэн тунхаглалаа зарлав. Абхази дэлхийн хамгийн эртний хэлүүдийн нэг ажээ. Oросын армийн генерал Суслар абхази хэлийг сонирхон судалж, түүний зохиосон цагаан толгой дээр өнөөдөр Авхазийн хүүхдүүд эх хэлээ сурч байна.

"Россия является гарантом безопасности Южной Осетии, здесь находится пограничное управление ФСБ РФ, 4-военная база Министерства обороны РФ. Мы в полном спокойствии"-Президент Южной Осетии Анатолии Бибилов.

********************************************** 

"Шалтаг нь  Тува, шагнал нь   Монгол". 

Монголын хажууд удав гээд Монгол болоогүй Тува буюу төрөл хэдий ч тусдаа үндэстэн.

1914.4.04/4.17/-нд  Оросын Хаан Николай II Урианхайн Хязгаарын 5 хошууг Оросын ивээлд авах тухай Гадаад Хэргийн сайд С. Д. Сазоновын хүсэлт дээр "Зөвшөөрч байна" гэж бичив.Управление Тувой было поручено Енисейскому генерал-губернатору. Белоцарск гэсэн хот маягыг үүсгэсэн нь өнөөдрийн Кызыл хотын суурь болжээ.
 Ийнхүү Дэлхийн 1-р дайны өмнөхөн Урианхайн Хязгаар Оросын бүрэлдүүнд ороогүй ч цэргийн болон захиргааны хувьд Енисейн губернийн ивээлд оржээ.




*********************************************

*****1914.4.04: Урианхайн Хязгаар буюу Тува-ийн 7 /Бейсэ, Даа, Маады, Оюннарский, Салчакский, Тоджинский и Чооду/ хошууны 5 нь Оросын протекторат буюу хамгаалалтад оров.

*****1914.4.04:/4.17/Николай II написал на докладной записке министра иностранных дел Сергея Сазонова по вопросу о принятии пяти хошунов (военно-феодальный удел) под российский протекторат всего одно слово — «Согласен».

******1917 сүүлд: Өргөө буюу нийслэл Хүрээнд монгол, хятадын ноёд хуралдаж, 1915 оны 3 этгээдийн Хиагтын Гэрээний ёсоор Xятадын Улсын Өөртөө засах Гадаад Монголын салшгүй хэсэг гэж заагдсан Урианхайн Хязгаарыг эргүүлэн авах зорилгоор тийш нь, Петербургын их сургуулийг хуульчаар төгсөгч, Өргөөд Хятадаас ирэгсэдийн/иргэд/ албаны даргаар ажиллаж байсан Ян-шичао-ээр  удирдуулсан цэргийг илгээхээр шийдвэрлэв. Монголын засгийн газар Тува дахь төлөөлөгчөөрөө, хятадыг талархагч Итгэмжит бэйс Цогт-Очирыг томилов. Хиагтад Цогт-Очир Монголын засгийн газрыг төлөөлөхдөө  "Монгол дахь оросын хэргийг хөгжүүлэхтэй эвлэршгүй тэмцэгч, Хятадын талыг баримтлагч" гэдгээ харуулсан билээ.  Түүнийг дагалдагчаар шашны зүтгэлтэн Чин сүжигт номун хан Цэдэнбалжирыг, цэргийн туслагчаар Дашравдан гүнийг томилов. Тувачуудад шашнаар нь нөлөөлөх, шаардлагатай бол, хүч хэрэглэхэд бэлдсэн нь илт.

******1918 оны намар Ян-Ши-чао 20 цэргийн хамт Өргөөгөөс хөдлөв. Гэвч тэр Улаангомд ирээд оросууд Тувад цэргээ байрлуулсныг мэдмэгц энэ тухай Өргөө рүү мэдээлээд хариу хүлээлгүй эндээ өвөлжихөөс өөр аргагүй болов.
12-р сарын эхээр түүнд туслуулахаар тус бүр нь 50 цэрэг бүхий 5 цувааг ирүүлснээс 3-ыг нь Өргөөд, 2-ыг нь тус тус Ховд, Улиастайд бүрдүүлсэн байв. Тэд нийт 4 уулын их буу, 7 пулеметтой, цуваа бүр цэргийн ачаа, хангалттай байв.
Хятадууд цаг алдаж суусангүй. 1919 оны 1-р сард 25 хүнтэй хятадын Хуаны удирдсан отряд оросын постуудыг алгасан Самгалтайд орж ирэв. Тувагын ноёдыг хуралдуулж, "Нурууны арын Урианхай"-ын захирагчаар Соднам-Балчирыг томилов. Энэ тухай Ховд дахь консул А.П Хионин: "Ойнар хошууны Урианхайчуудыг Хятад Улсын харьяатад авах ёслолыг Хуан өөрөө Самгалтайд зохион байгуулж амбаны тамгыг хүү Гомбодоржид гардуулав" хэмээн мэдээлэв. Түүний зэрэгцээ, дөнгөж харьяат iнь болсон хүн амаас 100 хүнийг цэрэгт дайчлахыг тэр тушаав. Хуан Улиастай руу Соднамбалчирын хамт буцав. Тэнд түүнийг Ян-Ши-чао-д бараалхуулав. Ян-Ши-чао Улаангомд байхдаа  Тува дахь Оросын эрх баригчдад өөрийгөө Улиастай дахь хятад худалдаачдаа хамгаалахаар томилогдоод цөөхөн цэрэгтэй ирсэн гэсэн захиа хүргүүлэв. "Худалдаачдын эрх ашгийг хамгаалах"-ын дүрээр Тувагын нутагт "энхийн хэлэлцээр" хийхийг оролдов. Үүний хажуугаар хятадууд тулалдаанд бэлдэж, цэргийн уналгад 180 морь, ачаа тээвэрлэх 100 тэмээ бэлдэхийг нутгийн хүмүүст тушаав.  Монголчууд Цогт-Очирыг  20 цэргийн хамт Улаангомд очиж Хятадын  төлөөлөгчтэй уулзахыг шавдуулав. Цогт-Очир Улаангомд ирмэгцээ ойрх аймгуудаас цэрэг, агт, хангамж дайчлахыг  тушаав. Гэвч, дайчлагдсан хүмүүс нь цэргийн урлагт суралцсан битгий хэл, буутай ч харьцах чадваргүй байсныг гэрчүүд хэлж байв. 
Хятад-Монголын отрядын гэнэтийн дайралтаас айсан  Тува дахь Оросын эрх баригчид яаралтай Омск, Эрхүү рүү мэдэгдэж цэргийн нэмэлт тусламж хүсэв. Омскийн засгийн газар есаул К. Распопиноор удирдуулсан Сибирийн хасгийн хорооны 3-р хорооны бүрэн зэвсэглэсэн 6-р зуутыг ирүүлэв. Эдэнд болон бусад оросуудад хятадууд болон монголчуудтай зэвсэгт  мөргөлдөөнд орохоос зайлсхийхыг тушааж, тэдэнтэй аливаа албан харьцаанд орохыг хориглосон байв.  Монголд цэргээ оруулах шалтаг олохын тулд хятадууд аль болох зэвсэгт мөргөлдөөн өдөөхийг оролдох болно гэж А. А Турчанинов таамаглаж байв. Шалтаг нь Тува, шагнал нь Монгол болох ёстой байв.
Энэ хооронд В.Ю Григорьевын дараа томилогдсон А.П Хионин хятад, монгол цэргүүд хөдөлж байгаа тухай А.А Турчаниновт мэдээлэв. Мань консул "Урианхай руу цөмрөх зорилгоор хятад, монголчууд Урианхайн хил рүү аажмаар ойртож байна" гэсэн цахилгааныг илгээв. "Хятадууд Хандагайт, Торгалыг/Чыжыргана/ даваа руу, монголчууд Самагалай, Амбан хүрээ рүү явж байна" гэдгийг мэдээлэв. Энэ мэдээг хүлээн авмагц А.А Турчанинов хятад, монголчуудыг  Тува руу оруулахгүйн тулд Монголтой залгасан хилийн дагуу казакийн харуулуудыг байрлуулав. Энэ нь хятадуудын цөсийг жаахан хөргөв.
Хятадууд ойртож байгаа тухай ээлжит цахилгаан авсан А.А Турчанинов ойролцоох Минусинск, Усинск хотуудоос "хангалттай сумтай, бололцоогоороо  пулеметтой цэргийн" тусламжийг хүсэв. Гэсэн ч тусламж ирсэнгүй. Тэхлээр нь орос цагаачдаас отрядуудыг байгуулж Белоцарск/одоогынхоор Кызыл. Алхан Болд/ хүрэх үндсэн замуудыг хамгаалахааар байрлуулав. 
Нөхөрлөл байгуулах, тагнуул хиих зорилгоор Тува руу хүмүүсийг илгээв. Минусинскийн 1-р ротын болон Шилжин суурьшигчдийн захиргаанд ажиллаж байсан халагдсан офицерууд нөхөрлөлүүдийг удирдаж байв. Монголын талаас дотолгоон ирж буй комиссар орос хүн амд мэдээлэхдээ, тэдэнд соёот/тува/ нарт мэдэгдэхгүйг байхыг хүссэн нь эмх замбараагүйдэл үүсэхээс болгоомжилсных байх. 

******"1919.2.03: №278.  Заведующему Устройством русского населения в Урянхае об организации охраны г. Белоцарска от китайско-монгольских отрядов
В ответ на ваше отношение от 3-го февраля с/г за № 228, сообщаю, что ввиду последних событий на границе Урянхая в связи с надвигающимися китайско-монгольскими отрядами, мной было предложено населению Белоцарска на всякий случай соорганизовать дружину или учредить охрану.
На общем совещании было постановлено учредить только охрану, каковая и начала функционировать, согласно выработанных правил и инструкций с 2-го февраля 1919 года.
Управляющий краем /подпись/ Турчанинов
Секретарь /подпись /Письмо Комиссара по делам Урянхайского края Турчанинова/"
Зэвсэгт мөргөлдөөн
1919 оны 2-р сарын сүлээр 118 хүнтэй хятадын отряд Тувагын баруун урд талаас Чыжырганын постоор  дайран оров. Хятадууд богинохон буудалцаад орос постыг амархан эзлэв. Туслуулахаар илгээсэн хорунжий Делибалтын нөхөрлөл Дээд Чаданы хүрээны ойролцоо хятадуудыг олов. 3-р сарын 01-нд энд богинохон хэлэлцээрийг эс тооцвол тулалдааан бараг 12 цаг үргэлжлэв.
Энэ тухай Делибалт: "Муу сургагдсан, байлдааны туршлагагүй нөхөрлөлынхныг гар буу, сэлэмийн мохоо талаар далайлгаж тулааны шугам руу оруулахад хүрч байв" гэж илтгэв. Хятадын отряд 7 хүнээ алуулж, 6 хүнээ шархдуулаад ухрав. 1 пулемет, 30000 сум, 50 винтов нь оросууудын олз болов. 1919 оны 3-р сард Монгол-хятадын отряд Чаданы хүрээнд ялагдсантай холбогдуулан Монголын засгийн газрын гадаад харилцааны сайд Цэрэндорж Омскийн засгийн газрын ашиг сонирхлыг Монголд төлөөлөгч А.А Орловт эсэргүүцлийн нот илгээж, хятад, монгол цэргүүдийг алж, олзолсон оросуудыг цээрлүүлэхийг шаардав. Энэ чацуу Улаангомын монголчууд эхлээд Гандан Хүргээнээс Тэс гол руу нүүн очиж, тэнд цэргийн нөөцөө үлдээгээд тэндээсээ баруун хойшоо чиглэж, Тэс голын Увс нуур луу зүүн талаас нь цутгадаг хэсэгт Баядын Баньд бээлийн хошууны нутагт байрлав. Энэ үеээр, Цогт-Очир идэвхгүй байр суурьтай байсан бол, харин Монголын шашны зүтгэлтэн Сайнноён Цэдэнбалжир огт өөр байв. Цогт-Очир энэ хооронд Тувагийн хил дээр  сэм  Соднам-Балчиртай уулзаж, Монгол, Оросын удирдлага Урианхайг Монголд өгнө гэж тохиролцсоныг урианхайчууд зөвшөөрч байна гэж ярив. Оросын цэргийнхэн Тувад бөөгнөрч байгааг харсан Цогт-Очир Тува орж зүрхлэхгүй буйгаа цэргийн хэргийг мэддэггүйгээрээ  тайлбарлаад огцрохыг хүсэв. 
1919. 2.25-нд Сайн ноён Самагалтайд Oюннар хошууны бүх бараг түшмэдийг оролцуулсан зөвлөлдөөнийг хийв. Номун-хан өөр өөрийн ойлголтой тэднийг  Соднам-Балчирын удирдлага доор албадан нэгтгэв. Орос харуулуудыг даваа, зөрөг ашиглан алгасч отрядаа Хемчик оруулах  гэсэн монголчуудыг Соднам-Балчир дэмжив. Отряд морьд, зэвсэгээр дутагдаж байсан тул  Ромбо гэгээнийг Хендерге рүү илгээв. Тэр тэнд Тува-гин ноёд, лам  нарыг хуралдуулж хятад-монголын отрядуудад зориулж 200 морьд бэлдэхээр шиидвэрлэв. А.А  Турчанинов энэ тухай мэдмэгц нурууны доорх районд алба хааж штабс-капитан Г.И Бочкаревт даалгавар өгч Ромбу-гэгээнд   Тува-аас гарч явах санал тавив. Тэр ч саналыг дагалаа. Монголын шашны зүтгэлтнүүдийн ойролцоо маш олон тува хүн цугласан байхыг үзсэн А.А Турчанинов Урианхайн Хязгаарын Бандит хамба ламаар, оросын талыг тууштай баримтлагч Монгуш Лувсан-Чамзы-ийг томилов. A.A Tурчанинов түүний тухай тодорхойлолтдоо: "Боловсролтой, шуурхай, тогтсон тодорхой үзэл бодолтой Чжамцо хамбо лам нь лам нарын төдийгүй тувачуудынхаа дунд нэр хүндтэй нэгэн бөгөөд энэ хүнд цагт хэнээс ч и лүү Оросын нөхөр байж чадах бөгөөд   түүний нэр хүндийг ашиглан Урианхайн лам нарыг нэгтгэснээр бүх хошуудын тувачууд Оросын талыг сонгоход хүргэж чадах юм" гэж бичжээ.

Хатанбаатар Магсаржавыг томилсон нь.
1919 оны 3-р сард Цогт-Очир огцорсны дараа түүний оронд Хатанбаатар Магсаржавыг томилов. Түүнтэй хамт буддагын дахин төрмөл Дилав хутагт Жамсранжавыг илгээв. Хатанбаатар хилийн ойролцоох нутгуудад хүмүүсийг шуурхай дайчилж, 1919 оны хавар 250-300 хүнтэй монголын отряд Тувагын өмнө нутгуудад байрлав. "Цэргийн нэртэй даргаар удирдуулсан Монгоын томоохон отряд Тувад бий болсон нь Чин гүрний хуучин хязгаараа тэлэх бодлоготой нийлж байсан юм" гэж Тувагийн түүх номонд бичжээ.

Жич сануулахад: ///////1917 сүүлээр Өргөө буюу нийслэл Хүрээнд монгол, хятадын ноёд хуралдаж, 1915 оны 3 этгээдийн Хиагтын Гэрээний ёсоор Xятадын Улсын Өөртөө засах Гадаад Монголын салшгүй хэсэг гэж заагдсан Урианхайн Хязгаарыг эргүүлэн авах зорилгоор тийш нь, Петербургын их сургуулийг хуульчаар төгсөгч, Өргөөд Хятадаас ирэгсэдийн/иргэд/ албаны даргаар ажиллаж байсан Ян-шичао-ээр  удирдуулсан цэргийг илгээхээр шийдвэрлэв. Монголын засгийн газар Тува дахь төлөөлөгчөөрөө, хятадыг талархагч Итгэмжит бэйс Цогт-Очирыг томилов. Хиагтад Цогт-Очир Монголын засгийн газрыг төлөөлөхдөө  "Монгол дахь оросын хэргийг хөгжүүлэхтэй эвлэршгүй тэмцэгч, Хятадын талыг баримтлагч" гэдгээ харуулсан билээ.  Түүнийг дагалдагчаар шашны зүтгэлтэн Чин сүжигт номун хан Цэдэнбалжирыг, цэргийн туслагчаар Дашравдан гүнийг томилов. Тувачуудад шашнаар нь нөлөөлөх, шаардлагатай бол, хүч хэрэглэхэд бэлдсэн нь илт///////

Монголын отрядыг байрлуулах, хангах зардал жирийн тувачуудын мөрөн дээр тавигдаж байв. Хемчик хошуунаас 47 орос лан, 232 монгол лан, бас 28 харуул, орос тариачин айл тус бүр 5 пуд улаанбуудайн гурил гаргах албатай болов. 

1919.7.03-нд Магсаржав Белоцарск/одоогийн Кызыл/ руу очдог цорын замыг нь орос нөхөрлөлийнхөн хамгаалж байсан Калдак Хамарын давааг төвөггүй эзлэв. Тулалдаанд 20 орос алагдаж, тэдний хэрэгсэл, морьд монголчуудын гарт оров. Магсаржав энд 30 цэргээ зэвсэгтэй нь харуулаар үлдээв. Белоцарск руу довтлохын өмнө алагдсан оросын толгойг тасалж цусаар нь байлдааны тугаа тахих ёслол үйлдэв. 1912 онд Ховдын хэрэмийг бүслэх үеэр тэр бас ийм үйлийг хийж байсан. Белоцарскийн наана Чагытай нуурын хавьд тэр богино амрав. Энд нутгийнхны дэмжлэгийг авахын тулд Иргит, Чооду, Оюннар, Шалык сумдынхныг Богд Гэгээний албатаар авч байгаагаа зарлав. Нийслэл/Белоцарск/-д Магсаржав 7.18-нд ирж  орос хүн амыг 45 хоногын дотор Тувагаас гарч явахыг шаардав. Сүүлд энэ шардлагаа жаахан өөрчилж, -оросуудыг Богд Хаант Монгол Улсын харьяат болох, төлөөлөгч түүний шардлагыг үг дуугүй биелүүлэх шаардлагаар солив. Харин П.Е Шетинин, А.Д         Кравченко нарын удирдсан Сибирийн партизаны арми ирснээр л  монголын төлөөлөгчийн их төлөвлөгөөг зогсоов. Улаан партизаны дарга нар Магсаржавтай хэлэлцээ хийж, "оросуудын хэргийг Монголтой хэлэлцэх комисс" байгуулав. Улаантнуудыг явмагц монголчууд өмнө нь явуулж байсан бодлогоо үргэлжлүүлэв. Улаантнууд Минусины Хязгаар луу явмагц монголын командлал бодлогоо эрс өөрчилж, орос хүмүүсийг 1,5 сарын дотор одоо эд хогшлоо аваад, суурин газруудыг чөлөөлж Минусинскийн Хязгаар луу явахыг шаардав. Дахин хэлэлцээ хийснээр оросууд өөрсдөдөө шившигтэй  нөхцлөөр энэ асуудлыг намжаав...
1919 оны намар Магсаржавын хууч өвчин нь хөдөлж засгийн газараасаа чөлөө хүсэв. Хүсэлтийг засгийн газар нь үл зөвшөрсөн ч тэр Ховдоос Жамсран бээсийг дуудаж бүх эрх мэдлээ шилжүүлээд Монгол руу буцав. Монголын отряд хэдэн удаа оросууд амьдардаг суурин газрууд руу довтолж, тэр ч бүү хэл Дээд Усинск рүү довтлон орсон ч, партизанууд тариачидтай хамтран Монголын отрядад нилээд хохирол учруулан ухраав.   Үүний дараа хятад комиссар хятадын отряд ирэхээс өмнө монголчуудыг гэртээ эргэн ирэхийг тушаав. 

/үргэлжлэл бий/ 

р
/ В Туву китайцы отправили своего представителя Ян-Ши-чао, выпускника юридического факультета Петербургского университета и занимавшего должность заведующего канцелярии китайского резидента в Урге. Туву китайцы отправили своего представителя Ян-Ши-чао, выпускника юридического факультета Петербургского университета и занимавшего должность заведующего канцелярии китайского резидента в Урге. 

В конце 1917 г. в Урге состоялось совещание между китайцами и монголами, в котором последние ссылаясь на ст. 11 Кяхтинского тройственного договора 1915 г., считали Урянхайский край «нераздельной частью Автономной Внешней Монголии».
Было принято решение оправить в Туву своих представителей, а в случае необходимости и вооруженные отряды. В Туву китайцы отправили своего представителя Ян-Ши-чао, выпускника юридического факультета Петербургского университета и занимавшего должность заведующего канцелярии китайского резидента в Урге.
Монгольское правительство назначило своим представителем в Туве китаефила Итгемжит-бейсэ Цогт-Очира. Он, будучи представителем Монгольского правительства в Кяхте, проявил себя «непримиримым противником развития русского дела в Монголии и сторонником китайцев». Сопровождать Цогт-Очира назначили религиозного деятеля Чин-Сужигт Номун-хана Цэдэнбалжира и военного помощника — гуна Дашравдана. Как
видим, для оказания влияния на местное население монголы решили воздействовать через религию и в случае необходимости были готовы применить силовое давление.

1918: Осенью 1918 г. Ян-Ши-чао в сопровождении вооруженного конвоя, состоявшего из 20 солдат, выехал из Урги. Однако, в Улангоме он, узнав о стягивании русской военной силы в Урянхае, сообщил об этом в Ургу и был вынужден остаться здесь перезимовать, ожидая ответа. В начале декабря на помощь Ян Ши-чао прибыли 5 эшелонов китайских войск по 30 человек в каждом (3 эшелона были сформированы в Урге и по одному в Кобдо и Улясутае) с 4-мя горными орудиями и 7 пулеметами. «Каждый эшелон сопровождался военным грузом и провиантами» 
Китайцы не теряли зря время. В январе 1919 г. минуя русские посты в Самагалтае появился китайский отряд из 25 человек под командованием Хуана. Он провел совещание с участием тувинских чиновников, в результате которого Соднам-Балчир был избран «правителем над захребтинскими урянхами» Как доносил Кобдинский консул А. П. Хионин: «Хуан лично устроил на Самагалтае церемонию приема урянхов — состав Ойнарского хошуна — в подданство Китайской Республики и вручил печать амбаня сыну Гомбодоржи». Также было приказано организовать мобилизацию только что «принятого в подданство» населения на военную службу в количестве более 100 человек. Обратно в Улангом Хуан поехал уже вместе с Соднам-Балчиром. Там он был представлен перед Ян-Ши-чао. Между тем последний находясь в Улангоме посылал письма русским властям Тувы, в котором он выдавал себя за командированного «с небольшим конвоем для оказания покровительства торговли, нашим торговцам в Урянхае». Под видом «защиты интересов своих торговцев» он пытался провести «мирные переговоры» на территории Тувы. Тем временем в Улангоме китайцы продолжили готовиться к вооруженному выступлению, а с местного населения приказали мобилизовать 180 лошадей для солдат и 100 верблюдов для погрузки провизии и военного груза.
Монголы же ускорили отъезд Цогт-Очира с 20-ю солдатами в Улангом, чтобы он встретился там с китайским представителем. Цогт-Очир по прибытии объявил о мобилизации людей, лошадей и провизии с близлежайших монгольских аймаков и округов. Но, по словам очевидца, мобилизованный монгольский отряд «не только не обучен военному искусству и стрельбе, но и даже не умеет обращаться с огнестрельным оружием» 

Русские власти Урянхая, боясь внезапного вторжения китайско-монгольского отряда, немедленно докладывали об угрожающей опасности в Омск и Иркутск, и просили дополнительной военной помощи. Омское правительство отправило шестую сотню 3-го сибирского казачьего полка с полным снаряжением и вооружением под командованием есаула К. Распопина. Последнему и всем другим русским было приказано избегать вооруженных столкновений с китайцами и монголами, а также «не следует вести с ними официальных сношений» (ГАРТ. Ф. 112. Оп. 1. Д. 271. Л. 6). Как предполагал А. А. Турчанинов, китайцы будут стараться вызвать вооруженное столкновение, «чтобы его можно было раздуть и ввести войска в Монголию. Урянхай предлог, приз — Монголия»
Тем временем А. П. Хионин информировал А. А. Турчанинова, который был назначен после В. Ю. Григорьева, о передвижении китайских и монгольские войск. «Китайцы и монголы, — телеграфировал консул, — начали постепенно продвигаться к урянхайской границе с целью проникнуть в Урянхай. Первые продвигаются к перевалам Хандагайту и Торгалыг (Чыжыргана), а вторые к Самагалтаю и Амбан-куре» (ГАРТ. Ф. 112. Оп. 1. Д. 90. Л. 93об.). Получив данное сообщение, А. А. Турчанинов предпринял меры, чтобы не допустить китайцев и монголов в Туву и организовал русские казачьи посты вдоль границы с Монголией. Этот факт несколько усмирил пыл китайцев.
А. А. Турчанинов, получив очередную телеграмму от А. П. Хионина о передвижении китайцев в сторону Тувы, уже в панике стал просить помощи из близлежащих городов Минусинска и Усинска «с достаточным запасом патронов и по возможности пулеметами» (ГАРТ. Ф. 112. Оп. 1. Д. 90 Л. 35об). Но он так ее и не дождался. Тогда были созданы отряды дружинников из переселенцев, которые должны были охранять основные стратегические дороги к Белоцарску.
В районы Тувы были командированы лица для организации дружин, разведки. Дружинами командовали прибывшие из первой Минусинской роты офицеры и отставные военные, находящиеся на службе в Переселенческом управлении.
Комиссар предупредил русское население Тувы о вооруженном вторжении со стороны Монголии с оговоркой «держать в секрете, в особенности от сойотского (тувинского) населения» (ГАРТ. Ф. 112. Оп. 1. Д. 90), видимо, опасаясь беспорядков.

Вооруженное столкновение
В конце февраля 1919 г. китайский вооруженный отряд из 118 солдат вторгся, как и информировал кобдинский консул, в юго-западную часть Тувы через пост Чыжыргана. Русский пост был взят без труда после кратковременной перестрелки. Вслед за китайцами была послана дружина под командованием хорунжия Делибалта, который обнаружил отряд уже около Верхнечаданского хурээ. Здесь 1 марта состоялось вооруженное столкновение, который продолжился почти 12 часов с перерывами на переговоры. Как докладывал Делибалт:
«Слабо обученных и необстрелянных дружинников приходилось загонять на линию огня только револьвером и тупым концом шашки». В результате китайский отряд был вынужден отступить, потеряв при этом убитыми 7 человек и 6 — раненными. Русским же достались 1 пулемет системы Максим, около 30 тысяч патронов и 50 винтовок. «В связи с поражением монголо-китайско-урянхайского отряда под Чаданским хурэ в марте 1919 г. глава внешнеполитического ведомства монгольского правительства Цэрэндоржи направил ноту представлявшему в Монголии интересы омского правительства А. А. Орлову с требованием наказать русских, убивших и пленивших китайских и монгольских солдат» (История Тувы, 2007: 92). Тем временем монголы с Улангома перекочевали с начала в «Гандан-хурээ на р. Тэс, а затем, оставив там воинские резервы, передвинулись северо-западнее и расположились в хошуне баитского Баньди-бейле около устья р. Тэса при впадении его в оз. Убса-нур с восточной стороны» (ГАРТ. Ф. 112. Оп. 1. Д. 115. Л. 24). Между тем Цогт-Очир занимал пассивную позицию, чего не скажешь о монгольском религиозном деятеле Номун-хане Цэдэнбалжире. Цогт-Очир рядом с границей с Тувой тайно встретился Соднам-Балчиром и сообщил ему о том, что «урянхи согласно соглашения высших правительств России и Монголии должны быть переданы Монголии» (ГАРТ. Ф. 112. Оп. 1. Д. 269. Л. 115). Видя концентрацию военных русских в Туве Цогт-Очир так и решился войти на территорию Тувы и попросил отставку, мотивируя тем, что «не знаком с организацией военного дела».

Номун-хан 25 февраля 1919 г. в Самагалтае созвал совещание, где присутствовали почти все чиновники Оюннарского хошуна. Видя разрозненность последних, когда каждый правитель сумона самоопределялся по своему желанию, Номун-хан заставил всех объединиться под управлением Соднам-Балчира. Монголы заручились поддержкой последнего, который обещал провести отряд «перевалами и тропами на Хемчик, минуя русские посты» (Белов, 1999:
164). Но у них не хватало лошадей и оружия, поэтому в Хендерге хурээ был отправлен Ромбо-гэгээн. Там он также собрал представителей тувинской элиты и лам, где было принято решение собрать 200 лошадей для китайских и монгольских отрядов (там же). Узнав об этом, А. А. Турчанинов срочном порядке дал распоряжение штабс-капитану Г. И. Бочкареву, который нес службу в Подребтинской районе, предложить Ромбо-гэгээну покинуть пределы Тувы, что и было сделано.
Видя огромное скопление тувинцев вокруг монгольских религиозных деятелей, А. А. Турчанинов назначает духовным религиозным лидером в должности «Бандидо хамбо-ламы Урянхайского края» Монгуша Лубсан-Чамзы, который был убежденным сторонником русских. «Образованный, энергичный, — писал в представлении А. А. Турчанинов, — с ясным взглядом на вещи, пользующийся заслуженным уважением как среди духовенства, так и населения страны Чжамцо хамбо-лама лучше кого бы то ни было сможет в настоящий трудный момент для России объединить Урянхайское духовенство и через его посредство своим авторитетом воздействовать на туземное население всех хошунов в пользу России» (ГАРТ. Ф.112. Оп. 1. Д. 296. Л. 6).
Назначение Хатанбатора Максаржава
После отставки Цогт-Очира, в марте 1919 г. на его место назначили Хатанбатора Максаржава. Вместе с ним был отправлен буддийский перерожденец Дилопа-хутугта. Максаржав за короткий срок непосредственно рядом с границей мобилизовал людей, и весной 1919 г. монгольский отряд с численностью 250–300 человек дислоцировался в южных районах Тувы. «Появление в Туве крупного и достаточно боеспособного отряда во главе с видным военачальником отвечало политике китайский экспансии на бывшие окраины Цинской империи» (История Тувы, 2007: 93). Содержание и снабжение монгольского отряда легло на плечи простых тувинских аратов. Так, из Хемчикского хошуна было выделено 47 КРС, 232 МРС, 360 ланов, 28 охранников, а каждый русский крестьянский двор должен был сдать 5 пудов пшеничной муки.
3 июля 1919 г. Максаржав без труда занял перевал Калдак-Хамар, единствен-ную дорогу в Белоцарск, которую охраняли русские дружинники. В бою погибли около 20 русских, монголам достались их снаряжения и лошади. Здесь Максаржав для охраны оставил 30 солдат с оружием (Мягмарсамбуу, 2011: 70–71). Как вспоминал И. Шагдыржап, перед наступлением в Белоцарск, на перевале Максаржав провел ритуал освещения боевого знамени кровью обезглавленного русского казака (НА ТИГПИ. Р/ф. Д. 274. Л. 43-44). Кстати сказать, такой же ритуал он провел и перед осаждением крепости Кобдо в 1912 г. Перед Белоцарском он остановился для короткого отдыха в районе оз. Чагытай. Здесь он хотел заручиться поддержкой у местного населения и в результате проведения определенной работы сумоны Иргит, Чооду, Оюннар и Шалык объявили о принятии их в подданство Богдо-гэгээну. В столицу Максаржав прибыл 18 июля и потребовал от русского населения в течение 45 дней покинуть пределы Тувы. Позднее это требование было изменено: русским было предложено принять монгольское подданство и беспрекословно подчиниться монгольскому представителю. И только прибытие сибирской партизанской армии П. Е. Щетинкина и А. Д. Кравченко остановили далеко идущие планы монгольского представителя. Командиры красных партизан провели переговоры с Максаржавом в результате которого был создан орган под названием «Комиссия по делам русских с Монголией». Но сразу после их ухода монголы вновь вернулись к проводимой ранее политике. «Как только армия красных, — писал И. Г. Сафьянов, — перевалила обратно в Минусинский край, монгольский штаб резко изменил свое отношение к трудящимся русской колонии. Он потребовал, чтобы русские колонии в 1,5-месячный срок очистили занимаемые ими поселки и выехали со всем своим имуществом в Усинский округ» (Сафьянов, 2012: 143). Но Комиссии удалось урегулировать данный вопрос с монголами только после принятия унизительных для них условий.
Осенью 1919 г. у Максаржава обострилось хроническое заболевание, о чем он сообщил в свое правительство. Но просьбу оставили без удовлетворения. Тогда он вызвал к себе бейсе Жамсрана из Кобдо и передал ему свои полномочия, а сам возвратился в Монголию (Мягмарсамбуу, 2011: 73). Монгольский военный отряд совершил несколько походов в поселки, где проживали русские и даже «преследуя отступавших партизан, ворвался в с. Верхне-Усинское, но партизаны совместно с усинскими крестьянами вынудили монгольских солдат с чувствительными потерями отступить» (История Тувы, 2007: 108). В конце 1919 г. в Монголии был оформлен «добровольный» отказ Богдо-гэгэна от автономии. Сразу после этого вышел приказ китайского комиссара, в котором указывалось, что в связи с последними событиями монголам до приезда китайского отряда следует вернуться домой.

******1918.зун: Монгол, Хятадын отрядууд орж Урианхай Хязгаар буюу Тувад цөмрөн Оросын Түр Засгийн газар тэднийг хөөв.

*****1918.6-р сар: Оросод иргэний дайн явагдсанаас айсан Урианхайн хязгаарын coйот буюу тува, тэндхийн оросууд хуралдаж Оросын протекторат/хамгаалалт/-аас гарахаар шийдэв.

******1918 оны намар: Ян-Шичао-ын удирдсан Хятадын отряд дахиад цөмрөн орж баруун ба өмнөд нутгуудыг эзлэв. Тэдний араас Магсаржавын удирдсан Монголын отряд өмнөд нутгуудад орж ирэв. 

*****1918 он: Колчакийн удирдсан Омскийн засгийн газар сойот буюу тувачуудад өөрийн удирдлагыг нь тогтоох өгөх гэж оролдов. 

*********1919.3.16: «Великого российского государства, комиссару по делам урянхайского края г. Турчанинову oт потомка правителей кемчикских урянхов, имеющего духовное звание хамбо-ламы, полученное от тибетского хутохты Гунддун-чжамьияна в анду, возведенного всеми кемчикскими урянхами в наставника «бакши» хамбо-ламы – гэлун Лупсанчжамца; исполняющего должность кемчикского правителя Дахошуна, цзахирокчи Баторху; его помощника по управлению, цзахирокчи Насту; цзанги Норчжита, мэйрина Чжимитдарчжи, и цзанги Туменбаира
з а я в л е н и е.
15 числа 2-й луны года Желтой Овцы.
16 марта 1919 г.
Наши урянхи известны под именем потомков уйгурских племен, а на своем языке носят название Тиба (Туба). Общеизвестное название: Танну, Кем (Енисей), Кемчик – слова собственного урянхайского наречия.

Территория Танну, Кем, Кемчик не должны входить в состав областей автономной Монголии, потому что по смыслу Кяхтинского тройного соглашения к Монголии должна отойти местность, находившаяся  в ведении уляйсутайского Цзянь-цзюня [Наместник китайского императора, управлявший всей Внешней Монголией, в том числе и Урянхайским краем; его ставка находилась в Улясутае. – в пределах до северной границы, каковою границею у него считалась линия пограничных караулов, находившихся в ведении особых маньчжурских чиновников известных под именем «Маньчжу-Кхя», каковая линия была проведена  по южному склону хребта Танн-Ола. Для переезда через нее едущие  должны были выбрать от Цзянь-цзюня особое разрешение – билет «галтупяо», и предъявить его маньчружскому чиновнику Кхя на границе, находящейся южнее хребта Танну-Ола.
Что касается восьми знаков [После слова «знаков» в документе сделана сноска, и в подстрочном примечании указано: «Выставленных в 60 год прошлого столетия». –, выставленных на северной границе нашей территории, то они – не пограничные знаки, обозначающие время и места свиданий для сличения письмен [После слова «письмен» в документе сделана сноска, и в подстрочном примечании указано: «Существовали особые письмена мира и дружбы, вырезанные на дощечках, которые и сличались», о существовании и дружественных отношений между двумя сторонами, а также для поддержания и усугубления дружбы.
Из всего вышеизложенного видно, что наша урянхайская земля не включается в состав владений автономной Монголии. К тому же ни китайцы и ни монголы ранее нами не управляли.
Под русское покровительство мы попали по собственному  желанию, и никто нас к этому не насиловал. Но против того покровительство нам было оказано при наступлении смутного времени, в результате которого мы действительно жили в течение нескольких лет весьма спокойною и мирною жизнью, увеличивая свое благосостояние и не неся податных повинностей.
Наш правитель Гун-ноен [Глава Кемчикского хошуна Урянхайского края. – подпал под влияние непристойных людей: Хамбо-Ламы Дагданая, Цзахирокчи Нимачжапа, лам: Мерчана и Лумсандаши, которые сбили его с толку, заставив его без ведома своих как высших, так и низших чиновников и самого народа подать тайным путем прошение  китайцам и вступить с ними в соглашение, нарушив  этим дружеские отношения между сторонами.
В данное же время Гун-ноен сбежал вместе с вышепоименованными лицами и находится у китайцев, чем может еще более нарушить дружественные отношения трех сторон и причинить нам, ничтожным урянхам, массу бед и несчастий. Мы, некультурные урянхи, все единодушно приходим по обсуждению создавшегося положения к тому, что единственное спасение для нас в тесном сближении с Россией и ее покровительстве.
При этом вполне добровольно заверяем, что ни в каком случае, до потери жизни включительно, мы не будем солидарны с упомянутыми выше плохими людьми, положившими начало смуте, и не пойдем за ними.
Докладывая о сем, мы уверены, что со стороны учреждений почтенных сановников будет оказано милостивое внимание, и искреннее желание некультурных... урянхов находиться по-прежнему под могущественным покровительством России будет уважено.

*******1919 оны зун: А. Д. Кравченко и П. Е. Щетинкин нарын удирдсан улаан партизанууд цагаантнуудийг хөөв.
    
******1919 оны 9-сард улаан оросын үндсэн хүч явсны Урианхайн Хязгаараас явсны дараа монгол, хятадын цэргүүд нутгийн хүн амыг дээрэмдэж, зовоож эхлэв.
  
****1920 оны сүүлээр, Колчакийг ялсан улаантнууд Тувад эргэн ирж Хятадын  отрядыг цохив.  

*****1919.3.16: 
«Великого российского государства, комиссару по делам урянхайского края г. Турчанинову потомка правителей кемчикских урянхов, имеющего духовное звание хамбо-ламы, полученное от тибетского хутохты Гунддун-чжамьияна в анду, возведенного всеми кемчикскими урянхами в наставника «бакши» хамбо-ламы – гэлун Лупсанчжамца; исполняющего должность кемчикского правителя Дахошуна, цзахирокчи Баторху; его помощника по управлению, цзахирокчи Насту; цзанги Норчжита, мэйрина Чжимитдарчжи, и цзанги Туменбаира

з а я в л е н и е.

15 числа 2-й луны года Желтой Овцы.

16 марта 1919 г.

Наши урянхи известны под именем потомков уйгурских племен, а на своем языке носят название Тиба (Туба). Общеизвестное название: Танну, Кем (Енисей), Кемчик – слова собственного урянхайского наречия.

Территория Танну, Кем, Кемчик не должны входить в состав областей автономной Монголии, потому что по смыслу Кяхтинского тройного соглашения к Монголии должна отойти местность, находившаяся  в ведении уляйсутайского Цзянь-цзюня [Наместник китайского императора, управлявший всей Внешней Монголией, в том числе и Урянхайским краем; его ставка находилась в Улясутае. – в пределах до северной границы, каковою границею у него считалась линия пограничных караулов, находившихся в ведении особых маньчжурских чиновников известных под именем «Маньчжу-Кхя», каковая линия была проведена  по южному склону хребта Танн-Ола. Для переезда через нее едущие  должны были выбрать от Цзянь-цзюня особое разрешение – билет «галтупяо», и предъявить его маньчружскому чиновнику Кхя на границе, находящейся южнее хребта Танну-Ола.

Что касается восьми знаков [После слова «знаков» в документе сделана сноска, и в подстрочном примечании указано: «Выставленных в 60 год прошлого столетия». –, выставленных на северной границе нашей территории, то они – не пограничные знаки, обозначающие время и места свиданий для сличения письмен [После слова «письмен» в документе сделана сноска, и в подстрочном примечании указано: «Существовали особые письмена мира и дружбы, вырезанные на дощечках, которые и сличались», о существовании и дружественных отношений между двумя сторонами, а также для поддержания и усугубления дружбы.

Из всего вышеизложенного видно, что наша урянхайская земля не включается в состав владений автономной Монголии. К тому же ни китайцы и ни монголы ранее нами не управляли.

Под русское покровительство мы попали по собственному  желанию, и никто нас к этому не насиловал. Но против того покровительство нам было оказано при наступлении смутного времени, в результате которого мы действительно жили в течение нескольких лет весьма спокойною и мирною жизнью, увеличивая свое благосостояние и не неся податных повинностей.

Наш правитель Гун-ноен [Глава Кемчикского хошуна Урянхайского края. – подпал под влияние непристойных людей: Хамбо-Ламы Дагданая, Цзахирокчи Нимачжапа, лам: Мерчана и Лумсандаши, которые сбили его с толку, заставив его без ведома своих как высших, так и низших чиновников и самого народа подать тайным путем прошение  китайцам и вступить с ними в соглашение, нарушив  этим дружеские отношения между сторонами.

В данное же время Гун-ноен сбежал вместе с вышепоименованными лицами и находится у китайцев, чем может еще более нарушить дружественные отношения трех сторон и причинить нам, ничтожным урянхам, массу бед и несчастий. Мы, некультурные урянхи, все единодушно приходим по обсуждению создавшегося положения к тому, что единственное спасение для нас в тесном сближении с Россией и ее покровительстве.

При этом вполне добровольно заверяем, что ни в каком случае, до потери жизни включительно, мы не будем солидарны с упомянутыми выше плохими людьми, положившими начало смуте, и не пойдем за ними.

Докладывая о сем, мы уверены, что со стороны учреждений почтенных сановников будет оказано милостивое внимание, и искреннее желание некультурных... урянхов находиться по-прежнему под могущественным покровительством России будет уважено.

/при активном участии Турчанинова было составлено заявление на его имя, отправленное затем в Омск. Заявление с весьма пространным заголовком было написано хамбо-ламой (высшее звание в буддийской иерархии, настоятель монастыря) Лубсан-чжамцо и другими представителями тувинского чиновничества пророссийской ориентации.  /при активном участии Турчанинова было составлено заявление на его имя, отправленное затем в Омск. Заявление с весьма пространным заголовком было написано хамбо-ламой (высшее звание в буддийской иерархии, настоятель монастыря) Лубсан-чжамцо и другими представителями тувинского чиновничества пророссийской ориентации/. 

****** ****1921 оны зун Монголын отряд ч гарч явав.


*****В 1921 году была провозглашена Народная Республика Танну-Тува, с 1926 года она стала называться Тувинская Народная Республика.

******БНМАУ-ын Засгийн газрын комисс ба БНТагна Тува Ард Улсын Засгийн газрын комисс лугаа 2 улсын хил хязгаарыг тогтоох тухай хамтран хуралдаж зөвшөөрөлцсөн 1932 оны 6 дугаар сарын 2-ны өдрийн нэгдүгээр тогтоолд : “Тогтоосон нь: Хувьсгалт 2 улсын Засгийн газраас тус улсын комисст олгосон зааврын гол бодлогыг баримталж үзээд, тус тусын комиссын санал бодлоготой сайтар танилцаад, Монгол улсын комиссын санал бодлогыг үндсэндээ зүйтэй хэмээн зөвшөөрөн хэлэлцсэв.

Хилийн хэлэлцээрийн 1932 оны VI 3-ний өдрийн 2 дугаар хурлын 2 дугаар тогтоолоор Давст уулын урьд, зүүн, зүүн хойт талаар улсын хил татах тухай тохиролцож */УТТА, ф.1, д: 2, хн. 451, т. 50/, мөн өдрийн 3 дугаар хурлын 3 дугаар тогтоолоор: “хил хязгаар тогтооход Монгол Улс банк Тагна Тува Улсын дэвсгэр нутагт оролцсон ардуудад аль улсын харъяат болж нэгдэлтэй явдгийг өөрсдийн чухамхүү саналаар гүйцэтгүүлэн, хэрэв тийнхүү дагаар орохгүй ахул энэхүү тогтоолыг 2 улсын Засгийн газраас 33 оны 5 дугаар сарын 1-нээс өнгөрүүлэхгүйгээр баталсны дараа нүүдэллэмүй” / мөн тэнд, т. 52/ хэмээжээ.

*******1941.4.26: ТНР обратилась к Сталину с просьбой о принятии в состав Советского Союза. Под обращением стояли подписи Токи и всех членов политбюро ЦК ТНРП: Базыр-Сата, Мандараа, Баира, Анчимы, Чимбы.

******1944.11.14:воюющий Советский Союз прирос 170 тыс. квадратных километров. В состав РСФСР на правах автономной области добровольно вошла частично признанная Тувинская Народная Республика (ТНР), в которой находится географический центр Азии. Население нового советского региона в тот момент составляло 81,1 тыс. жителей. 
https://www.gazeta.ru/science/2019/10/11_a_12749234.shtml